زيرزمين، فوائد و مشكلات آن

[Mohammad Aref 120,438]

مقاله زيرزمين، فوائد و مشكلات آن توسط دکتر علي صالح النجاه دكتراي مسكن، طراحي داخلي و مديريت درآمدها از دانشگاه ورجينيا (1996 ميلادي و رئيس بخش طراحي داخلي- مؤسسة عمومي آموزش و كارآموزي- دانشكدة آموزش پايه) نوشته شده که توسط احمد جهان‌بخش فوق ليسانس زبان و ادبيات عربي و کارشناس دفتر امور بين الملل و صدور خدمات مهندسی وزارت مسکن و شهرسازی ترجمه شده و در وبسایت معاونت معماری و شهرسازی منتشر شده.

 

اشاره مترجم

دولت عراق در سال 1991 ميلادي پس از تحميل جنگ به جمهوري اسلامي ايران، جنگ تجاوزگرانة ديگري را عليه يكي ديگر از همسايگان خود يعني كشور كويت آغاز نمود. اين از بديهيات است كه عواقب ناشي از جنگ دامن گير تمام عرصه هاي زندگي بشر مي گردد. نگارندة مقاله، يكي از اين موارد در زمينة ساخت و ساز را مورد بررسي قرار داده و به اختصار نقد كرده است. كشور ما ايران نيز كه حدود هشت برابر بيش از كويت با جنگ دست و پنجه نرم نمود داراي اين قبيل مسائل مي باشد كه بايد آن ها را بيش از پيش مورد توجه و بررسي قرار داده تا زمينه هاي كاهش عواقب ناشي از جنگ و در نتيجه آباداني كشور، بيشتر فراهم آيد.

به طور مثال دست اندركاران و صاحب نظران مي توانند مسئلة زيرزمين را در ايران با دقتي افزون بر آنچه در اين مقاله آمده است، از زواياي مختلف مورد بررسي قرار دهند. مواردي چون: تاريخچه و انواع زيرزمين، زيرزمين در شهرهاي مختلف، مصالح و عايق هاي مناسب زيرزمين، كاربردهاي مختلف زيرزمين، نور و تهوية زيرزمين، زندگي در زيرزمين و امراض ناشي از اين زندگي، پناه گاه ها، زيرزمين و خوابگاه هاي دانشجويي، زيرزمين و پيلوت در زندگي امروز و امثال آن. اين موارد را مي توان در فاصلة زماني جنگ تا كنون كه اكثراً با مشكل مسكن مواجه بوده و برخي به ناچار زندگي را در زيرزمين ها سپري مي كنند، به ويژه در مناطقي از جمله تهران كه در اين زمينه با مشكل آب هاي زيرزميني و آب هاي فاضلاب مواجه هستند مورد بحث و بررسي قرار داد.

[Mohammad Aref 120,438]

مقدمه

يكي از تغييراتي كه به وضوح از زمان رهايي كويت از جنگ تجاوزگرانه عراق تا كنون در معماري كشور كويت مشاهده مي شود، گسترش ساخت زيرزمين ها (Basement) در ساختمان هاي مسكوني مناطق مختلف اين كشور مي باشد.

با اندكي تأمل در معماري منازل قديمي كويت مي توان دريافت كه ساخت زيرزمين ها در اين كشور به شكل گسترده اي وجود نداشته است، چرا كه در احداث ساختمان هاي آن زمان، بيشتر از مصالحي با جنس نرم و سست مانند گل، گچ، آهك، سنگ دريايي و انواع چوب استفاده مي شده كه تمام آن مصالح در برابر عواملي از جمله شرايط و عوامل جوّي، حشرات زميني، رطوبت و آتش مقاومت كمي داشته و از بين مي رفته اند.

