moein.s 18983 اشتراک گذاری ارسال شده در 26 مهر، ۱۳۹۱ [h=1]مترجم: جمال محمدی[/h] هربرت مارکوزه در سال ۱۸۹۸ در برلین متولد شد. او دکترای خود را از دانشگاه فرایبورگ اخذ کرد و در موسسه تحقیقات اجتماعی فرانکفورت مشغول به کار شد. پس از به قدرت رسیدن نازی ها در سال ۱۹۳۳ او از آلمان به سوئیس و سپس به آمریکا مهاجرت کرد. انتقادات او از جامعه سرمایه داری الهام بخش جنبش دانشجویی در دهه ۶۰ بود. امید او به عنصر یوتوپیایی فلسفه که در مقاله زیر نیز منعکس است، باعث می شد که در بدبینی همکارانش در مکتب فرانکفورت سهیم نباشد. … علاقه فلسفه، در ارتباط با انسان در شکل جدیدش در قالب علاقه نظریه اجتماعی انتقادی نمود یافته است. بیرون از این نظریه و به موازات آن هیچ فلسفه ای وجود ندارد، زیرا تفسیر و طرح ریزی فلسفی خود جایش را به ایجاد جامعه عقلانی داده است. آرمان های فلسفی دنیایی بهتر و هستی حقیقی، آن جا که شکل بشری را به خود می گیرند، در هدف عملی انسان مبارز ادغام می شوند. لیکن، اگر توسعه ای که نظریه انتقادی طرحش را می کشد اتفاق نیفتد، چه؟ اگر نیروهایی که بناست تحول ایجاد کنند سرکوب گردند و شکست بخورند، چه؟ صدق نظریه انتقادی اگر هم قدری از این راه نقض شود، این نظریه در ادامه قادر است به سبک جدیدی ظاهر شود، سبکی که اجزا و ابعاد جدیدی از موضوع این نظریه را روشن می کند. این وضعیت نوین به بسیاری از خواست ها و شاخص های نظریه انتقادی معنایی تازه می بخشد، نظریه ای که کارکرد تغییریافته آن در معنای بسیار عمیق منش نظریه انتقادی با آن همخوان است. نظریه انتقادی همچنین به نقد بسیاری از افراد می پردازد که در عین توسل به این نظریه از اقتضائات سیاسی و اقتصادی آن اجتناب می ورزند. این وضعیت، نظریه انتقادی را از نو وامی دارد تا به شدت بر علاقه اش به توان های بالقوه بشری و آزادی و سعادت و حقوق فردی که در تمام تحلیل های آن جای دارد پافشاری نماید. از دید نظریه انتقادی، این توان های بالقوه فقط و فقط توان های بالقوه وضعیت اجتماعی انضمامی هستند. این توان های بالقوه فقط زمانی معنی دارند که مسائل اقتصادی و سیاسی و جز آن طی فرآیندی ثمربخش بر روابط انسانی تأثیر بگذارند و توزیع محصولات کار اجتماعی و مشارکت فعال انسان در اداره سیاسی و اقتصادی این مجموعه محقق شود. هرچه اصول نظریه انتقادی به واقعیات نزدیک تر شوند نه فقط تکامل نظم قدیم پیش بینی های این نظریه را تأیید کنند، بلکه گذار به نظم جدید نیز شروع شود به همان میزان طرح این پرسش که نظریه انتقادی چه چیزی را به عنوان هدفش منظور کرده است، ضرورت بیشتری می یابد، زیرا در این نظریه، برخلاف دیگر نظام های فلسفی، آزادی بشری نوعی خیال یا معنویت دلبخواهی نیست که همه چیز دنیای خارج را همچنان که هست، رها کند. بلکه آزادی در این جا به معنای گونه ای توانایی واقعی است، رابطه ای اجتماعی است که سرنوشت بشر به تحقق آن بستگی دارد. در مرحله خاصی از توسعه، خصلت سازنده نظریه انتقادی از نو شکوفا می شود. این نظریه از همان ابتدا چیزی بیش از صرف جمع آوری و دسته بندی امور واقع انجام داده است. انگیزه آن ریشه در توان و نیرویی داشت که به مدد آن بر ضد امور واقع سخن می گفت و به مدد توان های بالقوه بهترش با واقعیات ناخوشایند درافتاد. این نظریه درست مثل فلسفه، مخالف آن است که