قصه پرغصه تالاب های ایران

[spow 44197]

قصه پرغصه تالاب های ایران

 

شاید آن روز، یعنی ۱۳ بهمن ۱۳۴۸ که چند کشور به دعوت ایران جمع شدند و کنوانسیون رامسر برای حفاظت از تالاب ها را امضا کردند، فکرش را نمی کردند روزی از بیشتر تالاب های ایران تنها یک نام و جای کم آب یا خشک شده ای باقی بماند.

 

هامون، پریشان، شادگان و تالاب انزلی هیچ کدام شبیه آن روزی نیستند که ۴۸ سال پیش کشورهای زیادی را راهی شهر رامسر کرد. براساس این پیمان نامه کشورهای عضو قرار گذاشتند روی تالاب های مهم جهان (بویژه زیستگاه های پرندگان آبزی و کنارآبزی و نحوه حفاظت از آنها) مطالعه و تحقیق کرده و از آنها حمایت کنند. در میان نام تالاب های ثبت شده در این کنواسیون، ۲۲ تالاب مربوط به کشور ایران است؛ البته سه سال پیش رئیس سازمان محیط زیست اعلام کرد، نام دو تالاب دیگر به این نام ها اضافه شده و تعداد تالاب های ثبت شده به کنوانسیون رامسر به ۲۴ تالاب رسیده است. ایران با توجه به شرایط ویژه محیط زیستی خود تالاب های متنوعی دارد که هر کدام در بخش هایی از استان های کشور پراکنده شده اند.

 

سرزمین های مرطوب به انواع مختلفی چون دریاچه، تالاب، مرداب، باتلاق، لشاب و حتی بخش های جزئی تر تقسیم می شوند. تالاب ها یکی از این انواع هستند و ویژگی بخصوصی که آنان را از دیگر انواع سرزمین های آبی جدا می کند، پوشش گیاهی و حیوانی این تالاب هاست، زیرا این تالاب ها هم دارای پوشش گیاهی خاص و زیبا هستند و هم عمدتا ماهیان و جانوران زیادی در این آب ها زندگی یا در فصل های خاصی برای تأمین غذا و زندگی خود به تالاب های ایران مهاجرت می کنند. یکی دیگر از ویژگی های تالاب ارتفاع آن است، در مورد تالاب ها گفته می شود ارتفاع آب آنها باید ده متر باشد. این تعادل میان آب، گیاه، جانوران و پرنده هاست که تالاب ها را زیبا و حیات آنها را به جریان می اندازد. از میان این تالاب های ایران، ارومیه، انزلی، شادگان، هامون و گاوخونی مهم ترین آنها هستند که اغلب به خط قرمز نزدیک شدند یا از آن گذشته اند.

 

تالاب میانکاله، دریاچه پریشان، دریاچه ارومیه، دریاچه نی ریز، مرداب انزلی، تالاب شادگان، هامون و هیلمند، دریاچه قوپی، هامون پوزاک، شورگل، بندر کیاشهر، امیرکلایه، قوری گل، مجموعه آلاگل، آلما گل و آجی گل، خوران، مجموعه رود شور، رود شیرین و رود میناب، رود گز و رود حرا، تالاب گاوخونی، خلیج گواتر، جزیره شیدوار، تالاب قمیشان و تالاب فریدونکنار، تالاب های بین المللی ایران هستند.تالاب هایی که نام آنها زیاد شنیده شده و تا قبل از نابودی بسیار خبرساز شدند، اما هیچ کدام از این خبرها و حمایت های دوستداران محیط زیست به کمکشان نیامد و امروز هر کدام داستانی از سرگذشت خشک شدن خود دارند و همان دوستداران محیط زیست داستان هایشان را نقل می کنند و می گویند، ارومیه چطور از بی آبی خشک شد، هامون چگونه از بین رفت، شادگان رفته رفته قربانی صنعت و کارخانه های صنعتی دور و بر خود شد، از انزلی چند مدت دیگر تنها یک باتلاق باقی می ماند و سرنوشت برای پریشان جز پریشانی باقی نگذاشت... .

 

● «زره وار» نمی میرد، اما کم آب می شود!

 

نقشه ایران را به هر سو بروید از شمال تا جنوب می توان آدرس تالاب های ایران را روی آن مشخص کرد. تالاب «زره وار» تا قبل از آن که آب خود را به تدریج از دست بدهد، یکی از پرآب ترین تالاب ها در منطقه کردستان بود. به گفته دکتر کردوانی این تالاب ویژگی بخصوصی دارد که از مرگ زودهنگام آن جلوگیری خواهد کرد و آن ۸۰۰ میلی متر بارندگی سالانه در این منطقه است و هنوز آب این دریاچه را نگه داشته است، وی در مورد کم شدن آب دریاچه توضیح داد: «بخش دیگر آب این تالاب از طریق آب های زیرزمینی تأمین می شد و عمده این آب ها به دلیل مدیریت های ناصحیح کم شد.

