شعری به رنگ خاطره ها و درنگ ها

[fanous 11130]

شعری به رنگ خاطره ها و درنگ ها

جستار گشایی در باب تحلیل روان شناختي رنگ های به کار رفته در مجموعه اشعار نازک الملائکه

(براساس نظریه ی روان شناسي رنگ ماكس لوشر)

سید فرشید سادات شریفی

 

 

 

 

. مقدمه:

انسان همواره تحت تأثير رنگ هاي محيط خود بوده است. اين پديده همواره علاقه و كنجكاوي بشر را برانگيخته است. هنرمندان با قدرت رنگ ها مهر،خشم، ترس، ميل ها و عواطف خود را نشان داده اند در عصر حاضر از جذابيت هاي ديداري رنگ ها بسيار سخن گفته اند.

نگاه مكرر به رنگ ها از انگيزه دروني افراد سخن مي گويد. تأثير رنگ بر روان انسان تا بدانجا است كه نه تنها به خوانش جريان ذهني نويسندگان كمك مي كند، بلكه تحولات بسياري در علوم ديگر ايجاد كرده است و از آن در زمينه هاي مختلف بهره مي برند.

حكايت رنگ ها و نقش نمادين آن ها مرتبط با مقوله ی ضمير ناخودآگاه جمعي است. همانطور كه تعلق افراد به يك فرهنگ باعث واكنش مشابه مي شود، در مورد رنگ ها نیز ارزش نمادين از احساسات، ناشي از طبيعت فرد و تجربياتي است كه او آگاهانه يا ناآگاهانه نسبت به رنگ ها داشته است و در نهايت باعث علاقه به رنگ خاص، ترجيح يا تنفر از آن مي شود. خلاصه آنكه هر رنگ شخصيت روان شناختي كاملاً مستقلي دارد. (ر. ک.عطاري و فلاحي، 1382، ص6)

[fanous 11130]

2. سرزمین رنگین شعرهای نازک الملائکه

 

در دوازده شعر مورد بررسی از نازک الملائکه 342 بار عنصر رنگ به كار رفته است. این اشعار -که به صورت تصادفی از مجموعه اشعار دو جلدی وی انتخاب شده اند- به ترتیب عبارتند از: ماساه الحیاه، انشوده الرهبان، البعث، علی الجسر، الفیضان، الخطوه الاخیره، الافعوان، الی عمتی الراحله، مرثیه الامراه لا قیمه لها، دعوه الی الحیاه،اسفار و شجره القمر. درخور یاد آوری است که 5 شعر نخست به جلد اول و 7 مورد دیگر به مجلد دوم اختصاص دارند.

براي بررسي رنگ ها ابتدا لازم بود آن ها را دسته بندي كنیم. در وهله ی نخست می بینیم که لوشر دو رنگ سياه و سفيد را بي فام ناميده، اين دو رنگ همواره منشأ فعاليت بشر يا ترك فعاليت او بوده است. زيرا با فرا رسيدن روز زندگي را آغاز كرده و با رسيدن شب آن را ترك مي كند و اين دو از دست بشر بيرون است. (لوشر، 1371، ص20) از نظر لوشر رنگ سياه رنگ خنثي است و نشانه ی نفي هر رنگ است.

1-2. طيف رنگ هاي بي فام

1-1-2. طيف رنگ سياه

طيف رنگ سياه و تيره را رنگ سياه و صفات تداعي گر رنگ تيره مانند تار، تاريكي، ظلمت و تيره گي، دود و مانند آن تشكيل مي دهد که در مجموع 109 بار در این اشعار به كار رفته است و 31.34 درصد را به خود اختصاص داده است.

تحلیل روان شناسانه رنگ سیاه

سیاه تیره ترین رنگ است و نمایانگر مرز مطلقی است که در فراسوی آن زندگی متوقف می شود. سیاه بیانگر پوچی و نابودی است. سیاه به معنای نه است در مقابل رنگ سفید. سیاه نقطه پایانی است، نشانه ی ترک علاقه و تسلیم یا انصراف نهایی است. انتخاب این رنگ به عنوان رنگ اول، نمایانگر اعتراض به وضع موجود است، اعتراض به وضعی که هیچ چیزی جای خود قرار ندارد. به نظر لوشر کسی که رنگ سیاه، خاکستری و قهوه ای انتخاب اول اوست، انتخاب بهنجاری ندارد. (لوشر، 1371، ص97).