يكي از ساختمان هاي مسكوني بازمانده از زمان گذشته كه زيرزمين هايي در آن احداث شده است بناي قديمي " بيت السدو " مي باشد. اين بنا كه توسط خاندان مرزوق ساخته شده، مقر انجمن همكاري هاي حرفه اي سدو بوده و به خاندان بهبهاني فروخته شده است. كاخ شيخ خزعل نيز يكي ديگر از آن خانه ها مي باشد كه خاندان الغانم آن را خريداري نموده است. در حال حاضر اين دو ساختمان در مجموعه ساختمان هاي تاريخي كويت قرار داشته و وزارت تبليغات و اطلاع رساني از طريق شوراي ملي فرهنگ، ادب و هنر در حال مرمت " بيت السدو " مي باشد. كار " بيت الغانم " از مرمت گذشته و به طور اسف باري ويران شده و در آستانه انهدام مي باشد.

 

زيرزمين چيست؟

در معماري، اصطلاح زيرزمين به آن بخش از ساختمان هاي مسكوني، تجاري، صنعتي مجهز و يا عمومي اطلاق مي شود كه زير سطح زمين به عمق حداقل يك طبقه از ساختمان ايجاد شود. ممكن است در يك ساختمان بيش از يك زيرزمين، يك به يك زير هم احداث شود كه در اينصورت آخرين زيرزمين، پايه و اساس ساختمان خواهد بود. مانند آنچه در ساختمان هاي تجاري، به ويژه پاركينگ هاي ماشين در نقاط مختلف كويت شاهد هستيم.

 

زيرزمين و نسبت هاي مجاز آن در ساختمان

احداث زيرزمين درصد مهمي از مساحت كلي هر ساختمان مسكوني را تشكيل مي دهد، چرا كه در حال حاضر مساحت آن جزو زيربناي ساختمان به حساب مي آيد اما بر اساس تعرفه هاي ساخت و ساز كشور كويت، جزو تراكم مجاز ساختمان به حساب نمي آيد.

به عنوان مثال، حتي ممكن است در زميني با مساحت 500 متر مربع، زيرزميني به مساحت 450 متر مربع و يا بيشتر احداث شود بدين صورت كه بخشي از زمين از سمت نماي اصلي رها گشته و بنا عقب نشيني مي كند تا به زيرزمين اختصاص يابد. اين امر براي محافظت از ضررهاي ناشي از ريزش خاك بر شبكه هاي برق، آب، تلفن و يا كانال هايي است كه شهرداري يا دستگاه هاي دولتي به منظور توسعة زيرساخت ها پيش بيني مي نمايد.

اما ساخت زيرزمين ها اغلب هزينه هاي مالي قابل توجهي را در بر مي گيرد كه حتي گاهي به دو برابر قيمت ساخت خانه هاي روي زمين مي رسد. دليل افزايش اين هزينه ها مسائل مختلفي را شامل مي شود. مسائلي چون: خاك برداري زمين، تقويت و تحكيم ساختمان هاي هم جوار- جهت مصون ماندن آن ها- تخلية آب هاي زيرزميني، استفاده از عايق ها به منظور جلوگيري از نفوذ آب و رطوبت به داخل زيرزمين و ساخت ديوارهاي بتن آرمه اي كه در آن از سيمان مقاوم در برابر رطوبت و املاح گوگردي و غيره به جاي سيمان معمولي استفاده مي شود.

[Mohammad Aref 120,438]

فوائد زيرزمين

زيرزمين فوائد متعددي دارد كه در زير به برخي از آن ها اشاره مي شود.

 

1- مخفي گاه و پناه گاه

زيرزمين مكان بسيار خوبي است براي مخفي شدن و پناه گرفتن به ويژه از چشم دشمنان. در گذشته زيرزمين ها را با درب ها و تونل هاي مخفي مي ساختند تا در زمان نياز براي اختفاء و يا گريختن، از آن كمك بگيرند. استفاده از زيرزمين به منظور مخفي شدن و محافظت از جان در برابر حملات هوايي و يا گازهاي مضر، در ايام جنگ عراق عليه كويت به وضوح نمايان بود.

 

2- دوري از گرما و سرما

با توجه به اينكه زيرزمين در دل زمين احداث مي شود، به نظر مي رسد مكان خوبي براي فراهم آوردن شرايطي جهت دوري ساكنين خانه از بسياري از سختي ها و مشكلات به ويژه ناملايمات جوّي و محيطي مانند كاهش و يا افزايش دما باشد.

