50سال موسیقی ایران...

[Strelitzia 17,128]

50سال موسیقی ایران

 

تاریخ موسیقی ایرانی

تاریخ موسیقی ایرانی كه همواره با هنر و ذوق ایرانی همراه و همقدم بوده است را می توان به دو قسمت قبل و بعد از اسلام تقسیم كرد . مورد بعد از اسلام را تا موسیقی معاصر ادامه می دهیم اما در مورد قبل از اسلام باید تقسیم بندی هایی را انجام دهیم : دوره ی قبل از مادها . مادها . پارس ها و هخامنشیان . پارت ها و اشكانیان . ساسانیان .

 

قبل از مادها

این دوره كه از هشت قرن قبل از میلاد تا قبل است شواهد بسیاری از جمله سنگ ها و سطوح حكاكی شده كتاب ها و دست نوشته ها را با خود به همراه دارد . مهمترین اثر یافت شده در مورد موسیقی این دوره " مهر چغامیش " می باشد كه متعلق به 3500 سال قبل از میلاد است .

برای بررسی این دوره باید اثر تمدنهایی چون بابل و اشور و ایلام را - كه متاسفانه چیز زیادی از انها باقی نمانده - مورد بررسی قرار داد . اما شواهد اندك پیدا شده نیز خود صحت وجود موسیقی را در این دوره تصدیق می كند . به طوری كه ساخت سازهای سنتور و تنبور را به این دوره نسبت داده اند .

 

دوره ی مادها

مادها - كه در اصل اریایی بودند - دولتی در ایران باستان تاسیس كردند . مهمترین موسیقی ان دوران نغمات موسیقایی گات بوده است .

دوره ی هخامنشیان ( 320 تا 550 سال قبل از میلاد )

در كنار نغمات گات ها نوع دیگری از موسیقی با نام موسیقی رزمی و همچنیم موسیقی بزمی در این دوره ساخته شد . طبل های این دوره جنگجویان را با انگیزه به میدان های نبرد راهی می كردند و تنبورها و نی ها از انها در جشن پیروزی به گرمی استقبال می كردند .

دوره پارت ها ( 250 قبل از میلاد تا 224 بعد از میلاد )

این دوره كه با حمله اسكندر به ایران همراه شد ( قابل ذكر است كه بعضی از مورخان وجود اسكندر و نبرد او با ایران را بزرگترین دورغ تاریخ می دانند و بر این باورند كه شخصی با این نام و با این ملیت وجود نداشته است و اسكندر صرفا جنگجویی ایرانی و از مخالفان داخلی هخامنشیان بوده است . نویسنده ) موسیقی جدیدی را به ایران وارد كرد . وارد شدن موسیقی به این معنا نبود كه موسیقی را از كشوری دیگر به ایران وارد كنند بلكه در این دوره موسیقی ازاد و مردمی شد و از بند دولت و دربار گریخت .

در این دوره افرادی چون : بخشی ها در خراسان یا گوسان ها در تمامی مناطق ظهور كردند .

دوره ی ساسانیان (224-652 بعد از میلاد )

در این دوره باید به پیدایش " باربد ها " در تیسفون ( پایتخت ساسانی ) اشاره كرد . این دوره با پیدایش هفت خسروانی همراه بود كه به جرات باید گفت سرمنشا موسیقی امروز ایران بوده است

قبل از دوره ی دستگاهی :

این دوره دوره ای بود كه مسلمانان دعوت اسلام را پذیرفته بودند ( البته به عقیده ی برخی مورخان : نه حمله ی اعراب دعوت به حساب می امد و نه اجبار مسلمانان به پذیرفتن پاسخ دادن به این دعوت بود . نویسنده ) و دروازه های ایران را بسوی ارمانهای اسلام بروی خود گشوده بودند .

امدن اسلام از هر دیدی كه بنگریم در كشور ما باعث وقوع اتفاقاتی شد . به خوب و بد موضوع كار نداریم كه از این مجال خارج است اما باید اقرار كرد كه هم در فرهنگ و هم در زندگی ما تاثیر بسزایی گذاشت . موسیقی ما هم طبیعتا از این روند خارج نبود .

موسیقی ما در این دوره كمی ایینی تر جلوه كرد . ایرانیان - كه در تمام دوره ها هوش و ذكاوت خود را در حفظ ارمانهای ایرانی نشان داده بودند - این نوع موسیقی ایینی را به سمت عرفان ایرانی سوق دادند . در این میان به نی نوازی مولانا جلال عارف نامی این مرز و بوم باید اشاره كرد كه بهترین نوع موسیقی ایینی بوده است .

در برحه ای از زمان اكثر نقاط ایران خود را به عنوان خطه ای صاحب موسیقی و علاقه مند معرفی كردند ( این واقعه حدود صد سال بعد از نوع مشابه ان در ژاپن رخ داد . به طوری كه صد سال پیش از ایرانیان موسیقی ژاپن از چنگ راهبان و خدایان و درباریان خارج شد و به عامه ی مردم رسید . نویسنده ) و موسیقی مقامی در ایران شكل گرفت . به خاطر زیر سلطه بودن ایران در زمان اعراب امروزه كشورهای عربستان عراق و ... را نیز می یابیم كه دارای موسیقی مقامی می باشند اما لازم به ذكر است كه اولین نوع این موسیقی متعلق به ایرانیان بوده است .

