چاپ پارچه و چاپ سنتی

[spow 44197]

انواع چاپ پارچه و چاپ سنتی

 

هنر ایران درختی كهن است كه ریشه در ژرفای خاك كویر و شاخه تا بلندی البرز و سایه بر سر مردمی‌دارد كه پیوند خود با او نه بریده و نه كاسته اند .

مردمی‌كه با هنر به دنیا آمده و در كنار آن زندگی می‌كنند .

چاپ پارچه تجسمی‌زنده از فرهنگ و هنر این سرزمین دارد .

در ادوار مختلف تاریخ و نشانه های فرهنگ عمیق و پر قدرتی است كه نه تنها در مقابل هجوم اقوام مختلف مقاومت كرده ، بلكه توانسته فرهنگهای تحمیلی بیگانه را در خود حل نموده و به آن سیمایی ایرانی ببخشد .

براستی مردم ایران دربارة هنر چه میدانند جز اینكه به حضور دائم آن در كنار خود عادت كرده اند و چگونه میتوان برای مردم در مورد مسئله ای كه كه به آن آشنا هستند صحبت كرد .

برای تحقیقاتی كه به ما داده شده بود به مراكز گوناگونی رفتیم تا بتوانیم قسمتی از هنری كه شاید كه فقط با اسم آن آشنا هستیم شناختی كامل ، كه نه شناختی سطحی داشته باشیم زیرا صنایع دستی این مرز و بوم دارای تنوع و ظرافتهای بسیار است كه ما در پیچ و خم ظرافتهای آن به دنبال یافتن ناشناخته های این هنر زیبا میباشیم تا گوشه ای از تمدن ایران باستان را تداعی كنیم .

امید است با این كار یا بنیانگذاران این هنر را زنده نگهداریم و برای ماندگاری این صنایع در فرهنگ ایران تلاش كنیم .

[spow 44197]

چاپ پارچه و چاپ سنتی

 

تولید طرحهای رنگی ونقوش روی پارچه به وسیله باسمه یا قالب ظاهرا در سدة چهارم بیش از مسیح در هند بوجود آمده است. در كارنامه های چینی نوشته شده است كه پارچه های چاپی از سال 140 پیش از مسیح از هند به چین آورده شد. در زبــان فارسی واژه چیت به معنی پارچه های چاپی است واین واژه در اصل هندی است. استرابوStrabo مورخ رومی‌در اولین سالهای پس از میلاد مسیح نوشته است كه در زمان وی پارچه های چاپی از هند به اسكندریه میرفت. كشفیاتی كه در آثار باستانی مصر شده نشان می‌دهد كه چیت تا سدة چهاردهم به بازارهای آنجا وارد می‌شده است. در دوره ساسانیان چاپ روی پارچه در ایران یافت وروشهای نوینی در تزیین پارچه های ابریشمی‌وكتانی وابریشمی‌ابداع گردید.

نخستین پارچه های چاپی در شمال اروپا از گورسنت كاســاریوس اهل آرلس St. Caesarius Arles(در حـــدود 543 میــلادی)

بدست آمده است. این پارچه ها به سبك شرقی درست شده بود. بالاخره وقتی چاپ باسمه ای پارچه در اروپــــا متداول شد، روش آن با شرق فرق داشت.

چیتساز اروپای قرون وسطی یعنی از سدة سیزدهم به بعد، ماده رنگی را كه با چسب ویژه ای آمیخته كرده بود از قالبهای خود به پارچه منتقل می‌كرد وفقط روی آن نقش می‌بست. از سوی دیگر چیت سازی مشرقی رنگهای واقعی كه تمام الیاف وپود پارچه را رنگ می‌كند به كار می‌برد.

 

 

چاپ عبارت است از رنگرزی در قسمتهایی از پارچه وفرق آن با رنگرزی این است كه در رنگرزی تمام قسمتهای پارچه همرنگ می‌شود ولی در چاپ می‌توان با استفاده از یك یا تعدادی رنگ روی روی زمینه سفید یا رنگ شده طرح دلخواه را بوجود آورد از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و... جزو مراكز مهم قلمكــار به شمار ممی‌رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است. .

[spow 44197]

قلمكار:

 

قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می‌شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد. از حدود اوایل قرن هفتم هجری قمری ومزمان با هجوم مغولها یه ایران راه یافتند ودر گذشته اصفهان، شیراز ، بروجرد، همدان، رشت، كاشان، نخجوان، یزد، سمنان، گناباد، نجف آباد، روستاهای فارسان، گزبرخوار، خورزرق، برخوار، لنجان، سبره و... جزو مراكز مهم قلمكـــار به شمار ممی‌رفتند واز نظر اهمیت پارچه های قلمكار بروجردی در درجه اول قرار داشته است.