همانگونه كه مي دانيم خاك به دليل داشتن مقدار زيادي سيليكن عايق خوبي براي حرارت است. به همين جهت در مي يابيم كه زيرزمين در تابستان خنك تر و در زمستان گرم تر از تمام خانه هاي روي زمين است. همچنين اين مكان به علت قرار گرفتن در زير سطح زمين و به جهت داشتن ديوارها و ستون هاي بتني، شرايط محافظت از طوفان و بادهاي ويرانگر را براي ساكنين فراهم مي آورد.

 

3- وسعت زيربناي مسكن

مطمئناً در كويت بيشترين درصدي كه ممكن است در هر خانه اي احداث شود و جزو مساحت مجاز (تراكم) ساختمان نيز به حساب نيايد زيرزمين است. بدين جهت مي بينيم كه بيشتر مالكان به ساخت زيرزمين در خانه هايشان روي آورده تا به منازلشان وسعت بيشتري داده و نياز ساكنين خانه را در زمينه هاي مختلف مرتفع نمايند.

 

4- تنوع در نحوة به كارگيري مسكن

با توجه به اينكه زيرزمين از نظر طراحي هاي معماري بخش مستقلي از ساختمان به حساب مي آيد، در كويت غالباً از آن به منظور برگزاري مناسبت هاي مختلف اجتماعي و مراسمي از قبيل جشن ها و نشست هاي خانوادگي كه نياز به مكان وسيعي دارد، استفاده مي شود.

برخي ديگر از مردم، زيرزمين را به عنوان مكاني وسيع و به دور از گرما، رطوبت و گرد و غبار براي بازي، سرگرمي و فعاليت هاي كودكان و يا جايي براي پرداختن به ورزش هاي خانگي مانند شنا، وزنه برداري، پرورش اندام و غيره، مورد استفاده قرار مي دهند. همچنين برخي از افراد لوازم منزل خود را در آن نگهداري مي كنند. به ويژه بازرگانان كه در زمينة تجارت و خريد و فروش فعاليت دارند، از اين محل براي انبار كردن كالاهاي خود استفاده مي نمايند.

 

5- آرامش و دوري از سر و صدا

غالباً ساكنين خانه هاي روي سطح زمين، با سر و صدا و هياهوي بيرون از منزل مواجه هستند. زيرزمين مكان مناسبي است به دور از هياهوي بيروني. در عين حال خاك اطراف و درون زيرزمين (مانند عايق صوتي عمل كرده) هرگونه همهمه و هياهويي كه امكان دارد در آنجا ايجاد شود را به خود جذب مي كند.

به همين جهت ساكنين خانه، غالباً از اين مكان براي دوري از سر و صدا استفاده كرده و اتاقي براي خواب نيم روزي و نيز مكاني را براي بازي كودكان اختصاص داده اند تا آن ها راحت و بدون هيچ قيد و بندي نسبت به جنب و جوش و سر و صداهايشان، به بازي و شادي خود بپردازند.

[Mohammad Aref 120,438]

مشكلات زيرزمين

 

1- نفوذ آب هاي زيرزميني

يكي از بيشترين مشكلاتي كه مالكين خانه هاي زيرزمين دار از آن رنج مي برند، نفوذ آب هاي زيرزميني ورطوبت از راه شكاف ها و ترك هاي به وجود آمده در ديوار و يا از زمين اطراف آن، به داخل زيرزمين مي باشد. عليرغم اينكه بيشتر خانه ها در زمين هايي شبه خشك و يا زمين هايي كه آب هاي زيرزميني در آن در عمق زيادي نسبت به سطح زمين قرار گرفته، ساخته مي شوند؛ اما به مرور زمان و به دليل افزايش تعداد ساكنين منطقه و گسترش باغچه هاي خانگي و ساير دلايل ديگر، درصد آب هاي زيرزميني غالباً افزايش يافته و مشكلات فراواني را براي صاحبان زيرزمين ها فراهم مي آورد. اين مسئله در اكثر منازل منطقة "القرين" و بسياري ديگر از مناطق مسكوني كويت به وجود آمده است. علاوه بر آن بيشتر مناطق كويت تحت تأثير درصد بالاي آب هاي زيرزميني مي باشند به گونه اي كه اين آب ها زير سطح زمين حركت كرده و با نيرويي به پيش مي روند. مانند بسياري از مناطق نزديك دريا از جمله الشيوخ، الشاميه، كيفان، الدعيه، بنيدالغار، الساميه و غيره.