به خاطر تنوع طلبی ایرانیان و اینكه ایرانیان همیشه خواهان برتری نسبت به سایر اقوام بودند چندین سده بعد از پیدایش موسیقی مقامی موسیقی دستگاهی در ایران شكل گرفت .

 

دوره ی دستگاهی

این دوره اوج اعتلای موسیقی در ایران می باشد . شروع ان از چندین سده بعد از اسلام است و تا كنون در میان ایرانیان به عنوان موهبتی تاریخی نگاه داشته می شود . بله ... نگاه داشته شدن نه به عنوان میراثی شی گونه . بلكه به عنوان فرهنگی كه امروزه انرا فرهنگ شفاهی می نامند . فرهنگی كه در ان انسان به اوج انسانیت دست می یابد . در كنار موسیقی درس عشق می گیرد و نظام اخلاقی خویش را استوار می سازد .

 

موسیقی دستگاهی از جمع اوری تك تك مقام ها ( از خراسان گرفته تا خوزستان ) گرد امده است .

گنجها را فشرده كردند و مانند نگینی در انگشتر پایتخت قرار دادند .

و امروزه شاهد موسیقی دستگاهی - ردیف هستیم . انرا می اموزیم . اموزش می دهیم . می نوازیم و از خود یادگاری می گذاریم . ردپایی یا سندی در تاریخ بر موجودیت موسیقی درست و اصیل ایرانی كه متاسفانه امروزه رو به زوال رفته و با موسیقی سنتی اشتباه گرفته می شود ...

نخستین ضبط صدا در ایران

گزارش نخستین ضبط صدا در ایران چنین بود: نوازندگان یا اجراكنندگان، به طور منفرد یا دسته جمعی، در اتاقی به نام استودیو حاضر می‏شدند و در مقابل دهنه فراخ شیپوری كه انتهای باریك آن از درون پرده‏ای به اتاق ضبط منتهی می‏شد قرار می‏گرفتند و به اجرای برنامه می‏پرداختند. در بعضی موارد، عمل ضبط در خود استودیو انجام می‏گرفت و به همین دلیل، دستگاه ضبط كننده نیز در همان محل اجرا مستقر می‏گردید. در مواردی كه تعداد اعضای همنواز بیش از حدود چهار نفر بود، عمل اخذ صوت در شیپور ضبط كننده به طور مطلوب انجام نمی‏گرفت و نه تنها صدای سازهایی كه در نزدیكی دهنة شیپور قرار داشتند قوی‏تر ضبط می‏شد، بلكه صدای مذكور صدای سازهایی را كه دورتر قرار داشتند، تحت‏الشعاع قرار می‏داد و برخی از سازهایی كه به‏طور طبیعی صدای قوی نداشتند، در جریان ضبط، تولید اشكال می‏نمودند. برای بهتر ضبط شدن صدا، به گوینده یا خواننده و نوازنده توصیه می‏شد كه برنامة خود را با صدای بلندتر از حد معمول اجرا كند تا صدا توانِ مرتعش كردن سوزن و دیافراگم ضبط را داشته باشد و ضبط و پخش امكان‏پذیر باشد. البته باید متذكر شد كه كل عملیات فوق در ایران بدون برق و دستی انجام می‏شد.

فرمان را با هم می‏خوانیم: چون انجمن ضبط اصوات در آمریك گرامافونهای بسیار ممتاز خودشان را با ماشینهای پسندیده از لحاظ نظر انور شاهانه گذرانده و مراتب مراقبات خود را در تكمیل و ترویج این صفت مشهود حضور همیون داشته بودند لهذا برای تسهیل فروش و حمایت مخصوصه ملوكانه از این سوسیته به موجب صدور این فرمان مبارك سوسیته آنونیم (1) مزبور را به سمت فورنیسری (2) مخصوص خودمان مباهی و سربلند فرمودیم كه از شمول این مرحمت ملوكانه بین‏الامثال و الاقران سربلند بوده و در ترقی و تكمیل این صفت مراقبات كافیه به عمل آمدند. مقرر آنكه اولیای دولت علیه در پیشرفت مقاصد حقه و ترقی و توسعه این كارخانه مساعدت و همراهی به عمل آورده در عهده شناسند. فی شهر ذی‏القعده الحرام 1323 مظفرالدین شاه

 

تاریخ نخستین ویولون

حدود صد سال پیش یعنی به سال 1323ق مطابق با سال 1905 میلادی فرمان جالبی از سوی مظفرالدین شاه صادر می‏شود كه مضمون آن بیانگر ترویج و اشاعه دستگاه نوظهور گرامافون در ایران است. فرمانی كه شاید نظیر آن از سوی هیچ پادشاهی به جز مظفرالدین شاه صادر نگردید. مردم به حفظ و نگهداری آثار گذشته و بویژه اصوات از قرنها پیش از صدور این فمران علاقه نشان می‏دادند چنانكه تا پیش از اختراع گرامافون در سال 1877 دستگاههای متنوعی برای پخش صدا ابداع گردیده بود كه نواهای موسیقی را به شكل مصنوعی پخش می‏كرد ــ منظور همان جعبه‏های موسیقی است ــ ولی بشر در حسرت ضبط صدای خود و شنیدن آن بود و این اصوات وی را راضی نمی‏كرد. با همت ادیسون به این آرزوی دیرینه جامعه عمل پوشانده شد و تا اوایل آغاز سده بیستم گرامافون با كوشش متخصصان فنی چنان اصلاح شده بود كه قدم به خانه‏های مردم قشر متوسط هم گذاشت.