قلمكار به نوعی پارچه چاپ شده به وسیله قالبهای چوبی اخلاق می‌شود ووجه را از شیوه تولید آغازین خود وام گرفته وهم اینكه به گونه ای گسترده در اصفهان وبه شكلی محدودتر در مشهد ودامغان هنوز رونق ورواجی دارد

نحوه ابتدایی قلمكار شكل بوده كه از ابتدا با قلم روی پارچه های پنبه ای ( واحتمالا ابریشمی) طرحهای مورد نظر را نقاشی نموده وسپس با مواد شیمیایی ویژه ای نسبت به تسبیت رنگها اقلام می‌كرده اند.

لیكن به دلیل فقدان هماهنگی لازم بین نقوش ونیز از آنجا كه این كار مستلزم صرف وقت فراوانی بود تكامل تدریجی قلمكار سازی باعث شد تا برای دسترسی به تولید بیشتر ونیز ایجاد هماهنگی ویكنواختی نقوش استفاده از مهرهای چوبی جایگزین استفاده از قلم می‌شود وجهت فراهم آمدن امكان استفاده عمومی‌از پارچه های قلمكار هایی بر روی كتان، چلوار، كرباس وسایر انواع پارچه نیز رواج یابد وتحقیقا می‌توان فاصله ی اوایل قرن دهم هجری قمری ( حدود 1502 میلادی) تا اواسط قرن دوازدهم هجری قمری ( حدود 1722 میلادی) از اوج قلمكار سازی وروز كار اعتلای هنر وصنعت قلمكار سازان كشور به حساب آورد. چه آنكه در فاصله سالهای یاد شده تقریبا اكثر مردم كشور مصرف كننده پارچه های قلمكار بودند وضمن استفاده از این پارچه جهت تهیه انواع پوشاك به عنوان پرده سفره، پوش، سجاده، رویه لحاف، بقچه، سوزنی حمام، قطیغه، رویه پشتی، دستمال وكتیبه هایی برای تزئین مجالس سوگواری نیز از آن استفاده می‌كردند وبخشی از تولیدات نیز به خــــارج از كشور صــــــادر می‌شود

امروز سه روش كه می‌توان جدا جدا وبا تواما به كار برد وجود دارد:

باسمه كار روی پارچه را، با آمیخته ای از خمیر كتیرا ویــا موم، مهر( باسمه) می‌زند. آنگاه پارچه را رنگ می‌زند؛ قسمت مهر شدة آن سفید وبدون رنگ می‌ماند. سپس این مهر را می‌شویند وبا رنگ دیگر همین كار را تكرار می‌كنند، گاهی رنگها، قسمتی روی هم قرار می‌گیرند بدین ترتیب نقشهای گوناگونی پدید می‌آید. این روش در ایران متداول بوده وهنوز هم برای بعضی از طرحها از آن استفاده می‌كنند.

باسمه كار، دندانة رنگ مانند زاج، كات یا صمغ گیاهی روی پارچه می‌زند. وقتی پارچه را با بعضی از مواد رنگ كنند رنگ روی این قسمت از مهر اثر كرده وثابت می‌شود و وقتی پارچه را بشویند رنگ قسمتهای دیگر شسته شده واز بین می‌رود فقط این قسمت باقی می‌ماند. این روش مهمترین روشهاست وتا امروز هم به سبب دو رنگی كه ضمن چاپ چیت باقی می‌ماند در ایران موسوم است.

باسمه كار رنگ را مستقیما روی پارچه مهر ( باسمه) می‌كند. پاره ای از رنگهای قدیم را می‌توان به این شكل به كار برد، وهمچنین تعدادی از رنگهای مصنوعی امروز را نیز می‌توان مستقیما به كار برد وپیشه ور ایرانی این نوع رنگها را برای دو رنگ دیگر به كار می‌برد.

بیشتر چیتسازان ایران قالبساز استخدام می‌كنند ویا با قالبسازها كه قالب را برای هر نقش تعمیر وآماده می‌كنند همكاری دارند.