واقعیات به معیار بدل شوند، یعنی کاری که پوزیتیویسم پرافاده طرفدار آن است، اما برخلاف فلسفه، همواره اهدافش را از دل روندهای جاری و فعلی فرآیند اجتماعی استنتاج می کند، لذا هیچ گاه از این یوتوپیا واهمه ای ندارد که موجودیت نظم جدید مردود شمرده شود. زمانی که حقیقت نمی تواند در چارچوب نظم اجتماعی موجود تحقق یابد، همواره برای این نظم اجتماعی همچون یوتوپیایی خشک و خالی جلوه می کند. این نوع استعلا نه مغایر بلکه موافق حقیقت این نظریه است. عنصر یوتوپیایی مدت ها یگانه عنصر پیشرو در فلسفه، در تاسیس بهترین دولت، ایجاد بیشترین لذت و سعادت کامل و صلح جاودان بود. آن نوع سرسختی و تعصبی که ریشه در وفاداری به حقیقت در مقابل تمام ظواهر و نمودها دارد، امروزه در فلسفه معاصر جایش را به کلبی مشربی و فرصت گرایی بی خیالانه داده است. نظریه انتقادی این نوع سرسختی و تعصب را به مثابه ویژگی ناب تفکر فلسفی حفظ می کند… علاقه نظریه انتقادی به رهایی انسان، این نظریه را به برخی حقایق کهن پیوند می دهد. نظریه انتقادی در این عقیده با فلسفه مشترک است که انسان می تواند چیزی بیش از یک سوژه آلت دست در فرآیند تولیدی جامعه طبقاتی باشد. با این همه هر اندازه که فلسفه این ایده را که شرایط اقتصادی سرنوشت انسان را تعیین می کنند، بیشتر بپذیرد، به همان میزان در روند سرکوب سهیم است. این همان نوع غلط ماتریالیسم است که عمارت ایده آلیسم را آباد می کند؛ این تسلی که در جهان مادی همه چیز همان گونه که هست، درست است. (این تسلی حتی زمانی که اعتقاد شخصی فیلسوف نبوده است تقریباً به طور خودکار به عنوان بخشی از روش فکری ایده آلیسم بورژوایی به وجود آمده است و با زمانه اش پیوندی مستحکم و ریشه ای برقرار کرده است). فرض دیگر این نوع ماتریالیسم آن است که ذهن نباید خواست هایش را در این جهان مطرح کند، بلکه باید به سوی قلمرویی حرکت کند که با جهان مادی تعارض ندارد. ماتریالیسم در شکل بورژوایی به آسانی می تواند با نگرش مذکور کنار بیاید. ماتریالیسم غلط فلسفه مغلوب نظریه ماتریالیستی جامعه می شود. نظریه ماتریالیستی جامعه نه فقط با آن نوع روابط تولیدی که موجد ماتریالیسم غلط است مخالفت می ورزد، بلکه اصولا مخالف هر شکلی از تولید است که به جای آن که تحت کنترل انسان باشد بر او تسلط پیدا می کند: این همان ایده آلیسم است که عمارت ماتریالیسم را آباد می کند. همچنین مفاهیم تشکیل دهنده این نظریه که واقعیت مورد اشاره آن ها امری بدیهی و معین نیست، واجد سرمایه هایی انتزاعی هستند، لیکن در این جا انتزاعی بودن نتیجه فاصله گرفتن از وضع موجود نیست، بلکه ناشی از عطف توجه به وضع آتی بشر است. این انتزاعی بودن نمی تواند جای خود را به نظریه صحیح دیگری درباره وضع موجود بدهد (آن گونه که انتزاعی بودن ایده آلیستی جای خود را به نقد اقتصاد سیاسی داد). آنچه می تواند در پی این نوع انتزاعی بودن بیاید نه یک نظریه جدید بلکه خود واقعیت عقلانی است. تفکر نظری نمی تواند شکاف بین واقعیت موجود و واقعیت عقلانی را پر کند. برای آن که بتوان آنچه را در حال حاضر وجود ندارد به عنوان هدفی در حال حاضر انتخاب کرد، تخیل نیاز است. نقشی که فیلسوفان به ویژه ارسطو و کانت زیر عنوان Imagination برای تخیل قائل شده اند، به خوبی نمایانگر پیوند ذاتی فلسفه و تخیل است. تخیل به دلیل