ساز شناسي : سازهاي ايراني

[shadmehrbaz 24772]

کوس

 

 

کوس یکی از سازهای عمده نظامی قدیم ایران بوده‌است. کلمه کوس به معنی فرو کوفتن است و در زبان فارسی به صورت مصدر هم بکار برده شده است کوستن به معنی کوفتن و زدن است. در کتاب های لغت آن را به طور اجمال به دهل و طبل و نقارهٔ بزرگ تعریف کرده‌اند ولی تفاوتش با سازهای دیگر ضربی این بوده که بدنهٔ آن به شکل کاسه و یا نیم کاسه بوده‌است. این آلت ضربی عظیم را معمولاً روی شتر یا فیل می‌بستند و می‌نواختند. کوس بزرگ‌ترین ساز از خانوادهٔ آلات موسیقی کوبه‌ای است که در ساختمان آن پوست بکار رفته‌است. این ساز تشکیل می‌شود از کاسه‌ای بزرگ از روی و مس که بر دهانهٔ آن پوست خام گاومیش یا گاو یا شتر برکشیده‌اند.

در اعصار مختلف و مواضع گوناگون کوس از لحاظ جنس کاسه و پوست و کوبه تغییر کرده‌است ولی درهمه حال ساختمان ظاهری آن یکسان مانده‌است. گاه کاسهٔ آن را از روی ساخته و آن را کوس رویین نام نهاده‌اند و گاهی کاسه را از طلا ساخته و دربارگاه سلاطین نواخته و نامش را کوس زرین نام نهاده اند. در میان آلات موسیقی رزمی این ساز اعتبار و حرمت بیشتری داشته و چنان که پیداست هر فرماندهی و یا هر امیری بی‌اجازه حق داشتن کوس و نواختن آن را در محیط فرماندهی و یا سراپرده خویشتن نداشته‌است.

 

برخی از شعرا از جمله فردوسی کوس را به صورت کوست بکار برده‌اند.

 

"دلیران نترسند ز آواز کوست که آنجا دوچوب است و یک پاره پوست"

 

در شاهنامه کوس یکی از ساز های کوبه ای و رزمی است که به هنگام نبرد با کرنای ، هندی درای ، روئینه خم ، بوق ، شیپور و نای همراه می شده است.

بوق بعنوان ساز بادی و کوس یک ساز ضربی طبق گفته شاهنامه مورد استفاده در رزم پهلوانان نامداری (چون گیو ،گودرز و طوس ) به هنگام نبرد بوده است .

انطور که فردوسی در اشعارش بیان می دارد این ساز از صدایی بسیار بلند و گوش خراش بر خوردار بوده است چنان که در جایی می فرماید :

"جهان کر شد از ناله بوق و کوس/زمین اهنین شد سپهر ابنوس "

[shadmehrbaz 24772]

چگور (چُگور، چوگور ، قُپوز)

 

 

چُگور، چوگور یا قُپوز سازی است از خانوادهٔ سازهای زهی مقید از ردهٔ تنبور که به آن دوتار نیز می‌گویند. چگور مرکب از یک قطعه چوب مجوف بر شکل عودی کوچک است که دارای پنج وتر می‌باشد.

ساختمان این ساز از یک کاسه طنینی گلابی شکل و دسته‌ای مانند دسته تنبور تشکیل می‌شود. کاسه اش از سه‌تار بزرگ‌تر است. نوعی از چگور، دو تار فلزی دارد و به همین سبب به آن دوتار نیز می‌گویند. نواختن این ساز هنوز هم میان ترکمانان و اهالی آذربایجان ایران رایج است. چگور رایج در جمهوری آذربایجان و نواحی ترک‌نشین ایران، معمولاً نُه‌سیمه است و نسبتاً از دوتار و تنبور بزرگ‌تر است.

چگور نزد عاشیق‌ها در آذربایجان قُپوز نامیده می‌شود و سازی شبیه باغلاما است.

تفاوت چگور معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز عاشیق‌های مناطق دیگر آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه‌ای (چؤگؤر، باغلاما، تامبورا و دیوان) در کوک سیمها و تعداد و فواصل پرده‌هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و اندازهٔ کاسه و صفحه تفاوتی اندک با هم دارند.

کوک چگور رایج در بین ترکهای همدان

چؤگؤر یا چگور مورد استفاده در مناطق ترک نشین همدان معمولاً نه سیمه است و به طور معمول درحالت دست باز، سه سیم پایین چوگور کوک re و شش سیم بالا کوک do دارند.

گونهٔ دیگر از کوک چوگور هم به همین صورت است؛ جز اینکه سیم چهارم کوک sol می‌گیرد. این کوک، زارِنجی نام دارد و کاربرد آن در مقایسه با کوک پیشین، کمتر است.

در گذشته گونه‌ای کوک به نام زنگ شتر رایج بود که امروزه تقریباً به فراموشی سپرده شده است.

برای اجرای مقامهای شبیه به دستگاه ماهور (یا راست‌پنجگاه همچون کوراوغلو) بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را فا کوک کرد.

برای اجرای سه گاه ترکی بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را می کوک کرد.