روشی كه امروزه بیشتر چیتسازان ( قلمكارا سازان) اصفهان، كاشان و یزد به كار می‌برند باسمة چهار رنگ نامیده می‌شود. نقشه را به دقت به قطعاتی تقسیم می‌كنند مثل قطعه میانه، حاشیه، گوشه وغیره ، تا اینكه قلمكار بتواند اندازه قالبها را كوچك بگیرد. وچون تمام قسمتها به چهار رنگ مشكی، قرمز . آبی و زرد رنگ می‌شود برای هر قسمتی باید چهار قالب درست شود .

برای تهیه قلمكار نقوش مورد نظر به تفكیك رنگ و حداكثر چهار رنگ بر روی چوبهایی مانند چوب گلابی و زالزالك تراشیده میشود و سپس به شرح جدول زیر رنگهای مورد نظر مصرف تهیه كننده می‌گردد.

رنگ نوع و مقدار مواد رنگرزی مصرفی

مشكی پوست انار 12كیلو – زاج سیاه 300گرم – روغن كرچك 200گرم – كتیرا 800گرم – زنگ آهن (1)

قرمز زاج سفید از سولفات آلومینیوم 200گرم – روغن كنجد 25گرم – كتیرا 50گرم – گل سرخ 25گرم (2)

آبی نیل پرطاووس 50گرم (3)- نیل نخودی 50گرم – روغن گلیسیرین 15گرم – جوهر گوگرد 3گرم – كتیرا50گرم – شیره انگور 200گرم

سبز اسپرك 200گرم – زاج سفید 50گرم- نیل پرطاووس 50گرم – روغن گلیسیرین 15گرم- كتیرا 50گرم زرد- چوبه 5گرم

زرد پوست انار 300گرم (4)- زاج سفید 25گرم - كتیرا 50گرم زرد- چوبه 5گرم

 

لازم به تذكر است روغن هایی كه برای ساخت انواع رنگها مورد استفاده قرار می‌گیرد فقط در اینجا محیط رنگرزی مناسب دخالت داشته ومانع از خشك شدن رنگ در داخل شیارهای قالب می‌شوند وامكان عمر طولانی تری برای قالب را فراهم می‌سازند واز كتیرا نیز معمولا جهت ایجاد غلظت مطلوب رنگ استفاده می‌شود وشیوه عمل آوردن آن چنان است كه كتیرا را در مدت 10 روز در آب خیسانده ومایع حاصله را صاف نموده وسپس همراه با سایر مواد تشكیل دهنده هر رنگ مورد استفاده قرار می‌دهند. .

[spow 44197]

پارچه:

 

برای آماده سازی پارچه جهت رنگرزی این چاپ ابتدا آن را مدتی در آب روان وفراوان شستشو داد تا آهار ومواد زائد موجود در پارچه از آن خارج گردد.

چنین پارچه ای نیازمند سفید گری نیز هست وبه همین جهت لازم است پس از شستشو بر روی زمین شنی پهن ومرتبا یوسیله ای بر روی آن آب پاشیده شود تا پس از مدتی بر اثر تابش نور خورشید به رنگ كاملا سفید در آید. گاهی نیز قلمكار سازان ترجیح می‌دهند زمینه پارچه بر رنگ زرد درآورند وبرای این كار معمولا پارچه شسته شده را در تغارهای مخصوص كه محتوی محلول گرد پوست انار وهلیله با آب است فرو می‌روند وبه این ترتیب به آن رنگ زمینه زرد می‌دهند.

در مرحله تولید استاد قالب را ابتدا به رنگ سیاه اغشته نموده ودر آن را در نقطه مورد نظر بر روی پارچه می‌نشاند وبا ضربه مشت باعث انتقال نقش از روی قالب بر روی پارچه می‌شود. سپس رنگ قرمز به شیوة فوق الذكر چاپ وبعد از خشك شدن رنگ پارچه شستشو داده می‌شود تا رنگهای اضافی از آن خارج شود .

برای تثبیت رنگهای قلمكار به ازای هر 1000 متر پارچه مقدار 12 كیلوگرم پوست انار سائیده وحدود 90 كیلو مغز روناس را در داخل پاتیلی كه در حال جوش است ریخته وآن را هم می‌زنند تا كاملا مخلوط شود .‌آنگاه پارچه هایی كه رنگ آمیزی وشستشو شده داخل پاتیل ریخته وكم كان عمل حرارت دادن ادامه می‌یابد.