بیشترین فراوانی طیف سیاه در شعر «شجره القمر» (ج 2 دیوان، صص 421-439) است که 32 مورد را در خویش دارد.

 

2-1-2. خاکستری

 

رنگ خاکستری در این اشعار تنها 4 بار به کار رفته است (16/1%) تداعی گر خاکستری است. خاکستری رنگ خنثی است (لوشر، 1371، ص74).

 

3-1-2. طیف رنگ سفید

 

سفید از رنگ های بی فام است و به صفحه خالی می ماند که داستان را باید روی آن نوشت. سفید نقطه شروع است و نشانگر نوعی رفتار افراطی است. (لوشر، 1371، ص 97)

این رنگ در مجموعه اشعار نازک الملائکه 88 بار به کار رفته و فراوانی آن 40 /30% است. مقایسه آمار کاربرد سفید در مقابل آمار سیاهی و تیرگی، نشان می دهد که سیاهی تنها کمی بیشتر از آن آن تکرار شده است و رنگ اول شعر نازک الملائکه سیاه است.

 

[fanous 11130]

-2. رنگ های اصلی لوشر

لوشر پس از رنگ های فام ( سیاه و سپید )، چهار رنگ آبی، قرمز، سبز و زرد را رنگ های اصلی دانسته است که بیانگر نیازهای روانی، نیاز به خشنودی، محبت، اظهار وجود، نیاز به عمل و موفقیت و نیاز به چشم انتظار بودن و امید داشتن است. فرد متعادل در انتخاب بهنجار خود این چهار رنگ را در انتخاب اول تا پنجم خود قرار می دهد. ( لوشر، 1371، ص30)

از نظر لوشر سیاه و خاکستری اساسا رنگ به شمار نمی آیند ؛ زیرا سیاه اصولاً رنگ نیست و رنگ خاکستری نیز در آزمایش بی رنگ و خنثی است ( همان)

بنابراین آن دو را بی رنگ تلقی می کند. وی دو رنگ بنفش و قهوه ای را رنگ های کمکی یا فرعی می داند. از این میان رنگ های آبی زرد، سبز و سرخ رنگ های اصلی خواهند بود.

1-2-2. رنگ آبی و کبود

رنگ آبی تیره در اشعار نازک الملائکه در مجموع این طیف 22 بار فراوانی دارد ؛ یعنی 43/6%، و پنجمین طیف (پس از سبز) است. رنگ آبی تیره ( سرمه ای ) نشان دهنده آرامش کامل است و بیانگر یکپارچگی و احساس تعلق است و لوشر آن را « آبی به معنای وفاداری» تعبیر می کند، و آن را بیانگر احساس عمیق آرامشی، همدلی در تجربه زیباشناسی و آگاهی اندیشمندانه تفسیر می کند. ( همان، ص79-78)

شیلینگ آبی را سمبل آرامش ظاهری و تلاطم باطنی می داند و طعم آن را شیرین توصیف می کند. (همان، ص79) آبی تیره یا نیلی مناسبترین محیط برای تفکر است و نماد حساسیت و احساس است. انتخاب آبی تیره در انتخاب اول نشان از محیطی است که روابط فرد با سایرین راحت و آسوده و به دور از ستیز است ؛ اما این رنگ جزو انتخاب های اول نازک الملائکه نیست و طرد این رنگ یعنی «نیاز ملایمت و اعتماد متقابل در روابطش ارضا نشده باقی می ماند، اضطرابی را به وجود می آورد. » ( همان، ص78)

2-2-2. زرد (طلایی)