[h=2]پرده بندی چگور همدان[/h]به طور معمول چگور دارای یازده الی سیزده پرده است؛ اما نوازندگان حرفه‌ای این ساز گاه چندین پرده روی صفحه چگور تعبیه می‌کنند (با نواری باریک از جنس حصیر یا نخ پلاستیکی). معمولاً غیر از پرده اول چگور که ربع پرده یا اصطلاحاً کرن است، بقیه پرده‌ها یا اصلی است یا نیم‌پرده.

پرده‌هایی که در نواختن اغلب مقامها و نغمه‌های ترکی به کار می‌رود، عبارت است از اول، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم.

چوگورنوازان در اجرای برخی از مقامها با انگشت شست بر سیمهای واخوان (شش سیم بالا) پرده‌گیری می‌کنند (عاشیقهای آذربایجان و به‌خصوص اوزانهای ترکیه در استفاده از سیمهای چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند(

از تکنیکهای نواختن چگور می‌توان به نواختن سرانگشت سوم یا چهارم دست راست بر صفحه چگور اشاره کرد که در بین نوازندگان سازهای خانواده باغلاما در کشور ترکیه نیز مرسوم است. در پرده‌گیری نیز در حالت نزولی دست چپ بر دسته ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la وsol بمل پس از پرده sol اشاره می‌کند. این فن در نواختن کمانچه محلی نیز کاربرد دارد.

[shadmehrbaz 24772]

تنبورک

تنبورک سازي است از خانواده آلات موسيقي رشته اي مقيد ، از رده تنبور . و آن تنبوري است از لحاظ حجم و بلندي دسته ، كوچكتر و كوتاهتر از تنبور معمولي .

 

زاكس نوشته است : « تنبورك ، تنبور كوچكي است كه داراي هشت سيم است. »

 

اين ساز هم اكنون در بلوچستان ايران رواج دارد و داراي سه سيم است كه با چهار انگشت نواخته مي شود . تنبورك به تنهايي نواخته نمي شود و هميشه همراه رباب و يا سرود است و ساز پشتيبان رباب محسوب مي شود .

 

از جمله بزرگترین نوازندگان تنبورک ماشاالله بامری بود که مرداد 90 درگذشت.

[shadmehrbaz 24772]

قوشمه

 

 

قوشمه قدمت زیادی دارد و در دوران قدیم سازی رزمی به حساب می آمده است و به همین منظور اکراد خراسان از آن بهره می گرفته اند و در جنگ ها به صورت گروهی با شش نوازنده اجرا می شده است.

 

اجرای گروهی این ساز، تاثیرات رزمی آن را تشدید می کرده است. قوشمه در زمان قدیم در مراسم کشتی گیری هم نواخته می شده است. امروز این ساز در مراسم عروسی و جشن ها و اعیاد مختلف اجرا می شود. البته برخی نوازندگان قوشمه از این ساز به منظور بهبود بیماران(موزیکو تراپی) بهره می گیرند که به این نوازندگان در بجنورد و حوالی آن سوپی یا سوپی جن گیر نیز می گویند.

 

درباره مفهوم قوشمه نظریات متفاوتی وجود دارد؛ این واژه به عقیده مرحوم علی یزدانی ملقب به آبچوری، واژه ای کردی است و با جنس ساز که از استخوان پرنده قره قوش(قوش) ساخته می شود ارتباط دارد. آبچوری همچنین با ارائه نظریه دیگری درباره نام این ساز می گوید:«قوشمه واژه ای ترکی به معنای جفت است. این معنی به احتمال قوی چگونگی نصب دو لوله صوتی ساز را در کنار یکدیگر توجیه می کند.

 

نحوه نصب دو لوله صوتی در کنار یکدیگر به گونه ای است که به این ساز شکل واحدی می بخشد. اجرا کننده ساز قوشمه، موقع نواختن، قمیش ساده ساز را کاملا در دهان قرار می دهد؛ سوراخ های صوتی نزدیک قمیش با دست چپ و سایر سوراخ های صوتی با دست راست به کار گرفته می شوند. نوازنده در حین اجرا گاهی در هنگام دمیدن به قدری به خود فشار وارد می کند که رگ های گردن او متورم می شود.

 

قوشمه معمولا به همراه دایره اجرا می شود. به قطعاتی که با قوشمه اجرا می شود مقام، آهنگ و گاهی نیز هنگ گفته می شود. تعداد مقام هایی که با این ساز اجرا می شود به 40 مقام می رسد که از آن جمله می توان به یکه قرسه، دو قرسه، شش قرسه، جعفرقلی و چپرس اشاره کرد.

 

طول لوله صوتی ساز قوشمه 142 میلی متر، عرض لوله صوتی 20 میلی متر، طول لوله صوتی همراه با قمیش 190 میلی متر و طول خود قمیش 50 میلی متر است. فاصله سوراخ های صوتی قوشمه نیز حدود 20 تا 22 میلی متر از یکدیگر است. هر یک از لوله های صوتی قوشمه نیز 7 سوراخ دارد.

[Faridpp 0]

بسیار عالی و اموزنده