آن که به طرز بی مانندی می تواند به درک شهودی یک موضوع یا ابژه دست یابد (هرچند آن ابژه هم موجود نباشد) و از موضوعات مقرر و معلوم شناخت چیز جدیدی خلق کند، واجد میزان قابل توجهی از استقلال از موضوع و درجه خاصی از آزادی در جهانی سرشار از فقدان آزادی است. تخیل با فراتر رفتن از حال حاضر قادر می شود آینده را پیش بینی کند. حقیقت این که وقتی کانت این توان بنیادین روح بشر را بنیان پیشینی همه علوم می نامد، دایره آن را محدود می کند و این محدود کردن سبب می شود تا نوک فلش آن از آینده به سوی آنچه همواره گذشته بوده، معطوف شود. بدین ترتیب Imagination سویه های خیالپردازانه اش را از دست می دهد. آزاد کردن تخیل به منظور ساختن دنیایی زیباتر و سعادتمندتر حق انحصاری کودکان و ابلهان است. درست است که در phantasy می توان هر چیزی را به تخیل درآورد، لیکن نظریه انتقادی افق بی پایانی از امکانات را پیش بینی نمی کند. به میزانی که آزادی واقعی به امکان واقعی تبدیل می شود، آزادی تخیل از بین می رود. بنابراین موانع و محدودیت های تخیل دیگر قوانین عام جوهر و ذات نیست (آن گونه که آخرین نظریه بورژوایی دانش که مفهوم تخیل را جدی می گیرد، معتقد است)، بلکه به معنای دقیق کلمه موانع فنی هستند. این موانع و محدودیت ها سطح توسعه فنی مشخص می کنند. آنچه نظریه انتقادی درگیر آن است توصیف و توضیح جهان آینده نیست، هرچند که پاسخ فانتزی [یا تخیل به عنوان نماد نظریه انتقادی] به چنین امر دشواری شاید آن اندازه هم که ما تصور می کنیم نامعقول نباشد. اگر تخیل بدون هر قید و بندی و با رجوع مستقیم به داده های فنی از قبل موجود درصدد پاسخ به پرسش های اساسی کانت برمی آمد، شاید کل جامعه شناسی از خصلت یوتوپیایی این پاسخ ها به وحشت می افتاده و با این همه، پاسخ هایی که تخیل فراهم می کرد بسیار به حقیقت نزدیک تر می بود، یقینا نزدیک تر از آن هایی که از طریق تحلیل های مضمومی نیرومند انسان شناسی فلسفی فراهم می شود. زیرا تخیل می تواند چیستی انسان را بر مبنای آنچه او در آینده واقعا می تواند باشد تشخیص دهد. فانتزی یا تخیل در پاسخ به این پرسش که به چه چیزی امیدوار باشیم؟ چندان به سعادت ابدی و آزادی درونی اشاره نمی کند، بلکه عمدتا بر امکان واقعی ظهور و تحقق نیازها و خواست ها تأکید می نماید. در وضعیتی که آینده مذکور یک امکان واقعی است، تخیل ابزار مهمی است برای برجسته ساختن مداوم این امکان به عنوان یک هدف.رابطه تخیل با سایر نیروهای شناختی همانند رابطه توهم با حقیقت نیست (که درواقع آنگاه که در مقام حقیقت به خود می بالد، حقیقت آینده را فقط به مثابه توهم می تواند درک کند). بدون تخیل، دانش فلسفی درچنگال زمان حال یا گذشته اسیر می ماند و از آینده جدا می شود، آینده ای که یگانه پل بین فلسفه و تاریخ واقعی بشر است. به نظر می رسد تأکید شدید بر نقش تخیل با منش علمی ای که نظریه انتقادی همواره آن را ملاک مفاهیم خویش قرار داده است در تعارض باشد. این خواست عینیت علمی سبب شده است تا نظریه ماتریالیستی در وفاق کامل با عقل گرایی ایده آلیستی قرار گیرد. عقل گرایی ایده آلیستی که فقط از طریق انتزاع و فاصله گیری از امور واقع می تواند توجه به انسان را در دستور کارش قرار دهد، می کوشد تا این وجه انتزاعی را از راه نزدیک کردن خود به علم از بین ببرد. علم هیچ گاه به طور جدی مصرف ارزش را مورد تردید قرار نداده است. از حیث داشتن دغدغه عینیت علمی، نوکانتی ها هیچ تفاوتی با کانت ندارند، درست همان گونه که هوسرل تفاوتی با دکارت ندارد. فلسفه هیچ گاه سؤالاتی از این قبیل را از خود نمی پرسد: علم چگونه به کار گرفته می شود؟ آیا فایده و ثمربخشی علم ضامن حقیقت نهفته در آن است یا نشانه غیر انسانی بودن عام آن. فلسفه عمدتا به روش شناسی علوم علاقه مند است. نظریه انتقادی جامعه در وهله نخست معتقد است که یگانه وظیفه باقیمانده برای فلسفه شرح و توضیح عام ترین نتایج علوم است. فلسفه همچنین این دیدگاه را شالوده خود قرار می دهد که علم به قدر کافی توانایی اش در جهت توسعه نیروهای تولیدی را نشان داده است و امکانات تازه ای برای هستی غنی تر آدمی گشوده است. اما در حالی که پیوند بین فلسفه ایده آلیستی و علم از همان آغاز خطاهای ناشی از وابستگی علوم به روابط موجود سلطه را به دوش می کشید، نظریه انتقادی جامعه فرض را بر جدایی علم از این روابط می گذارد. اما این امر، نظریه انتقادی را از نقد دائمی اهداف و روش های علمی معاف نمی کند، نقدی که هر نوع وضعیت اجتماعی جدید را مدنظر قرار می دهد. عینیت علمی به معنای دقیق کلمه هرگز برای تضمین حقیقت کافی نیست و به ویژه در وضعیتی همچون وضعیت کنونی که حقیقت با قوت تمام بر ضد امور واقع سخن می گوید و در پشت این امور پنهان شده است، پیش بینی پذیری علمی با شیوه آینده گرایانه ای که حقیقت در آن جای دارد، تلاقی نمی کند. حتی توسعه نیروهای تولیدی و تکامل تکنولوژی به معنای پیشرفت مداوم از جامعه قدیم به جامعه جدید نیست، زیرا در این جا نیز خود انسان پیشرفت را تعیین می کند، البته نه انسان سوسیالیست که قرار است احیای معنوی و اخلاقی او زمینه های آماده سازی برنامه ریزان را فراهم کند (دیدگاهی که این نکته را نادیده می گیرد که برنامه ریزی سوسیالیستی بر جدایی انتزاعی سوژه از فعالیتش و سوژه به مثابه امری عام از سوژه های منفرد، قلم بطلان می کشد)، بلکه مجموعه ای از انسان ها که پدیدآورنده تحول هستند، زیرا آنچه بناست از علم و تکنولوژی حاصل شود به آن ها بستگی دارد، علم و تکنولوژی نمی توانند به طور پیش بینی نقش الگویی مفهومی را برای نظریه انتقادی بازی کنند. و نکته آخر این که نظریه انتقادی به نقد خودش و نقد نیروهایی اجتماعی می پردازد که شالوده آن را شکل می دهند. عنصر فلسفی در نظریه انتقادی نوعی اعتراض علیه اقتصادگرایی نوین است که فعالیت اقتصادی را مجزا می سازد و قلمرو اقتصادی را از قلمرو سیاسی جدا می کند. این دیدگاه در همان مرحله نخست با این نقد روبه رو شد که عوامل تعیین کننده عبارتند از وضعیت موجود کل جامعه، روابط متقابل اقشار اجتماعی گوناگون و روابط قدرت سیاسی. دگرگونی ساختار اقتصادی باید شکل جدیدی به سازمان کل جامعه ببخشد به طوری که با از میان رفتن تخاصمات اقتصادی بین افراد و گروه ها، قلمرو سیاسی تا حدود زیادی مستقل شود و توسعه جامعه را تعیین کند. همزمان با از بین رفتن دولت، روابط سیاسی در معنایی تاکنون ناشناخته به روابط انسانی عام بدل می شود، یعنی در معنای ساماندهی اداره ثروت اجتماعی در راستای منافع انسان رها شده. برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید. ورود یا ثبت نام لینک به دیدگاه
ارسال های توصیه شده