این محصول جدید شاید حدود ده سال پس از اختراعش به ایران وارد شد و طبق معمول نیز سر از دربار درآورد و ناصرالدین شاه اولین استفاده‏كننده آن بود كه با چگونگی استفاده از آن آشنایی داشت. وی در سفرنامه‏اش به اروپا ــ سومین سفر ــ به سال 1889 نمایشی را كه به منظور آشنایی وی با جدیدترین اختراعات قرن ترتیب داده بودند چنین شرح می‏دهد: .... بعد یك شخص آمریكایی كه صاحب فنوگراف است، آمد جلوی ما ایستاد و خطابه مفصلی در تعریف فنوگراف خوانده ناظم‏الدوله ترجمه كرد. بعد فنوگراف را وسط مجلس حاضر نمود، معلوم شد این نوع فنوگراف غیر از فنوگرافی است كه در طهران ما داریم. هم سهل‏تر و هم صدا را بهتر پس می‏دهد. اول صدای موزیكی كه در او داده بودند پس داد خیلی خوب و واضح بود بعد حرف زدند همان طور پس داد. بعد به مهدی خان آجودان مخصوص فرمودیم كه توی فنوگراف حرف بزن، دو بیت شعر حافظ خواند كه این است: اگر چه باده فرح‏بخش و باد گلبیز است به بانگ چنگ مخور می‌‌كه محتسب تیز است صراحیی و حریفی گرت به دست افتد به عیش كوش كه ایام فتنه‏انگیز است همه را همان‏طور جواب داد. صاحب فنوگراف وعده داد كه یك دستگاه فنوگراف همین‏طور برای ما تقدیم نماید.

در كتاب المآثر و الاثار محمدحسن اعتمادالسلطنه جزو وسایلی كه در آن ایام به ایران وارد شد علاوه بر میزان الهوا، میزان الارتفاعات، میزان الحركه از “حافظ الاصوات “ یا گرامافون هم یادی شده است.

با آغاز پادشاهی مظفرالدین شاه اندك اندك این دستگاه علاوه بر دربار در خانه‏های اعیان و اشراف نیز دیده شد. چنانكه در زندگی معیرالممالك در سالهای 1316ق آمده است وی در ایام استراحت در ملك خود واقع در مهرآباد علاوه بر پرداختن به علاقه‏های شخصی خود چون گلكاری با دو دستگاه گرامافون خود شبها به ضبط آثار استادان موسیقی ایرانی آن زمان مشغول بود كه نمونه‏هایی از آن تا این زمان حفظ شده است. البته باید در اینجا به این نكته اشاره كرد كه گرامافونی كه تا این زمان در ایران از آن استفاده می‏شد از گرامافونهایی كه بعدها به وسیله عامه مردم استفاده می‏شد و متشكل از یك صفحه مدور كه سوزنی روی آن می‏گشت و صدایی خارج می‏شد فرق می‏كرد زیرا آنها دستگاهی بودند ساده كه متشكل از یك شیپور قیفی شكل و استوانه‏ای مومی كه سوزنی روی آن حركت می‏كرد. این دستگاه فنوگراف خوانده می‏شد هم قابلیت ضبط و هم پخش را داشت ولی گرامافونهای بعدی فقط قابلیت پخش صدا را داشتند. و از صفحاتی كه در استودیوها ضبط شده و تكثیر می‏شدند استفاده می‏كردند. بدین لحاظ با استفاده از گرامافونهای قدیمی صدای افراد زیادی ضبط گردید. در سال 1324 كه مظفرالدین شاه اولین مجلس شورای ملی را افتتاح كرد صدای وی به وسیله همین فنوگرافها بر روی استوانه مومی ضبط شد كه هنوز هم قابل شنیدن است. پس از صدور فرمان اشاعه گرامافون در ایران اولین شعبه فروش و تكثیر صفحات آن در سال 1324 (1906م) به وسیله شركت گرامافون و ماشین تحریر در ایران تأسیس شد. پس از دایر شدن نمایندگی شركت مذكور در تهران ضبط و تولید صفحه از اجرای هنرمندان ایرانی آغاز شد و صفحه ضبط شده اصلی جهت تكثیر به یكی از شعبه‏هایی كه دارای امكانات تكثیر بودند به خارج از ایران ارسال می‏شد و پس از تكثیر در ایران توزیع می‏شدند