کلان شهر ايراني در ابهام

[SH E I KH 18713]

کلان شهر ايراني در ابهام

 

خشايار کاشاني جو (کارشناس حوزه معاونت شهرسازي و معماري شهرداري تهران)

 

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[SH E I KH 18713]

امروزه، افزايش روند شهرنشيني و هجوم جمعيت به شهرها تقريبا در همه نقاط جهان و در همه کشورها اعم از پيشرفته و درحال توسعه به يک واقعيت غير قابل انکار تبديل شده گرچه اين پديده در همه نقاط جهان نتايج يكساني بهمراه نداشته است. در جوامع صنعتي، بدليل رشد موزون اقتصادي، سياسي و اجتماعي، از تجمع نيروهاي انساني در شهرها به بهترين شكل و در جهت توسعه همه‌جانبه استفاده گرديده درحاليكه در كشورهاي جهان سوم بدليل عدم برنامه ريزي و فقدان زيرساخت هاي مناسب, استقرار جمعيت انبوه بويژه در شهرهاي بزرگ, مشكلات و معضلات اجتماعي فراواني را همچون ايجاد مساكن نابهنجار, افزايش آمار جرايم و بزهکاريهاي گوناگون و آلودگيهاي مختلف زيست محيطي سبب گرديده است.

تمرکز جمعيت در شهرها بويژه در دو سده اخير و پس از انقلاب صنعتي بطورکلي تابع دو عامل عمده بوده است: يکي افزايش کلي جمعيت جهان بدلايل متعدد و ازجمله کاهش مرگ و مير در اثر ارتقاء بهداشت عمومي و فراهم آمدن وسايل رفاهي و ديگري پديده قابل توجه مهاجرت از روستاها به شهرهاست. عمده اين مهاجرت ها که در کشورهاي در حال توسعه رخ مي دهد به علت مشکلات نهفته در روستاها همچون بيکاري, فقر, خدمات نامطلوب, خشکسالي, تبليغات کاذب شهرها و... مي باشد.

در بررسي پديده هاي شهري, بويژه قرن بيستم از اهميت فراواني برخوردار است. چراکه در اين قرن تمرکز بي بديل جمعيت در مناطق شهري شکل جدي تري به خود گرفت. در ابتداي قرن بيستم, جمعيت ساکن در کليه شهرهاي جهان درحدود 150 ميليون نفر يعني نزديک به 10 درصد جمعيت جهان را شامل مي گرديد. درحاليکه در انتهاي همين قرن جمعيت نقاط شهري با بيست برابر افزايش به حدود سه ميليارد نفر يعني 50 درصد جمعيت جهان بالغ گرديد. همين امر سبب گرديد که بخصوص از نيمه دوم قرن بيستم و پس از پايان جنگ جهاني دوم شهرهايي با جمعيت ميليوني بوجود آيند.

همزمان با اين تحولات در ادبيات شهرسازي جهان, واژه ها و اصطلاحاتي همچون کلان شهر, ابرشهر, ناحيه مادرشهري و... پديدار گرديدند. درعين حال همانطورکه تعريف مفهوم شهر در کشورهاي مختلف متفاوت مي باشد, تقسيم بندي انواع شهرها نيز برحسب سطح فعاليت ها, ميزان جمعيت پذيري و حيطه نفوذ شهر در کشورهاي گوناگون با يکديگر يکسان نيست. از همين رو, در برخي کشورها مبناي شناخت کلان شهرها از شهرهاي معمولي فقط ميزان جمعيت آنها تعيين گرديده حال آنکه براساس نظر بسياري از محققان در تعريف کلان شهر علاوه بر عامل جمعيت بايد وجود زيرساخت ها, حيطه عملکردي, تنوع فعاليتي و ارتباطات خارجي شهر با نواحي پيراموني را نيز مد نظر قرار داد.

براساس يک تعريف بين المللي که توسط سازمان ملل متحد ارائه گرديده واژه کلان شهر يا مادرشهر به شهرهايي اطلاق مي گردد که جمعيتي بالاتر از 8 ميليون نفر داشته باشند. در همين راستا, از ميان شهرهاي کشور ما تنها تهران پس از سال 2000 ميلادي که سطح جمعيتي آن به بيش از هشت ميليون نفر بالغ گرديده مي تواند در زمره کلان شهرهاي جهان محسوب گردد. نکته قابل توجه اينکه در کشورهاي جهان سوم علاوه بر رشد بسيار شتابان جمعيت شهري در نيمه دوم قرن بيستم, اندازه و تعداد کلان شهرها نيز نسبت به کشورهاي توسعه يافته رشد معناداري را نشان ميدهد. آنچنانکه در طول سه دهه پاياني قرن بيستم سهم شهرهاي با جمعيت بيش از 5 ميليون نفر در کشورهاي درحال توسعه به کل شهرهايي با ويژگي مشابه در جهان از %55 به %75 افزايش يافته است. به عبارت ديگر, رشد کلان شهرها در کشورهاي توسعه يافته درحال کاهش است. بطوريکه بعنوان مثال لندن در سال 1980 ميلادي بدليل کاهش جمعيت به 7/7 ميليون نفر از فهرست کلان شهرهاي مورد تاييد سازمان ملل خارج و شهري نظير شانگهاي جانشين آن گرديد.

در حال حاضر در ايران شهرهاي با جمعيت بالاي يک ميليون نفر کلان شهر تعريف گرديده اند. اما به نظر مي رسد که اين تقسيم بندي که در چند سال اخير و براساس قانون تجميع عوارض انجام پذيرفته تنها درجهت رفع نيازهاي مقطعي قانونگذاران و به منظور تفکيک بودجه شهرداريهاي شهرهاي بزرگ از ديگر شهرها و نه بر پايه يک کار تحقيقي مدون صورت گرفته و فاقد جنبه هاي علمي لازم در اين زمينه مي باشد.

بنابراين, بويژه با روند گسترش شهرهاي ميليوني در کشور ما و درجهت اجتناب از مشکلات قريب الوقوع آتي, تقسيم بندي انواع شهرها و تعريف مفهوم کلان شهر ايراني براساس يک پژوهش علمي و با توجه به استانداردهاي جهاني و درعين حال شرايط بومي و با همکاري و همفکري کليه نهادها و دستگاههاي ذيربط در اين مساله همچون وزارت مسکن و شهرسازي, وزارت کشور, سازمان مديريت و برنامه ريزي, سازمان شهرداريهاي کشور و شوراي عالي استان ها و بدليل اهميت اين موضوع در سياست گذاريهاي امور شهري ضروري به نظر مي رسد.