بازار سید اسمال

[moein.s 18983]

سر کلاس عوامل سازماندهی مکان بودیم استاد طبق معمول از خاطراتش که خودش کلی درس بود میگفت همیشه کلاسش سر حالم می کرد خاطره ی این دفعش راجع به این بود که یه فرد خارجی رو میخواست واسه تهران گردی ببره اول از هم اون رو به کاخ شمس العماره میبره و به معماری اونجا حسابی مینازه و بعد از اون به بازار سید اسماعیل.....

 

با شنیدن این حرف استاد کلاس خندید ...استادم با خنده به حرفش ادامه میداد و می گفت فکر نکنم هیچ کدومتون به اونجا رفته باشین...اونجا هیچ گونه امنیتی نداره مخصوصا برای خانم ها.... ولوله تو کلاس بر پا شد هر کس یه چیزی می گفت استاد بچه ها رو ساکت کرد و اولین توضیحی که داد این بود که اونجا همه چیز خریدو فروش میکنن حتی دندوناشونم میارن میفروشن ...وقتی با تعجب بچه ها رو به رو شد با یه حالت جدی گفت ..چی فکر کردین میان دندونا رو پرو هم میکنن بعد میخرن ...کلاس منفجر شده بود از خنده خود استاد هم میخندید همه بچه ها منتظر بودن استاد بگه که اون مرده چه عکس العملی داشت که مثل اینکه از پویایی اونجا و اینکه همه چیز از شیر مرغ تا جون آدمیزاد اونجا پیدا میشه حسابی خوشش اومده ... اما واقعا جای جالبیه همین موضوع باعث شد مطلبی راجع به این مکان قدیمی و پر جنب و جوش و جالب توی وب بذارم امیدوارم خوشتون بیاد

 

بازار سید اسماعیل یا همان " سداسمال " یکی از دیدنی ترین نقاط تهران است که از نظر موقعیت مکانی در غرب خیابان مصطفی خمینی ، در جنوب شرقی راسته بازار چهل تن و شمال بازار حضرتی قرار گرفته است . همچنین میدان سید اسماعیل در ضلع جنوب شرقی ، مسجد – مدرسه فیلسوف الدوله در شمال و امام زاده و آب انبار سید اسماعیل در شمال شرقی واقع شده اند .

 

 

 

 

نمای کلی :

 

ورودی بازار سید اسماعیل به میدانی با همین نام که در جنوب شرقی آن واقع شده، راه دارد. این بازار از ورودی مذکور آغاز و به سه راه نجارها ختم می‏گردد و در حال حاضر شامل خود راسته بازار سید اسماعیل، سرای حاج هادی، بازارچه سید اسماعیل می‏باشد. از ابتدا تا میانه راسته بازار فوق با چشمه طاق‏هایی و از میانه تا انتهای آن با شیروانی پوشیده شده است.

 

در دو طرف راسته بازار سید اسماعیل مغازه‏های مختلف خرده و عمده فروشی وجود دارد که بیشتر این دکان‏ها به فروش لوازم خانگی و فرش مشغول می‏باشند. ورودی کوچه مسجد - مدرسه فیلسوف الدوله در ضلع شمال شرقی راسته بازار سید اسماعیل به چشم می‏خورد. بازارچه کوتاه و تازه تأسیس سید اسماعیل درست از میانه ضلع جنوبی راسته بازار منشعب می‏شود ؛ یعنی، همان محلی که پوشش طاقی بازار به شیروانی مبدل شده است.

 

تزیینات به کار رفته در راسته بازار مذکور آجر و کاشی کاری است. هم چنین در ضلع شمال غربی راسته بازار سرای حاج هادی واقع شده است. قسمت نخستین یا ورودی این سرا دالانی می‏باشد که با چشمه طاق‏های مرمت شده، پوشش یافته است.

 

در دو طرف این دالان مغازه‏های خرده و عمده فروشی لوازم خانگی به چشم می‏خورد. دالان فوق به صحنی مستطیل شکل خاتمه می‏یابد. در وسط این صحن یک باغچه با تعدادی درخت و در اطراف آن تعدادی مغازه در دو طبقه، متعلق به عصر حاضر، قرار گرفته است.