رنگ «زرد» در اشعار نازک الملائکه تنها 3 بار به کار رفته است (0.87 درصد) و هفتمین انتخاب اوست. «اگر رنگ زرد طرد باشد... امید ها از بین رفته و فرد احساس بیهودگی و تنهایی و انزوا کرده و از دیگران کناره گیری می کند... زرد مطرود بیانگر این است که اضطراب ممکن است حاصل بی حوصلگی، دلسردی، سو ظن یا بی اعتمادی نسبت به دیگران یا اهداف آنان باشد... یعنی تلاشی است برای حمایت شخصی در برابر انزوا، بیهودگی و نا امیدی.».( همان، ص89)

3-2-2. سبز

رنگ سبز پس از قهوه ای با 22 بار تکرار، شامل 43/6% مجموعه رنگ های به کار رفته در اشعار است و چهارمین انتخاب شاعر است. که درباره ی اهمیت جایگاه آن در سطرهای آینده سخن خواهیم گفت.

4-2-2. سرخ

رنگ سرخ 58 بار در مجموعه اشعار نازک به کار رفته است و این شامل 95/6 درصد است. این رنگ بدون در نظر گرفتن سفید که در تحلیل لوشر محاسبه نمی شود، دومین انتخاب نازک الملائکه است پس معنی آن اهمیت دادن به قدرت این رنگ است و بدان خواهیم پرداخت.

3-2. رنگ های فرعی

1-2-3. بنفش: رنگ بنفش (ترکیب آبی و قرمز ) یک بار بیشتر در مجموع اشعار به کار نرفته است (29/0 درصد).

2-3-2. قهوه ای: با وجود این که در طیف لوشر جزو رنگ های فرعی است اما در اشعار نازک الملائکه انتخاب سوم است (با 27 مورد تکرار، مساوی 84/7 درصد موارد) و این جایگاه در تحلیل ما اهمیت دارد.

 

[fanous 11130]

3. گروه بندی و علامت گذاری ردیف هشت رنگ و تحلیل عملکرد های شاعر در هر گروه

در فرآیند این گروه بندی ابتدا هشت رنگ سیاه، سبز، آبی، زرد، سرخ، خاکستری، بنفش و قهوه ای بر حسب فراوانی و کاربرد در یک ردیف قرار می گیرند، سپس آن ها زوج، زوج گروه بندی می شوند، دو رنگ اول بیانگر یک «گرایش» بوده، با علامت (+) مشخص می شوند. (لوشر، 1371، ص 22) دو رنگ دوم با علامت ( ) مشخص گردیده و مبین «وضع واقعی» امور است. (همان، صحفه 33)

دو رنگ سوم با علامت (=) مشخص می شود و بیانگر «بی اهمیتی» است یعنی صفات خاص آن ها نه رد شده است و نه جنبه دلخواه دارد، بلکه به عنوان ذخیره نگهداری شده است و در صورت لزوم از آن ها استفاده خواهد شد و به عنوان نامناسب کنار گذاشته شده و با تغییر اوضاع می توان آن ها را به سرعت مورد استفاده قرار داد. (همان، صص 33-34)، زوج آخر با علامت (-) تقسیم بندی می شود و بیانگر «عدم تمایل» است. رنگ هایی که به عنوان غیر دلخواه طرد شده اند، مبین نیاز خاصی هستند که دلیل خاصی برای نهی و ممنوعیت آن ها وجود دارد و چون این نیازها برآورده نمی شوند، پس سودمند هم نخواهد بود و عاری از ضرورت است. (همان، ص 34).

این گروه بندی در رنگ های اشعار نازک الملائکه به ترتیب فراوانی آن ها انجام می گیرد. ردیف دوم آن نیز که باید با فاصله تقریبی نیم ساعت انتخاب شود به علت آن که دسترسی به انتخاب دوم و فاصله زمانی انتخاب کننده (شاعر) نداریم همان ها چیده می شود، پس بر حسب فراوانی رنگ ها، ( از چپ به راست ) این گروه را خواهیم داشت (شماره هر رنگ زیر آن نوشته شده است):

 

 

 

1-3. تحلیل عملکرد +: «اهداف مطلوب یا رفتارهای ناشی از آن»

وضعیت شاعر در این عملکرد: 3+7 + (زوج سرخ + سیاه)

 

سرخ 3+: نشانگر «فعالیت به منظور نیل به تسخیر می باشد. از کار و فعالیت لذت می برد، با روح و سرزنده است و میل دارد زندگی او سرشار از کار و فعالیت باشد.» (لوشر، 1371، ص129)