صاحبان زيرزمين غالباً بيرون زيرزمين خود را با عايق هايي ساخته شده از فرآورده هاي نفتي مثل عايق هاي عربستاني، اماراتي و مانند آن مي پوشانند. عايق هاي نوع اول روي تمام سطح زيرزمين پهن شده و بر آن بتن ريخته مي شود و پس از تميز كردن ديوارها از موانع و هر چيزي كه باعث خرابي وخراش آن ها شود لايه لايه به ديوار نيز چسبانده مي شوند. امثال اين عايق بر اثر حرارت ناشي از آتش استفاده شده جهت چسباندنشان بر ديوار زيرزمين، مقداري از قدرت عايق بودن خود را از دست مي دهند و اين باعث مي شود كه عايق هاي ضعيفي باشند. اين عايق ها در زير سطح زمين نيز بر اثر املاح گوگردي و غيره در معرض خوردگي و تحليل رفتن قرار دارند. همچنين يكي از بارزترين معايب عايق هاي نوع اول اين است كه اگر به وسيلة چيزي مانند ميخ، بيل ميكانيكي و يا لودر، يك پارگي و خراشي در آن ها ايجاد و به حال خود رها گشته و تعمير نشود؛ پيدا كردن جاي نفوذ آب اگر غيرممكن نباشد بسيار مشكل خواهد بود. در اينصورت عايق كيفيت خود را از دست داده و وجودش از اعتبار ساقط خواهد شد. صاحب زيرزمين نيز بايد با متحمل شدن مشكلات و سختي هاي جديدي عايق زيرزمين را بازسازي نمايد.

اما نوع دوم از عايق هايي كه در مقابل آب مقاومت كرده و از نفوذ آب هاي زيرزميني به داخل زيرزمين جلوگيري مي نمايد، به صورت مايع و يا پودر مورد استفاده قرار مي گيرد. نحوة عملكرد آن به گونه اي است كه در برخورد با برخي از عناصر سيمان مانند كلسيم واكنش نشان داده، به تكه هايي از كريستال بهم پيوسته تبديل شده و مانع نفوذ آب مي شود. البته اين مواد نيز خالي از اشكال نبوده و بيشترين مشكلاتش در نحوة به كارگيري آن براي محاظت ديوارها و سطح زيرزمين متمركز است. اما در عوض، برطرف كردن معايب اين عايق راحت تر است چرا كه آب از مكان مشكل دار ديوار و يا سطح زمين نفوذ مي كند و به همين جهت برطرف كردن مشكل در همان مكان انجام مي شود. اين برخلاف عايق نوع اول است كه آب هميشه در جستجوي مكاني هاي باز، شل و ضعيف است تا آن را شكافته و از آن جا رخنه نموده و بر سطح زمين جاري گردد.

 

2- جمع شدن آب باران

با توجه به پائين بودن زيرزمين از سطح زمين، اين مكان به هنگام افزايش ميزان بارندگي در معرض آب هاي باراني قرار مي گيرد چرا كه در آن سيستم خوبي براي هدايت آب هاي باران به سطح زمين و رهايي از آن ها وجود ندارد. يكي ديگر از مشكلاتي كه در برخي از زيرزمين ها وجود دارد ارتباط كانال هاي آب هاي باران با كانال هاي آب هاي فاضلاب است. اين امر باعث مي شود كه چاه فاضلاب به سرعت پر شده و كثافات و آشغال هاي درون آن بيرون بريزد.

به همين جهت بايد قسمت پاييني چهارچوب درب هاي بيروني زيرزمين را با ارتفاع بلندتري ساخت تا از ورود آب هاي باران به داخل آن جلوگيري به عمل آيد. همچنين زيرزمين بايد شيب هاي مناسبي داشته باشد تا آب هاي باران به سرعت و پيش از جمع شدن و يا نفوذ به داخل جاهاي خالي آن دفع شود. علاوه بر آن ضروري است به منظور جلوگيري از بروز مشكلات آب هاي باران، مجاري اين آب ها قبل از هر زمستان تميز گردد.