 

هرچند هرروز هفته جاذبه خاص خودش را دارد اما سید اسماعیل هست و جمعه هاش ، جمعه ها که اکثر مغازه ها تعطیلند این بازار جولانگاه دستفروشهاییست که در بساطشان همه چیز از شیر مرغ تا جون آدمی زاد پیدا می شود به طوری که با قدم زدن کوتاهی در بازار مشود کفش های لنگه به لنگه ، نوار های کاست در هم شکسته ، انواع پوستر های بازیگران قدیم، وسایل و ابزار، دندان های مصنوعی اموات، لباس های دست دوم گرفته تا اجناس عتیقه گران قیمت و انواع زیر خاکی های کمیاب دیده می شود را به جمعه بازار جذاب و پر رونق تهران تبدیل کرده است .

 

 

 

تاریخچه :

 

مجموعه ی سید اسماعیل شامل امام زاده، آب انبار، بازار و میدان سید اسماعیل و مسجد - مدرسه فیلسوف الدوله

 

است. هسته اصلی و مرکزی این مجموعه، آرامگاه امام زاده سید اسماعیل، منسوب به اولاد امام علی النقی (ع)، می‏باشد. کاشی‏های زرین فام روی مرقد و وضع اسقرار مرقد در گنبد خانه کنونی - که نسبت به مرکز تقارن بقعه فعلی جا به جاست - بر وجود عناصر ساختمانی قرون هفتم و هشتم هجری بنای امام زاده سید اسماعیل دلالت می‏کند (2)هم چنین کتیبه روی در منبت کاری شده‏ی بنا نشان می‏دهد که ساخت در مزبور، در تاریخ غره جمادی الاول سال 886 ق به اتمام رسیده و این تاریخ، قدیم ترین تاریخی است که درباره ابنیه قدیمی داخل شهر تهران سراغ می‏رود.

 

 

به همین دلیل بنای امام زاده سید اسماعیل برای شهر تهران واجد امتیاز مخصوصی است (3)عناصر ساختمانی گنبد خانه فعلی امام زاده سید اسماعیل را می‏توان به تغییرات و تحولات ساختمانی بنا در دوره صفوی نسبت داد که براساس آن گنبد خانه کنونی در محل بقعه قبلی با وسعت بیشتری برپا شده است (4)کتیبه ایوان و در منبت کاری قدیمی امام زاده از آخرین تحولات مهم ساختمانی این بنا به وسیله حاجی عیسی خان بیگلربیگی، حام دار الخلافه تهران، یاد می‏کنند. وی در سال 1262 ق ضمن مرمت و تجدید بنای گنبد خانه، صحن، گل دسته‏ها، رواق و ایوان آن را احداث می‏کند.

 

 

حاجی عیسی خان بیگلربیگی در سال 1261 ق، به میرزا موسی وزیر اجازه می‏دهد تا در ملک شخصی خود - که شامل زمینی به مساحت هزار و شش صد متر بوده - آب انبار عظیمی را بنا کند. (متن وقف نامه آب انبار سید اسماعیل) (5)این آب انبار به سبب هم جواری با بقعه زیارتی سید اسماعیل از همان ابتدای ساخت به نام آب انبار سید اسماعیل مشهور می‏شود.

 

 

پیش از ساخت آب انبار مذکور و تحولات عمده ساختمانی بنای امام زاده سید اسماعیل در دوره حکومت محمد شاه قاجار، بیشتر اراضی محله چال میدان را گورستان و چاله‏ها - از چاله‏ها به عنوان زباله دانی استفاده می‏شد - تشکیل می‏داد.

 

 

شکل گیری آب انبار و تحولات ساختمانی بنای امام زاده باعث از بین رفتن گورستان و چاله‏ها و ساخت راسته بازار سید اسماعیل و دکان‏های اطراف میدان کاه فروش‏ها (سید اسماعیل امروزی) و دو دالان منتهی به امام زاده به جای آنها شد.

 

 

یاد آور می‏شود که وجود تعداد زیادی از این مغازه‏ها و واحدهای تجاری را باید مرهون علت پر اهمیتی تحت عنوان وقف هم دانست ؛ چرا که بسیاری از این دکان‏ها احداث شدند تا از محل درآمد آنها مخارج ضروری امامزاده و آب انبار تأمین شود. بدین ترتیب تاریخ ساخت بازار سید اسماعیل مربوط به اواخر دهه 1250 ق یعنی، تقریبا هم زمان با آخرین مرحله تحولات عمده ساختمانی امام زاده و ساخت آب انبار سید اسماعیل می‏باشد.