نحوة جوشاندن پارچه های قلمكار به این صورت است كه پارچه ها قطعه قطعه داخل شده وبه وسیله چوب های بلند زیرورو می‌شود تا محلول حاصل در كلیه نقاط پارچه نفوذ كند وبعد از اتمام كار پارچه ها را مجددا قطعه قطعه خارج نموده ودر شرایطی كه عمل تثبیت رنگ خاتمه یافته مجددا پارچه شستشو داده می‌شود وبر روی شن پهن ومرتبا روی آن آب پاشیده می‌شود تا زمینه كرم پارچه سفید شود .

[spow 44197]

چاپ چیت یا قلمكار شامل مراحل زیر است :

 

الف – پارچه ای كه به كار برده می‌شود كرباس دست بافت است. اگر قسمتی از طرح رنگی باشد همانطور كه قبلا گفتیم كه زمینه نقش باید زرد باشد نه سقید‌، در ان صورت كرباس را در محلول پوست انــــار می‌جوشانند سپس آن را آب كشیده خشك می‌كنند .

 

 

ب- قلمكار ساز چیت خشك را به صورت توپ روی میز كارش كه تخته كوتاهی است می‌گذارد. یك تكه از چیت را می‌كشد وروی تخته پهن می‌كند، نخستین قالب چاپ را بر می‌دارد، و از یك قدح كه كنار او است آن را با كات آهن مرطوب می‌كند .

قدری كتیرا به این دندانه اضافه كرده اند كه ضمن چــــاپ شره نكند ( ندود) . یك تكه پارچه ( شال) روی قدح رنگ كشیده اند ودوره آن را با نخ طوری بسته اند كه پارچه با دندانه تماس پیدا می‌كند، و بدین ترتیب قلمكار ساز همیشه مقدار معینی رنگ خواهد داشت. قالب مرطوب را روی چیت گذاشته وبا دست چپ خود آن را فشار می‌دهد ودست راست را به عنوان چكش به كار می‌برد ویك ضربه روی قالب می‌زند. البته برای اینكه دستش آسیب نبیند پارچه پشمی‌یا نمد را چند لا كرده دست خود را با آن می‌پوشاند.

این پارچه یا نمد را ترم می‌گویند. بار دیگر قالب را مرطوب كرده و دوباره آن را روی پارچه می‌گذارد ودقت می‌كند كه لبه قالب روی خال دفعه قبل بیفتد وهمین گونه كار را ادامه میدهد.

ج- پس از اینكه چاپ تمام قالبهای سیاه ( مشكی) را كامل كرد قالب مرطوب به دندانه قرمز را به همان طریق پیش گفته در محلهای معین میزند وباز دقت می‌كند كه چاپ روی خالهای قبلی باشد

د- وقتی كه تمام توپ پارچه دندانه رنگ قرمز وسیاه خورد ، همهان را به رنگرز خانه می‌برد ودر محلول جوشان روناس فرو می‌برد. در همان حمام اول خطوط مرطوب به قالب كات آهن ، سیاه وخطوط مرطوب به قالب زاج سفید، قرمز می‌گردند. در شستشوهای بعدی محلول اضافی روناس پاك شده پارچه را در آفتاب خشك كرده و دوباره به قلم كار ساز می‌فرستند .

 

ه- رنگ نیلی را قالب ابی از ظرف رنگ به همان طریق پیش گفته برداشته ورنگ سوم را به كار می‌برد.

و- آخرین مرحله چاپ چیت ، مهر زدن رنگ زرد است كه به شكل رنگ آبی انجام می‌گیرد وبدین نحو عمل قلمكاری تمام می‌شود.

ز- پارچه را بار دیگر به رنگرز خانه می‌برند ودر آنجــــــا در آب می‌جوشانند تا رنگ آن ظاهر شود و وقتی در آفتاب پهن می‌كنند رنگ آن كامل می‌شود.

روش دیگری كه برای بدست آوردن رنگ زرد زمینه كه در بند الف گفتیم موسوم است از این قرار است : 20 تا 30 پارچه چیت رنگ شده را پس از خیساندن روی زمین پهن می‌كنند، وهر كدام را روی دیگری قرار می‌دهند و روی هر كدام را قدری گرد پوست انار نرم می‌ریزند بعد دیگری را روی آن می‌گذارند آنگاه كمی‌آب روی آن می‌پاشند وچندین ساعت به ان دست نمی‌زنند . پس از اینكه آنها را آب كشیدند در افتاب خشك می‌كنند. این اقدام برای ثبوت رنگ بسیار سودمند است. در مراكز قلمكاری اصفهان وكاشان ویزد كه از هر طرح ونقشه‌، در یك زمان به مقدار انبوه تولید می‌كنند ، چیتسازان دسته دسته كار می‌كنند‌، هر دسته یك رنگ را چاپ می‌كند وبرای رنگ بعدی آن را به دسته دیگری می‌دهند.