 

به این دلیل که در سال ۶۰ طرح جدیدی برای کشاورزان در منطقه به وجود آمد و بر اثر این طرح ده ها حلقه چاه در منطقه زده شد و بر اثر این اقدام منابع آبی رفته رفته آنقدر پایین رفت تا در حال حاضر باعث یخ زدن دریاچه بر اثر سرما شده است، اتفاقی که تا پیش از این نمی افتاد و دریاچه زریوار مانند همیشه پر از آب بود.»

 

 

[spow 44197]

● انزلی باتلاق می شود

 

گیلان نه تنها استانی پر از جنگل و مزارع زیباست، بلکه تالاب زیبایی نیز در آن واقع شده است، تالابی که در نزدیکی شهر رشت و صومعه سرا، در قسمت جنوبی بندر انزلی جا گرفته است. این تالاب نه تنها از منظره های زیبای طبیعی است، بلکه محل زندگی خیلی از جانوران دریایی و پرندگان مهاجری است که هر ساله به آنجا سفر می کنند؛ البته باید گفت تالاب انزلی این زیبایی ها را داشت و در حال حاضر شرایط آن بسیار تغییر کرده است، به طوری که حتی رئیس سازمان محیط زیست سال گذشته گفته بود، عمق آب تالاب انزلی تا قبل از سال ۱۳۵۷ برابر با هشت متر بوده است، اما تا بهمن سال گذشته عمق این آب به یک و نیم متر و حداکثر دو متر رسیده است.

 

آن هم تالابی که در زمانی امکان صید هفت تا هشت تن ماهی در آن وجود داشت. امروز کارشناسان می گویند حتی کاربری آن در حال تغییر است. دکتر پرویز کردوانی، استاد دانشگاه و کارشناس محیط زیست معتقد است: «تالاب انزلی در حال تبدیل شدن به مرداب است.» او توضیح می دهد: «گیاهان این تالاب در حال حاضر زیاد و بلند شده و روی تالاب را پوشانده است، این گیاه معروف به گیاه «اوزلا» است و از خارج از کشور برای استفاده در کشاورزی و کاشت برنج به ایران آورده شد، اما متأسفانه از حالت عادی آن استفاده نشد و این گیاه به تالاب نفوذ کرد و پخش شد. این گیاه برخلاف نقشی که در برنجکاری دارد، آفت تالاب و برای حیات آن بسیار خطرناک است. این گیاه رشد کرده و مانند لایه و پوشش گیاهی ترکیبی از رنگ سبز و قرمز روی تالاب را گرفته است و علاوه بر این که نمی گذارد نور به درون تالاب نفوذ کند و پایین برود، جلوی رسیدن اکسیژن به آب را نیز گرفته و امکان نفس کشیدن و حیات جانوران درون تالاب را نیز می گیرد و از بین می برد.»اما این تنها یکی از مشکلات تالاب انزلی است و به گفته کردوانی مشکل دیگر مربوط به فاضلاب شهری که از طریق رود «زرجوب» از شهر رشت گذشته و در ایستگاه آخر خود به تالاب انزلی می ریزد. «حال فرض کنید مواد شوینده مصنوعی چقدر برای ماهیان خطرناک است و مرگ قطعی آنان را به دنبال دارد.

 

در همین حال حفر چاه برای کشاورزی در منطقه بیشتر شده و این مسأله باعث می شود سطح آب تالاب نیز پایین بیاید در حالی که حیات تالاب نیز وابسته به آب آن است، اما این روزها می بینیم به دلیل نرسیدن اکسیژن و نور، روند گندیده شدن آن بیشتر شده و کف تالاب نیز بالاتر آمده است به طوری که حدود هشت متر از ارتفاع آن را در حال حاضر لجن و زباله گرفته است.» البته استان گیلان تالاب های زیاد دیگری نیز دارد تالاب امیرکلایه، بندرکیا شهر و دهانه سفیدرود سه تالاب دیگر این استان همیشه سبز هستند.

 

● هامون مرد

 

هامون یکی از معروف ترین تالاب های ایران در استان سیستان و بلوچستان است. البته باید گفت بود. هامون بزرگ ترین دریاچه آب شیرین در سراسر فلات ایران با مساحتی حدود ۵۷۰۰ کیلومتر مربع و زیبایی بی نظیر بالاخره خشک شد و با وجود وعده هایی که از زنده بودن آن داده می شود، اما محیط زیست شناسان می گویند هامون دیگر مرده است.

