نقش احزاب در گسترش مردم سالاری

[spow 44,195]

نقش احزاب در گسترش مردم سالاری

 

احزاب سیاسی نه تنها نقش مهمی در برگزاری صحیح انتخابات دارند بلکه در بسط و تعمیق مردم سالاری نیز نقش بی بدیلی دارند و اصولا بدون احزاب قدرتمند و فراگیر، تداوم مردم سالاری با مشکل مواجه می شود.

 

نظام حزبی و نقش مهم و مفید آن، امروزه در اکثر کشورهای دنیا وحتی در دورافتاده ترین ممالک پذیرفته شده است. به اعتقاد کارشناسان، نظام های مردم سالار بدون احزاب قوی به شدت آسیب پذیر هستند و پایداری مردم سالاری در این نظام ها، ممکن است با چالش روبه رو شود. کارشناسان براین باور اند که احزاب تضمین کننده تداوم و پایداری نظام های مردم سالار هستند.

 

مردم سالاری، بدون نظام حزبی به واقعیت تبدیل نمی شود، اما نظام حزبی بدون مردم سالاری،لاجرم مردم سالاری صوری را به مردم سالاری واقعی تبدیل خواهد کرد. نظام حزبی به عنوان جوهره دموکراسی سازوکاری است که بر مفاهیمی چون آزادی و سلامت انتخابات اثر مستقیم دارد. «موریس دوورژه» جامعه شناس و حقوقدان معروف فرانسوی، حزب سیاسی را چرخ دنده ماشین مردمسالاری می داند. به اعتقاد دوورژه، نمی توان در جامعهای از دموکراسی سخن به میان آورد، ولی به چرخ دنده اصلی آن یعنی احزاب، تشکل ها و سایر نهادهای مدنی توجهی نداشت.

 

● تعریف حزب

 

از حزب مانند هر واژه دیگری در علوم انسانی تعاریف متعددی شده است، «جوزف لا پالومبار» و «مایرون وینر» معتقدند «حزب» دارای چهار ویژگی است: وجود تشکیلات پایدار مرکزی، وجود شعبه هایی که با مرکز پیوند و ارتباط داشته باشند، پشتیبانی مردم و کوشش برای دست یابی به قدرت سیاسی.

 

بنابراین حزب سیاسی به گروهی از افراد گفته می شود که دارای اصول و اهداف مشترک بوده و در یک سازمان سیاسی گرد آمده اند و برای کسب قدرت تلاش کنند.

 

کوشش برای کسب یا مشارکت در قدرت مهم ترین نقطه تمایز احزاب سیاسی با سایر گروههای اجتماعی همچون گروههای ذینفع است که درصدد تاثیرگذاری و اعمال نفوذ بر حکومت هستند نه کسب قدرت.

 

براساس قانون مصوب مجلس شورای اسلامی، «حزب: جمعیت، انجمن، سازمان سیاسی و تشکیلاتی است که دارای مرام نامه و اساس نامه بوده و توسط یک گروه یا اشخاص حقیقی معتقد به آرمان ها و خط مشی سیاسی معین تاسیس شده و اهداف، برنامه ها و رفتار آن به صورتی با اصول اداری کشور و خط مشی کلی نظام جمهوری اسلامی ایران مرتبط باشد.»

 

● خاستگاه اولیه احزاب

 

سابقه تشکیل احزاب سیاسی در دنیا به انگلستان قرن ۱۹برمی گردد، اما احزاب به معنای امروزی همگام با انقلا ب های دموکراتیک و توسعه آیین های انتخاباتی و پارلمانی در اروپا پدید آمدند. امروزه کمتر کشوری است که دارای احزاب سیاسی نباشد.

 

● کارکرد احزاب سیاسی

 

احزاب سیاسی می توانند قدرت را در بدنه حاکمیت مهار و نهادینه کنند و به آن سروسامان دهند، عنان و افسار قدرت را در مسیر مصلحت جامعه بدست گیرند و جلوی فزون خواهی گروه های فشار و لابی ها ی مختلف را بگیرند.

 

احزاب سیاسی با سازمان دادن به اندیشه و گرایش های سیاسی موجود در جامعه در عین حالی که عامل تقسیم کردن و متشکل ساختن مردم به شاخه ها و بخش های گوناگون اند، عامل نزدیک کردن گرایش های فردی و اجتماعی در قالب دکترین ها،ایدئولوژی ها یا نظام های اندیشه ای کم و بیش منسجم می باشند.