 

 

هم چنین وقف نامه تکیه امام زاده سید اسماعیل در سال 1259 ق از این بازار تحت عنوان «بازارچه جدید الاحداث موسوم به سید اسماعیل» یاد می کند. با احداث این بازار و به وجود آمدن یک مجموعه با سه قطب قدرتمند مذهبی، تجاری و اجتماعی ضرورت ایجاد یک مرکز آموزشی و فرهنگی نیز احساس می‏شد و همین امر فیلسوف الدوله را در سال 1322 ق به ساخت مدرسه علمیه‏ای در یگانه فضای خالی مجموعه، یعنی قبرستان ضلع جنوبی امام زاده ترغیب کرد. بنابراین آخرین عنصر کارآمد مجموعه، مسجد - مدرسه فیلسوف الدوله، نیز بر پیکره آن افزوده شد.

 

 

براساس وقف نامه تکیه امام زاده سید اسماعیل حاجی عیسی خان بیگلربیگی در ماه ربیع الاول سال 1259 ق همگی ملک متصرفی همسرش، عفت الملوک، را - که شامل کاروان سرایی در میدان کاه فروش‏ها و تعدادی مغازه در میدان مذکور و بازار سید اسماعیل و هم چنین چندین قطعه زمین واقع در کوچه سید اسماعیل و خیابان مصطفی خمینی (سیروس سابق) بوده است - در ازای پرداخت چهارصد و پنجاه تومان از وی خرید.

 

 

حاجی عیسی خان در همان تاریخی تمامی املاک خریداری شده را بدین صورت وقف می‏کند که درآمد و منافع حاصل از آن‏ها به وسیله متولی زمان صرف برگزاری مراسم عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) در تکیه امام زاده سید اسماعیل شود. واقف تولیت موقوفات یاد شده را به فرزند ذکور ارشد خود، محمد جعفر خان، و پس از او به محمد یوسف خان، فرزند محمد جعفر خان، واگذار می‏نماید که به همین ترتیب تولیت به فرزند ذکور ارشد هر متولی متوفی از نسل واقف می‏رسد. اگر متولی متوفی فرزند ذکور ارشد نداشت و یا فرزندانش همگی اناث بودند، تولیت با برادر وی به شرط ارشدیت می‏باشد.

 

 

حاجی عیسی خان بیگلربیگی برادر زاده‏اش، سلیمان خان، را نیز به عنوان ناظر مخصوص بر امور فوق انتخاب می‏نماید که پس از وی این منصب متعلق به فرزندان شخص نام برده خواهد بود. (متن وقف نامه تکیه امام زاده سید اسماعیل)(6).

 

 

سرای حاج هادی، یگانه‏سرای بازار سید اسماعیل، در اصل کاروان سرایی متعلق به دوران قاجار بوده با کاربری ترخیص بار که دور تا دور صحن آن حجره‏ها، طویله و بهاربند جای داشته است. در ماه ربیع الثانی سال 1264 ق، شخصی به نام حاج علی اصغر تهرانی، فرزند حاج هادی، تمامی ابنیه و حجره‏های کاروان سرای مزبور را وقف کرده است. به استناد وقف‏نامه این کاروان سرا ضروری است که بخشی از منافع و درآمد املاک فوق صرف مخارج ضروری خود آنها شود و ما بقی نیز در راه کمک به افراد تهی دست، برگزاری مراسم تعزیه خوانی و انجام کارهای خیر صرف شود.

 

 

حاج علی اصغر تهرانی تولیت موقوفات یاد شده را به فرزند ذکورش واگذار نموده که به همین ترتیب تولیت به فرزند ذکور هر متولی به شرط رسیدن به بلوغ و داشتن بصیرت می‏رسد. اگر متولی متوفی صاحب چند فرزند ذکور بالغ باشد، تولیت بین آنها تقسیم می‏شود ؛ چنان چه فرزندان متولی متوفی همگی اناث بودند، تولیت با اولاد ذکور از اناث می‏باشد. در صورت انقراض نسل واقف، تولیت به حاکم شرع جامع الشرایط می‏رسد.

 

 

هم‏چنین حاج علی اصغر تهرانی امام جماعت وقت دار الخلافه تهران، شیخ محمد سلمه، را به عنوان ناظر بر امور فوق انتخاب می‏نماید که پس از وی این منصب متعلق به اولاد ذکور شخص نام برده خواهد بود. (متن وقف نامه سرای حاج هادی) (7).

 

 

امروزه این کاروان سرا نیز همانند سایر کاروان سراهای درون بازار هویت اصلی خود را از دست داده و به مکانی برای فروش کالا تبدیل شده است ؛ به طوری که به مرور زمان تمامی عناصر اصلی و قدیمی سازنده صحن آن تخریب و در عوض مغازه‏هایی جدید در دو طبقه بدون هیچ گونه ارزش معماری احداث شده است. خوشبختانه در سال 1382 ش دالان سرای حاج هادی و مغازه‏های اطراف آن به همان صورت اصلی و قدیمی‏شان مرمت و تعمیر شده و بدین صورت قسمت مذکور از مهلکه بی اصالت شدن نجات یافته است.

