نمایشنامه نویسی در ایران

[sam arch 55,878]

اگر بخواهیم نگاهی به سابقه نمایشنامه نویسی در ایران بیاندازیم متوجه می شویم که منابع کافی در دست نمی باشد. اما باتوجه به همین مآخذ اندک می توان پی برد که درایران باستان مراسم مذهبی و جشن های ملی و درباری یا سالگردها “مراسم مغ کشی” یا عزاهای ملی “سوگ سیاوش” نمایشی بوده اند. در زمان اشکانیان نمایش هایی از نویسندگان یونانی در متصرفات ایران اجرا می شده، اما نوشته ی مکتوبی از آن نمایش ها در دست نیست.

از زمان صفویه (۱۱۰۱ – ۸۸۰ خورشیدی)، در ایران نمایش به دو شکل “تعزیه” و “تخت حوضی” هویت یافته است.

 

• تعزیه: بر اساس روایات مذهبی و از همه مهم تر واقعه ی کربلا بوده؛ اما نمونه های فکاهی هم موجود است. مانند”تعزیه عبدالله و عمر” و “شست بستن دیو”.

• نمایش تخت حوضی: شکل اجرایی امروزی آن به دوران قاجار بر می گردد. در این نمایش ها بیشتر جنبه ی طنز و مطایبه و به طور کلی انتقاد اجتماعی مرکزیت دارد. این گونه از نمایش، نخستین بار از طریق ترجمه ها و به خصوص ترجمه های “مولیر” (Molière 1622-1673) مطرح شد. نخستین ایرانی که در همان “مکتب مولیر” نمایشنامه نوشت، میرزا فتحعلی آخوندزاده بود که از زبان ترکی به فارسی ترجمه شد. میرزا آقا تبریزی تحت تاثیر وی به نوشتن پرداخت.

 

 

از اواخر قاجار (۱۱۷۰ – ۱۳۰۴ خورشیدی) تا سال ۱۳۴۰ که آغاز جهش کلی در زمینه ادبی و هنری بوده، تئاتر به سه عنوان کلی تقسیم می شود:

 

۱- دوره اعتراض

۲- دوره افتخارات

۳- دوره صحنه

- – - – -

۱- دوره ی اعتراض

 

فاصله ی میان «آغاز بیداری ایرانیان و نهضت مشروطه» تا سال۱۳۰۰را می توان در نمایشنامه نویسی، دوره ی اعتراض نامید. در هیچ دوره ای تئاتر ایران به این صراحت نرسیده است. “طریقه ی حکومت زمان خان” نوشته ی میرزا آقا تبریزی. اما پیام نویسنده به طور مجزا به وسیله ی یکی از بازیگران اعلام می شد. این ایراد به علت آن بود که هنوز تئاتر شکل مشخصی نداشت. و این ناپختگی باعث ایجاد نوعی سبک شد. یکی از برجسته ترین نمایش نویسان این دوران احمد محمودی است.

 

 

۲- دوره افتخارات

 

در دوره ی افتخارات جریان ناسیونالیزم که با مشروطیت شکل گرفته رواج می یابد، پیدا کردن یک منجی ملی یکی از مسائل کلی تئاتر می شود. آثار نمایشی “میرزاده عشقی، ابوالحسن فروغی، محقق الدوله تندرکیا، علی نصر، صادق هدایت”دارای این درون مایه می باشند که به شکل های گوناگون تکرار می شوند. و نسل جوانتری هم در نوشته های خود متوجه واقعیات روزمره می شوند. و این دو نگرش همزمان ادامه می یابند. موضوعات تاریخی و نیمه حماسی در اغلب نوشته های این دوران به چشم می خورد. “گریگوری قیکیان” یکی از نویسندگان تئاتر ایران است. که از نظر جهان بینی و نگرش تاریخی ممتاز، و از او پنج نمایش به جا مانده است. وی نخستین فردی است که تاریخ را به دید تحلیلی می نگرد.

در این میان تنها نویسنده‌ای که زمینه ی تاریخی دارد، اما در آثارش به جنبه های شاعرانه و عاطفی زن (به خصوص عنصر زن را به عنوان نقش اصلی در برخوردهای دراماتیک) برمی خوریم “رضاکمال شهرزاد” است.

 

 

۳- دوره ی صحنه

 

بعد از سال ۱۳۲۰در این دوران که حدود پانزده سال طول می کشد،بیشتر جریانات مربوط به صحنه است تا خود نمایشنامه نویسی. پیشرفت های بزرگی در کار بازیگری و صحنه گردانی ایجاد شد. به این سبب این دوره را دوره ی صحنه نامیده اند.

- – - – -

 

 

نمایشنامه امروز

 

نمایشنامه ی ” بلبل سرگشته ” نوشته علی نصیریان در سال ۱۳۳۵ توسط شاهین سرکیسیان به صحنه آمد. توجهی که در این نمایش به مسائل، چشم انداز و قصه های بومی شده بود، سبب توفیق این نمایش گردید و راه برای تنوع بخشیدن به کار تئاتر هموار نمود.

به دنبال این کوشش آثار غلامحسین ساعدی منتشر گردید. کیفیت و کمیت این آثار، پوشش قابل توجهی برای گروه های تئاتر ایران ایجاد کرد. فستیوال های تئاتر که در سال ۱۳۴۴ به کوشش وزرات فرهنگ و هنر برپا شد، فضاهای متنوعی برای کار نمایشنامه نویسان ایجاد کرد و نمایشنامه های موفقی از نویسندگان ایرانی به روی صحنه آورد. همزمان با این جریان ترجمه و اجرای آثار خارجی هم در سطح وسیع تری دنبال شد. آثار ارزنده ای از نمایشنامه نویسان اروپایی و آمریکایی نظیر”چخوف، سارتر، ایپسن، تنسی، برشت، دورنمانت، کامو، میلر و…” به صحنه آمد. که نمی توان از تأثیر سازنده آنها بر نمایشنامه نویسی ایران غافل ماند.

از برجسته ترین نمایشنامه نویسان این دوره می توان از این نویسندگان نام برد:

«علی نصیریان: بنگاه تئاتر ال»، «بهمن فرسی: گلدان»، «غلامحسین ساعدی: چوب به دست های ورزیل»، «بهرام بیضایی: سند باد بحری»، «اکبر رادی: افول»، «بیژن مفید: شهر قصه»، «اسماعیل خلج: گلدونه خانم»، «پرویز صیاد: مستأجر» و «فریده فرجام: خانه بی بزرگ تر».