 

یکی از کارکردهای اصلی احزاب در یک جامعه، آموزش و تربیت نیروهایی است که انتظار می رود بتوانند در عرصه اداره امور کشور ظاهر شوند، در واقع احزاب نقش مهمی در تربیت نخبگان سیاسی دارند.

 

کارکرد مهم دیگر احزاب، انتقال خواسته ها و مطالبات مردمی به مراکز تصمیم سازی است ازاین رو،احزاب می توانند محل مناسبی برای تجمیع مطالبات توده های مردمی و اقشار گوناگون به شمار آیند. دیگر کارکرداساسی احزاب، به نحوه شکل گیری، قدرت یابی و مانوردهی نهادهای مدنی و وابستگی آنان به مردم باز می گردد. در واقع، هر چه قدر حزبی بتواند خط مشی ها و سیاست های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی متناسب با شرایط و نیاز جامعه را اتخاذ کند، ازطرفداران بیشتر و جایگاه مردمی و خاستگاه قوی تری برخوردار خواهد بود. در عین حال، احزاب خارج از دستگاه حاکمه و دولت، باید با نقد برنامه ها و سیاست های دولت حاکم، برنامه ها و پیشنهادهای اجرایی و عملی مناسبی برای حل مشکلات مردم و جامعه خود ارائه کنند.

 

● نظام حزبی و انتخابات

 

برگزاری انتخابات یکی از موقعیت های بسیار مهمی است که حزب سیاسی می تواند به آشکارترین وجهی، حضور مهم و حساس خود را در عمل نشان دهد.

 

دکتر «سید ابوالفضل قاضی»، در کتاب «بایستههای حقوق اساسی» می نویسد:

 

نخستین خاصیت وجود احزاب جلوگیری از هرز رفتن نیروهای پراکنده، بی شکل و نامتحرک است، دومین خاصیت این است که با محدود شدن عملی تعداد نامزدهای انتخابات به نامزدهای حزبی، آرای مردم کمتر شکسته و خرد خواهد شد و برنده انتخاباتی با آرای بیشتری انتخاب می شود. اهمیت دیگر احزاب سیاسی این است که حتی مردم رای دهنده غیرحزبی نیز می توانند با مقایسه برنامه های احزاب از استنتاج های ناپخته، خواست های ناشی از اعتراض های بی جا و مبارزه های بی برنامه اجتناب کنند و به جای گزینش ازمیان انبوهی از اندیشه ها و روش های بی شکل از خلال نظام های نظری موجود یکی را انتخاب کنند. نظام احزاب در کشورهای مختلف به سه صورت نظام تک حزبی، دوحزبی و سه حزبی است.

 

نظام «تک حزبی» به نظامی گفته می شود که حزب سیاسی که غالبا «ایدئولوژیک» است به تنهایی می خواهد مبین همه مردم و کلیت جامعه باشد و خود سرچشمه اراده عام قرار گیرد، در نظامهای تک حزبی انتخابات آزاد معنا ندارد.

 

در نظام «دوحزبی» اگر چه حق گزینش انتخاب کنندگان محدود می شود، اما مسائل به صورت سادهتری مطرح می شود و شهروند عادی بدون سردرگمی و راحت تر کار گزینش را انجام می دهد. همچنین هریک از دوحزب می توانداکثریت لازم را به دست آورد و از پشتیبانی ثابت و مطمئن در پارلمان برخوردار باشد.

 

در نظام «چند حزبی» به استثنای موارد نادر مانند وجود حزب مسلط (حزب کنگره درهند) هیچ کدام از احزاب نمی توانند اکثریت پارلمانی به دست آورند و بدون دغدغه سقوط، حکومت کنند بنابراین حکومت باید بر ائتلاف ها تکیه کند.

 

در نظام چند حزبی رای دهنده در انتخابات دارای طیف گسترده ای از اختیار گزینش می باشد، تعیین نماینده در نظام چند حزبی دموکراتیک تر، اما انتخاب سخت تر است، عرضه انواع برنامه توسط احزاب و وجود کاندیداهای متعدد کار گزینش برای شهروندان را پیچیده تر می کند.

[spow 44,195]

● نقش احزاب در گسترش مردم سالاری احزاب در ایران

 

سابقه پیدایش احزاب در ایران به دوره مشروطه بر می گردد، در دومین دوره مجلس شورای ملی احزاب مختلفی از جمله حزب «دموکرات عامیون» و «اجتماعیون اعتدالیون» تشکیل شدند.