 

سیاه 7+: «وضع موجود را برخلاف میل خود و بسیار طاقت فرسا می بیند، اجازه نمی دهد که هیچ چیز در افکار او تأثیر بگذارد » (همان، ص156)

 

«هرکسی سیاه را در اولین ردیف برگزیند می خواهد هر چیزی را که نمی تواند بدان اعتراض کند نفی نماید و احساس می کند هیچ چیز آن طور که باید نیست.» (همان، ص94)

 

1+7 (سرخ + سیاه):

 

«از تحریکات شدید که منجر به انفعال اوست رنج می برد» و تجلی این حالت «ممکن است به صورت غیر ارادی یا برانگیخته باشد.» (همان، ص 155)

 

[fanous 11130]

-3. تحلیل عملکرد ×: نشان دهنده ی «وضع موجود یا رفتار مختص به وضع موجود خود»

وضعیت شاعر در این عملکرد: 2×6× (سبز× قهوه ای)

قهوه ای 6×: «در موقعیت موجود احساس نا امنی و ناراحتی می کند. به امنیت بیشتر و یک محیط امن تر، یا وضعی که فشار جسمانی کمتری را به او تحمیل کند نیاز دارد. (گروه+ اقدامی است برای جبران این وضع و سایر تضادها.) » (همان، ص 169)

 

سبز 2×: «پافشاری می کند. آن چه را احساس می کند مربوط به اوست طلب می کند» و در مورد آن چه مطلوب و یا آرمانی می پندارد «سعی دارد از موقعیت بی عیب و نقص خود حمایت کند. » (همان، ص 161)

2×6× (سبز× قهوه ای): «برای ایستادگی در برابر تقاضاهای تحمیلی به اشکال بر می خورد. در می یابد که به کوشش بیشتری نیاز دارد و آرزو دارد وضع آرامی داشته باشد.» (همان ص167)

3-3. تحلیل عملکرد =: «صفات مشخصه ی محدود یا رفتار نامتناسب با وضع موجود»

وضعیت شاعر در این عملکرد: 0=1= (خاکستری= آبی)

 

خاکستری 0=: « مایل به همکاری و دخالت می باشد، به منظور کاهش اضطراب تلاش می کند تا در برابر تضادها یا مزاحمت ها مقاومت نماید.» (همان، ص174)

 

آبی 1=: «از لحاظ عاطفی وابسته نیست حتی وقتی مسئله یک رابطه نزدیک در بین باشد.» (همان، ص176)

0=1= (خاکستری= آبی): « خواسته های عاطفی متعددی دارد و مایل است خود را در یک رابطه نزدیک که عمق احساسی چندانی ندارد پایبند کند.» (همان، ص176)

4-3. تحلیل عملکرد -: « خصوصیات مطرود یا سرکوب شده، یا صفات ناشی از اضطراب»

وضعیت شاعر در این عملکرد: 5-4- (بنفش- زرد)

بنفش 5-: تفسیر روان شناسی آن چنین است« از خوش سلیقگی، مودب و حساس بودن لذت می برد اما نگرش انتقادی خود را حفظ کرده و از چیزی سریع نمی گذرد... بنابر این روابط عاطفی خود را شدیدا کنترل می کند تا موقعیت خود را بیابد. خواهان خلوص نیت کامل به عنوان حامی در برابر تمایلاتش می باشد تا بیشتر امیدوار باشد.» (همان، ص219)

 

زرد 4-: تفسیر روان شناسی«به طور خلاصه: بدبینی ناشی از تشویش؛ ترس از دست دادن اعتبار.» (همان، ص213)

5-4 (بنفش- زرد): تفسیر روان شناسی آن این است که «شور فطری و قوه تخیل خود را سرکوب می کند، زیرا می ترسد از جا به در رود. احساس می کند که به حقش تجاوز شده؛ از دیگران می گریزد و در خود فرو می رود. مراقب است که آیا محرک هایی که به طرف او می آیند خالصانه است... مراقبت و دقتی که به آسانی سو ظن و بی اعتمادی را به بار می آورد. به طور خلاصه: «مار گزیده از ریسمان سیاه و سفید می ترسد»؛ نا امیدی عاطفی، سبب می شود به هر محرکی با بی اعتمادی بنگرد.» (همان، ص229)

4. نتیجه گیری:

در روانشناسی کارکردی «لوشر»، انتخاب رنگ با روان شناسی فرد مرتبط است. در این روان شناسی معنای واقعی رنگ های تعریف شده برای همه یکسان است، انتخاب اول هر رنگ گویای هنجارها و ناهنجارهای ذهن افراد است.