 

قدیمی ترها می گویند، هامون از نظر محیط زیستی از اهمیت بالایی برخوردار بود و تا قبل از نابودی بیش از ۴۰۰ هزار پرنده را در زمان پرآبی در خود جای می داد.

 

 

[spow 44197]

● سدها، نی ریز را خوردند

 

نقشه ایران را که بگیرید و از شمال به سوی جنوب بروید، در استان فارس نیز تالاب های زیبایی وجود داشتند که تالاب نی ریز یکی از آنان است. این تالاب آب خود را از رود کر تأمین می کند. آب شیرین این تالاب معروف است و همیشه برای مردم منطقه نعمتی بزرگ محسوب می شد، این تالاب هم تنها نیست و در همسایگی تالاب پریشان و ارژن در استان فارس است. عمدتا نام نی ریز را به همراه نام تالاب کمجان می آورد، اما سرگذشت نی ریز نیز بهتر از تالاب های دیگر نیست. دکتر کردوانی در مورد آنچه موجب وضع امروز این تالاب شده توضیح می دهد: «روی آن سد ساختند. در زمان ساخت این سدها بارندگی زیاد بود و سدها می توانستند آب را هم به بالادست و برای کشاورزان و هم مصارف شهری تقسیم کنند، اما با کم شدن بارندگی و کاهش سطح آب دیگر تنها به مصرف شهری می رسد و آب مرودشت، پاسارگاد و شیراز را تأمین می کند و حتی کشاورزان هم برای تأمین آب مجبور به حفر چاه شدند و مجبور هستند، لذا در این مدت برای تأمین آب ده هزار چاه برای کشاورزی حفر شد که باید گفت ۹۰۰۰ تای این چاه ها ضروری نبوده و نباید حفر می شدند؛ با وجود این بسیاری از باغ ها نیز در این منطقه خشک شده و حال ریزگردهای خشک و خشن جای طبیعت مرطوب، موجودات زنده و حیات زیبای نی ریز را گرفته است. به طوری که حتی دیده ام یک باغدار باغ خود را خشک کرده بود و به مردم آب تانکر می فروخت.»

 

پریشان نیز در همسایگی نی ریز به دلیل برداشت زیاد آب های زیرزمینی در خط قرمز قرار گرفت. توسعه کشاورزی باعث خشک شدن این پریشان شد.

 

و اما تالاب مهارلو ـ که آن نیز در استان فارس قرار دارد ـ وضع چندان مناسبی ندارد. بسته به بارانی که هر سال می بارد یک روز مسئولان اعلام می کنند، کم آب شد و روز دیگر می گویند کمی آب گرفت.

 

به تالاب مهارلو هم آب شور و هم آب شیرین ریخته می شود. این توضیحات پرفسور کردوانی در مورد تالاب مهارلو است و می گوید: «اما این روزها به دلیل وضع آب و هوایی و استفاده نادرست از منابع آبی، آب شوری تالاب بیشتر شده و سطح آب نیز کاهش پیدا کرده است و دیگر مانند گذشته پرنده ها بر بالای این تالاب پرواز نمی کنند.»

 

● شادگان با بوی فاضلاب

 

«تالاب شادگان، بوی گند گرفته و خزه سراسر آن را پوشانده است.» این توصیف کارشناس محیط زیست از تالاب بزرگ استان خوزستان است که روزی بکر بودن، یکی از مهم ترین ویژگی آن بود، اما امروز به گفته پرفسور پرویز کردوانی «فاضلاب صنعتی سراسر آن را گرفته است».

 

شادگان تنها یک تالاب نیست بلکه براساس کنوانسیون رامسر سه تالاب شادگان، خورموسی و خورالامیه با عنوان تالاب شادگان خوانده می شوند، اما این روزها تنها خبرهای نگران کننده در مورد این تالاب به گوش می رسد، علاوه بر کاهش آب به خاطر برداشت کشاورزان از بالادست این تالاب اسیر صنعت نیز شد و حتی سال ۱۳۸۳ خبری سر و صدای زیادی ایجاد کرد و آن این بود که شهرداری آبادان ۳۵ هزار مترمکعب از زباله های نفتی منطقه گیسی را از زیر خاک خارج و در تالاب شادگان ریخت. در حال حاضر نیز با وجود اخطارهایی که سازمان محیط زیست به کارخانجات قدیمی منطقه می دهد، اما آنان باز هم بی توجه هستند و سازمان محیط زیست نیز توان مقابله قانونمندتر با آنان را ندارد. برای همین است که امروز از شادگان تنها بوی فاضلاب های صنعتی و کشاورزی به مشام می رسد.

 

صبا صراف