 

فعالیتهای حزبی در ایران به ۵دوره تقسیم می شود: دوره مشروطه تا استقرار حاکمیت رضاشاه، (۱۲۸۵ ۱۳۰۴سال های ۱۳۲۰تا ۱۳۳۲) از خلع رضاشاه تا کودتای ۲۸ مرداد، (۱۳۳۲سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ سال های ۱۳۵۷تا ۱۳۶۰ فعالیت های حزبی پس از دوم خرداد ۱۳۷۶). احزاب در ایران اگرچه سابقه فعالیت یک صدساله دارند اما به دلایل مختلف از جمله دلایل تاریخی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تاکنون نتوانسته اند مدلی پایدار و قدرتمند از نظام حزبی پیشرفته را پیاده کنند.

 

● دلایل گوناگون ضعف احزاب در ایران

 

پیش از انقلاب، اغلب احزاب در ایران بدون توجه به منافع مردم به دنبال تامین منافع خود بودند، به همین علت مردم نظر مثبتی به فعالیت های حزبی ندارند، وابستگی احزاب به قدرت های خارجی، ما نند وابستگی حزب توده به شوروی، نیز موجب بدبینی مردم به فعالیت های حزبی شد.

 

حاکمیت نظام استبدادی یکی از موانع شکل گیری احزاب در ایران است بیش از دوسوم از تاریخ یک صد ساله احزاب در ایران در دورانی سپری شد که فعالیت احزاب کاملا آزاد نبود. در مقاطع مختلف تاریخی که فضای باز سیاسی ایجاد می شد، احزاب و گروه های سیاسی فعال می شدند.

 

اگرچه در سال های اخیر برخی مسوولان بر ضرورت شکل گیری نظام حزبی در ایران تاکید کردند، اما برخی دیگر نگرش مثبتی نسبت به فعالیت های حزبی ندارند و فعالیت های سیاسی به شیوه سنتی را بر فعالیت های حزبی ترجیح می دهند.

 

به نظر می رسد از نظر فرهنگی، بسترسازی لازم برای فعالیت های جمعی و گروهی در کشور کمتر صورت گرفته و فضای لازم برای کار جمعی، خواه در زمینه اقتصادی، سیاسی و غیره کاملا به وجود نیامده است و بیشتر گرایش به کار فردی در جامعه دیده می شود.

 

تاریخ یک صد ساله احزاب در کشورمان نشان می دهد عمر مفید احزاب کمتر از ۱۰ سال است و اغلب احزاب پس از مدتی فعالیت دچار انشعاب شده اند.

 

در ایران به علت رشد کم اقتصادی، افتراق طبقاتی بوجود نیامد و طبقات مختلف اجتماعی شکل نگرفت تا احزابی به نمایندگی از این طبقات منافع آنان را پی گیری کنند.

 

در دنیای غرب عموما طبقه زمین دار و فئودال در کنار اشرافیت به سمت شکل دهی احزاب محافظه کار و بعدها جامعه روشن فکری، بورژوازی صنعتی و تجاری به سمت احزاب لیبرال، احزاب سوسیالیست و در نهایت نظام رقابتی حزبی و نوعی دموکراسی مورد تفاهم بر چرخش قدرت در فضای سیاسی کشورهای توسعه یافته غربی اتفاق افتاد. در ایران برعکس، احزاب، گروه ها و جریان های سیاسی متکی بر طبقات اجتماعی نبود و چنین روند تکاملی در شکل گیری احزاب طی نشد.

 

● وضعیت کنونی احزاب در کشور

 

تاکنون ۲۶۰حزب در قالب احزاب، کانون ها، جمعیت ها، مجامع، تشکل ها و غیره، از کمیسیون ماده ۱۰احزاب پروانه فعالیت گرفته اند اما بر اساس اعلام دبیرخانه «خانه احزاب ایران»، هم اکنون فقط ۶۰درصد احزاب ثبت شده و دارای پروانه فعالیت، در سه جبهه و خط مشی سیاسی اجتماعی عمده شامل اصولگرایان، اصلاحطلبان و اعتدالیون، برای کسب قدرت، رقابت می کنند.