انتخاب اول، نازک الملائکه در اشعار مورد بررسی سیاه است اما انتخاب رنگ سرخ پس از سیاه میل درونی او را به کوشش نشان می دهد که بیشتر ناشی از رنج او از تحریکات شدید محیط است و انتخاب قهوه ای پس از سرخ احساس نا امنی از وضع موجود را نشان می دهد که سعی کرده با کار و کوشش نهفته در انتخاب سرخ آن را جبران کند. کم توجهی به رنگ سبز به نسبت رنگ های دیگر نشان دهندة پافشاری اوست و طلب آن چه که احساس می کند مربوط به اوست و نیز آنکه در مورد آن چه مطلوب و یا آرمانی می پندارد «سعی دارد از موقعیت بی عیب و نقص خود حمایت کند.

نتیجه این که گرچه پربسامدترین رنگ شعری نازک الملائکه تیره و سیاه است ؛ اتنخاب رنگ سرخ پس از آن نشان می دهد شاعر در جستجوی راه جبران رنج اما از راهی احساساتی و غیر منطقی است و همین باعث می شود او تا حد زیادی شاعری واقع بین نباشد. دو رنگ آخر هم آرمانگرایی، پافشاری، حساسیت و بی اعتمادی مدام و برخاسته از تجارب رنج آور قبلی را نشان می دهد.

5. یاد آوری پایانی

در انتهای این نوشته یاد آوری این نکته و تاکید بر آن بایسته است که: آن چه خواندید، نه یک جستار کامل، بلکه صرفا یک «جستار گشایی» است: تنها به امید این که بابی بگشاید برای تحلیل گسترده و همه جانبه ی شعر یکی از پیش گامان برجسته و پویای سرزمین رنگارنگ و پر بارِ شعر معاصر عربی؛ و از همین روست که آشفتگی، اختصار و عدم یادکرد نشانی ابیات در بردارنده ی رنگ های گوناگون در این نوشته به چشم می خورد (با وجود آن که نشانی های مذکور به شکل کامل یادداشت و استخراج شده بودند اما در این متن –به دلیل رعایت اختصار طبیعی یک «جستار گشایی» - از ذکر آن ها خودداری کردیم ) .

 

فهرست و مشخصات منابع و مراجع

 

1. پناهی، مهین، «رنگ در آثار نیما» (مقاله)، مجله پژوهش های ادبی، پاییز و زمستان 1385، شماره 12و 13، صص 49- 81.

2. حسن لی، کاووس، رنگ از رخ تمام قلم ها پریده است (مجموعه شعر)، تهران، روزگار، 1382.

3. صديقي، مصطفي، جستجوي خوش خاكستري، تهران، روشن، 1381.

4. عطاری، یوسفعلی و فلاحی، رضا، روان شناسی رنگ و تبلیغات، تهران: گلگشت، 1382.

5. لوشر، ماکس،.روان شناسی رنگ ها، ترجمه لیلا مهراد پی، تهران، انتشارات حسام، 1371.

6. الملائکه، نازک، دیوان، بیروت، دارالعوده، 1986 م. (2ج)

 

 

پی نوشت :

 

- عنوان نوشته برگرفته از شعری از جناب دکتر حسن لی است:

پاییز/ - فصل خاطره ها و درنگ ها- / گل می کند دوباره/ در آشوب رنگ ها (رنگ از رخ تمام قلم ها پریده است، ص 57)

[ARASH_NAZARI 737]

بابت همه این توضیهات ممنونم ازت موفق باشی.راست اون ماجرا که گفتی هم چشم انجام میشه