 

3- آب هاي فاضلاب

مشكلات رهايي از آب هاي فاضلاب يكي از مسائل نگران كنندة صاحبان زيرزمين است چرا كه اين آب ها نجس، كثيف و بدبو مي باشند. به اين علت كانال هاي فاضلاب را نسبتاً بزرگ در نظر گرفته و محتويات آن را كاملاً با استفاده از يك پمپ دفع مي نمايند. در كنار آن نيز موتور ديگري را در نظر گرفته تا در مواقع اضطراري از آن استفاده نمايند.

هر يك از اين دو موتور به لولة فاضلابي متصل است كه انتهاي آن يك سوپاپ قرار دارد. اين سوپاپ اجازة عبور آب هاي مذكور را به چاه اصلي فاضلاب داده و مانع برگشت اين آب ها به داخل لولة فاضلاب مي شود. همچنين ورودي هاي كانال هاي فاضلاب بايد مناسب و به اندازة كافي در نظر گرفته شود تا هيچ خللي در آن ها ايجاد نگردد. و بالاخره به منظور رهايي از بوي بد فاضلاب، لوله هاي تهويه اي به چاه فاضلاب زيرزمين افزوده شود تا ساكنين آن از اين بوها اذيت نشوند.

 

4- مشكل تهويه

صاحبان زيرزمين غالباً از ايجاد منفذ و روزنه به اندازة كافي براي تهوية طبيعي اين مكان غفلت مي ورزند. در نتيجه اكسيژن زيرزمين كم و منو اكسيد كربن آن زياد شده و توازن هواي مناسبش به هم مي خورد. به همين دليل بسياري از بيماري ها مثل حالت تهوع، سرگيجه، تنگي نفس و سستي براي ساكنين زيرزمين پديدار مي شود و اين همان پديدة «ساختمان هاي بيمار» است.

تهوية صحيح نقش بسيار زياد و مهمي در زيرزمين ايفا مي نمايد و ارتباط مستقيمي با به كارگيري ساكنين خانه و يا كناره گيري شان از آن دارد. هنگامي كه زيرزمين فاقد سيـستم تهوية طبيعـي مناسب باشد، بايد از سيستم تهوية صنعتي به وسيلة تركيب هواكش هاي مخصوص پاك و تازه كردن هواي زيرزمين استفاده شود.

 

5- كمبود نور طبيعي

نور طبيعي براي آسايش انسان و درك زمان مهم است. بنابراين كسي كه زيرِ زمين و در تاريكي زندگي كند، زمان از دستش رفته و احساس ناراحتي مي كند. از اين رو بيشتـر زيرزمين نشين ها تا جايي كه امكان دارد زيرزمين خود را به سمت سطح زمين بالا مي آورند. به گونه اي كه زيرزمين هايشان بر خانه هاي كم ارتفاع احاطه پيدا مي كند. خانه هاي كم ارتفاعي كه اساسي ترين هدف شان تأمين حداقل ميزان نور طبيعي و مسئله تهويه براي خود مي باشد.

 

6- انزوا و دوري از نشانه هاي حيات روي زمين

با توجه به اينكه ساكنين زيرزمين روزگار را در زير سطح زمين سپري مي كنند، در واقع به نوعي عزلت و گوشه نشيني دچار مي شوند كه تمام چيزهاي بيرون از زيرزمين و روي سطح زمين، دور از نگاه هاي شان واقع مي گردد. اينچنين حالتي گاهي باعث رنج و دلتنـگي و البته گاهي نيز باعث خوشاينـدي برخي ديگر مي شود. به همين جهت است كه بعضي ها به اهميت پيوند زيرزمين با نور، هوا و آسمان پي برده و از طريق ايجاد روزنه هاي وسيع به برطرف نمودن احساس گوشه نشيني و پاسخ به تمام سليقه ها و نيازها مبادرت ورزيده اند.