 

 

گفتنی است که تعمیرات و تغییرات انجام شده در راسته بازار سید اسماعیل در عصر حاضر - به غیر از تعمیرات داخل حجره‏ها - به این شرح است:

 

1 - تخریب نیمی از سقف قدیمی راسته بازار فوق و پوشاندن آن با شیروانی و ساخت طبقه‏ای جدید برروی مغازه‏های این قسمت در اواخر دهه 1350 ش ؛

 

2 - مرمت پوشش طاقی و قدیمی راسته بازار سید اسماعیل در دهه 1360 ش ؛

 

3 - ساخت بازارچه سید اسماعیل در ضلع جنوبی بازار سید اسماعیل دهه 1350 ش

 

 

توصیف معماری :

 

مصالح اصلی به کار رفته در خود راسته بازار سید اسماعیل آجرهای قهوه‏ای رنگ به ابعاد 5 ضربدر 10 ضربدر 20 سانتی متر با ملاط ساروج است. همچنین از گچ به عنوان مصالح فرعی و از کاشی و آجر برای تزیینات بهره گرفته‏اند. در پی دو طبقه نمودن نیمی از این راسته بازار سقف قسمت مذکور را با شیروانی پوشانیده‏اند. در تعمیرات داخل حجره‏ها، ساخت ابنیه جدید راسته بازار سید اسماعیل (مغازه‏های طبقه دوم) و بازارچه جدید الاحداث سید اسماعیل از مصالح امروزی استفاده شده است. مرمت نمای خارجی دالان سرای حاج هادی به وسیله آجرهای کرم رنگ به ابعاد 5 ضربدر 10 ضربدر 20 سانتی متر با ملاط ماسه و سیمان به عنوان مصالح اصلی و سنگ و گچ به عنوان مصالح فرعی صورت پذیرفته است. در تعمیرات داخل حجره‏های دالان یاد شده و ساخت مغازه‏های اطراف صحن نیز مصالح امروزی مصرف شده است.

 

 

راسته بازار سید اسماعیل بنا بر نقشه‏ای مستطیل شکل به ابعاد 77 ضربدر 3 / 4 متر و ارتفاع متغیر 70 / 8-20 / 10 متر در جهت شرقی - غربی احداث شده است. ورودی این راسته بازار به عرض 3 / 4 متر و ارتفاع 70 / 8 متر در ضلع شرقی قرار دارد. طاق مدخل بازار دارای قوس جناغی می‏باشد. محل لچکی پشت بغل این طاق با نقش مایه‏های هندسی، گیاهی و نوشتاری کاشی کاری شده است. ما بین عناصر گیاهی و هندسی متشکل از کاشی خشتی آبی پر رنگ نقش ترنج‏های به چشم می‏خورد که درون آنها جملاتی از سخنان گوهر بار حضرت علی (ع) و امام مهدی (عج) به همراه اسامی مبارکشان به خط نستعلیق و با رنگ سفید به این شرح نقش بسته است:

 

 

[ترنج فوقانی، وسط]

 

 

/ قال الله تبارک و تعالی ولایت علی بن ابی طالب حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی/خداوند بزرگ فرموده دوستی و قبول سرپرستی علی بن ابی طالب قلعه و سنگر محکم من است هر کس داخل آن شود از عذاب من در امن

 

خواهد بود/بازار شاهزاده سید اسماعیل علیه السلام

 

[ترنج فوقانی، سمت راست]

 

/ یا علی بن ابی طالب/ع

 

[ترنج تحتانی، سمت راست]

 

/ آنچه بر خود می‏پسندی بر مردم/هم بپسند از ظلم بپرهیز همان‏طور که/ظلم را بر خود نمی‏پسندی.

 

[ترنج فوقانی، سمت چپ]

 

/ یا حجة/ابن الحسن العسکر /ی

 

[ترنج تحتانی، سمت چپ]

 

/ هر کس به تو امانت سپرد/آن را به وی رد کن/و با کسی که با تو/خیانت می کند خیانت مکن(8).