[spow 44197]

چگونگی چاپ باتیك: چاپ كلاقه ای ( باتیك):

 

باتیك عبارتند از هنری دستی است كه در جنوب شرقی هندوستان ، اروپا وقسمتی از آفریقا تهیه می‌شود ونوعی از آن كه به كلاقه ای معروف است بیشتر در روستا های اطراف وبه ویژه در مناطق روستایی اسكو كهنمو اسكندان ، دیزج، وبا ویل روادارد.

باتیك و است جاوه ( یكی از جزایر كشور اندونزی ) كه در فرهنگ نفیسی حصار وضریح معنا شده و عوام آن را كلاغی .كلاقی وكلاقه ای می‌خوانند ومی‌نویسند ودر پاره ای از نقاط نیز ( قنوز) كه معادل اذری ابریشم اشت تلفظ می‌شود و وجـــــــه آن است كه چون در گذشته های دور معمولا قسمتهایی از پارچه را كه قرار بود رنگ آمیزی شود به اشكال خاصی گره زده یا می‌دوختند وسپس مبادرت به رنگرزی می‌كردند . طبیعتا چون رنگ نمی‌توانست در قسمتهای گره خورده یا دوخته شده نفوذ كند‌ ، پس از پایان عملیات رنگرزی وباز شدن گره ها ونقاط دوخته شده قسمتهایی كه رنگ را جذب نكرده بود حالتی نگاتیو در متن رنگی به خود می‌گرفت وبازار آنجا كه معمولا فقط از یك رنگ وبیشتر رنگ سیاه استفاده می‌شود این نقوش تصادفی حالت پر كلاغ را به ذهن تداعی می‌كرد وبه همین جهت نیز برای متمایز ومشخص شدن از سایر منسوجات رنگرزی شده كلانی خوانده می‌شود.

باتیك كه بیشتر به پارچه های با چاپ مقاوم در برابر نور. حرارت ، رطوبت ، وسایر عوامل جوی اطلاق می‌شود اصالتا هنری چینی است وبیش از 2000 سال از عمر آن می‌گذرد ودر حال حاضر علاوه بر ایران به صورت هنری ملی در بخشی از كشورهای جنوب و شرق اسیا رواج دارد ومعمولا صنعتگران از ابزار وادواتی بسیار ساده وابتدایی استفاده می‌كنند. یافته های باستان شناسی موجود در موزه های ایران و سایر كشورهای جهان گواه تولید پارچه هایی با چاپ باتیك را مشخص كرد. این نگفته قطعی به نظر می‌رسد كه تزئین پارچه به وسیله هنر صنعت باتیك از سالهای بسیار دور وحتی قبل از كشف سایر شیوه های رنگرزی رواج داشته وكسانی بوده اند كه با كمك وسایل ساده ای مهنند مهرها وقالبهای چوبی ، البسه وسایر پارچه های مورد مصرف عامه را با رنگ های متنوع گیاهی می‌كرده اند.

این شیوه های چاپ تدریجا به وسیله اقوام ابتدایی كشور اندونزی تكامل یافته وبا كشف گیاهانی كه عصاره آنها مانع نفوذ رنگ در پارچه می‌شود تحول جدیدی در این هنر صنعت پدید آمده به این طریق صنعتگران برگ موز را در محلول سود سوز حل كرده ومایع چسباندگی را كه بدست می‌آمده با ماسه نرم یا خاك رس مخلوط نموده و‌آنگاه به وسیله قلمهای مخصوص یا ابزار دیگری از این ماده مقاوم به عنوان جوهر استفاده ونقوش دلخواه را بر روی ابریشم خام نقاشی می‌كرده اند واز آنجا كه پس از رنگ آمیزی وشستشوی پارچه نقاطی كه قبلا به وسیلة ماده مقاوم پوشانده شده بود سفید باقی می‌ماند . چنانچه صنعتگران قصد رنگ آمیزی قسمت های سفید یا چند رنگ كردن پارچه را داشت مجددا قسمتهای رنگ آمیزی شده را با ماده مقاوم پوشانده ومبادرت به رنگ آمیزی دوباره یا چند باره آن می‌كرد و با تكرار این عمل پارچه نقش های رنگین متنوعی به خود می‌گرفت .