 

● مقایسه انتخابات حزبی و غیرحزبی

 

در انتخابات حزبی هریک از احزاب متناسب با وزن سیاسی خود و درصد آرایی که کسب می کند، کرسیهای مجلس را به خود اختصاص می دهد که به آن «نظام انتخاباتی تناسبی» گفته می شود.

 

در برخی از کشورها مانند ایران، انتخابات «نامزدمحور» است و هر نامزدی که بیشترین آرای شهروندان را به دست آوردبه عنوان نماینده برگزیده می شود که به آن «نظام انتخاباتی اکثریتی» گفته می شود. برخی از کشورها، راه میانهای را برگزیده و نظام انتخاباتی آنها تلفیقی از این دو نظام است.

 

در انتخابات غیرحزبی، انبوهی از داوطلبان نمایندگی مجلس، بدون برنامه مشخص و مدون و اغلب به صورت شعاری خود را برای انتخاب شدن مطرح می کنند و این موضوع ضمن اینکه هزینه زیادی را به کشور تحمیل می کند انتخابکنندگان را نیز با مشکل روبه رو می کند زیرا انتخاب از بین انبوهی از نامزد های انتخاباتی کار آسانی نیست اما انتخاب از بین چند فهرست مشخص حزبی با توجه به سابقه و برنامه حزب آسان تر است.

 

در انتخابات حزبی، هزینه برگزاری انتخابات کاهش می یابد و تعداد نامزدها نیز منطقی می شود.

 

با تعیین سازوکاری مناسب برای جلوگیری از تعداد زیاد کاندیداها، می توان با برگزاری انتخابات به صورت توامان حزبی و غیرحزبی، وثیقه ای از داوطلبان دریافت شود تا در صورتی که آرای برخی از کاندیداها از حدمعینی مثلا ۵درصد کمتر باشد وثیقه به نفع دولت ضبط شود تا افراد فاقد رای، بی جهت هزینه انتخابات را افزایش ندهند تا به تدریج زمینه برای برگزاری انتخابات به صورت حزبی فراهم شود.

 

به باور برخی کارشناسان، برگزاری انتخابات به صورت حزبی می تواند به عدالت نزدیک تر باشد، زیرا همه گروه ها، متناسب با وزن خود در مجلس نماینده خواهند داشت، اما در انتخابات غیرحزبی ممکن است یک گروه با داشتن ۵۱درصد آرای تمامی کرسی های یک شهر را به دست آورد اما گروهی دیگر با داشتن ۴۹درصد آرای هیچ یک از کرسی های مجلس درآن شهر را به دست نیاورد.

 

مردم به نمایندگانی که به صورت فردی انتخاب می شوند دسترسی کمتری خواهند داشت و نمایندگان غیرحزبی نسبت به عملکرد خود در برابر مردم نیز کمتر پاسخگو هستند. اصولا نماینده غیرحزبی قادر به ارایه برنامه برای بهبود امور نیست و اگرهم قادر باشد، به این دلیل که فاقد همراهان حزبی است، تضمینی برای اجرای آن برنامه ها وجود ندارد.

 

اما احزاب نسبت به برنامه های خود پاسخگو هستند به جهت اینکه فعالیت احزاب مقطعی نیست و احزاب سیاسی معمولا پس از انتحابات نیز فعال هستند.

 

مردم و رسانه ها می توانند احزاب را مورد نقد قرار دهند اما عملکرد نمایندگان غیرحزبی به ندرت قابل نقد و بررسی است، همچنین احزاب فراگیر معمولا در تمامی شهرها و بخش ها و حتی روستاها دارای دفتر هستند و مردم پس از انتخابات نیز به آنان دسترسی خواهند داشت.

 

مجلس حزبی از مجلسی که نمایندگان آن به صورت غیرحزبی انتخاب می شوند منضبط تر است. در مجالس حزبی، مذاکرات در فراکسیون های حزبی صورت می گیرد و بررسی های لازم انجام و نتیجه آن در صحن علنی مجلس به رای گذاشته می شود. اما در مجالس غیرحزبی، در جلسه علنی، هر نماینده ای از هر سویی (باتخصص یا بی تخصص) اظهارنظر می کند و وقت مجلس را می گیرد. بنابراین در مجلس حزبی، قوانین در زمان کمتر و با دقت بیشتری می تواند تصویب شود و به این ترتیب هزینه سرانه تصویب هر طرح یا لایحه کاهش می یابد.

 

نویسنده : سید فخرالدین حسینی