 

بخش نخستین تا میانه بازار سید اسماعیل به طول 37/5 متر آب چشمه طاق‏هایی پوشیده شده که در مرکز گنبد هر یک از آنها نورگیری دایره‏ای شکل به قطر 85 سانتی متر استوار شده است. در دو طرف راسته بازار یاد شده ورودی حجره‏ها به عرض و ارتفاع 4 متر قرار دارد. حجره‏های مستقر در زیر پوشش قدیمی به ابعاد 5 ضربدر 5 / 3 متر هستند و مغازه‏های واقع در زیر پوشش شیروانی دارای عرض متغیر 50 / 2 تا 9 متر و طول 5 متر می‏باشد. در قسمت فوقانی هر یک از این حجره‏ها، به استثنایی اولین حجره ضلع شمالی از ورودی شرقی، طاق نمایی با قوس جناغی به عرض 5 / 3 متر و ارتفاع 40 / 1 متر استقرار یافته است که درون آنها با آجر کاری مشبک آراسته شد.

 

در ابتدای راسته بازار سید اسماعیل، ضلع شمال شرقی، ورودی کوچه مسجد - مدرسه فیلسوف الدوله به عرض 3 متر و ارتفاع 5 / 2 متر در جهت شمال - جنوبی قرار دارد. پوشش سر در این کوچه به صورت طاق هلالی بوده و با کاشی کاری خشتی تزیین یافته است ؛ بدین صورت که بر روی کاشی‏های خشتی آبی پر رنگ با رنگ سفید و به خط نستعلیق این عبارات مرقوم شده است:

یا هو

 

/ از فرمایشات مولای متقیان علی بن ابی طالب علیه السلام/به راستی ائمه و پیشوایان یازده گانه از فرزندان من از جانب خداوند/بر بندگانش می‏باشند. داخل بهشت نگردد مگر کسی که آنها را به امامت بشناسد و آنها هم/او را بشناسد که شیعه آن‏هاست و داخل دوزخ نگردد مگر کسی که آنها را نشناسد و آنها هم او را نشناسند/در تاریخ 1351/التماس دعا دارد.

 

اطراف این عبارات با نقوش هندسی و گیاهی تزیین شده است. یاد آور می‏شود که در آهنی سبز رنگ نرده‏ای به عرض 3 متر و ارتفاع 2 متر در زیر سر در کوچه قرار دارد.

 

در ضلع جنوبی راسته بازار سید اسماعیل، درست در محل اتمام پوشش طاقی، بازارچه جدید الاحداث سید اسماعیل به ابعاد 27 ضربدر 2 / 7 متر و ارتفاع 20 / 10 متر با نقشه‏ای فاقد شکل هندسی منظم در جهت شمالی - جنوبی احداث شده است. این بازارچه پوشش شیروانی دارد و در دو طبقه بنا شده است.

 

از میانه تا انتهای راسته بازار سید اسماعیل دارای پوششی شیروانی به طول 5 / 37 متر وجود دارد. در دو طرف بخش اخیر که به سه راه نجارها خاتمه می‏یابد، مغازه‏هایی در دو طبقه با نمای آجری ساده مشاهده می‏شود.

 

در حوالی انتهای راسته بازار سید اسماعیل، ضلع شمال غربی، ورودی سرای حاج هادی به عرض 9 / 1 متر قرار گرفت

 

است. مدخل این سرا به صورت دالان مستطیل شکل و به ابعاد 29 ضربدر 9 / 2 متر و ارتفاع 30 / 7 متر در جهت شمالی - جنوبی ساخته شده است. سقف دالان مذکور با چشمه طاق‏هایی پوشیده شده در مرکز گنبد هر یک از آن‏ها نورگیری دایره‏ای شکل به قطر 90 سانتی متر استقرار یافته است. در اطراف دالان ورودی حجره‏هایی مستطیل شکل به ابعاد 5 ضربدر 5 / 3 متر مشاهده می‏شود. در قسمت فوقانی هر یک از حجره‏ها طاق‏نمایی با قوس جناغی به عرض 3 متر و ارتفاع 20 / 1 متر قرار دارد. سطح این طاق نماها دارای اندود گچ است البته طاق نمای حجره میانی ضلع شرقی پنجره‏ای را با قوس جناغی در بطن خود جای داده است. دالان وردودی به صحنی مستطیل شکل به ابعاد 8 ضربدر 12 متر منتهی می‏شود. که دور تا دور این صحن مغازه‏هایی در محل حجره‏ها و ابنیه قدیمی جای گرفته‏اند. در وسط صحن فوق باغچه‏ای به شکل مستطیل نیز به ابعاد 4 ضربدر 3 متر به چشم می‏خورد. در اطراف این صحن نیز مغازه‏هایی در دو طبقه احداث شده است

 

 

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام