آشنایی با بازار سرمایه

[*Mahla* 3410]

واژه بورس از نام خانوادگی شخصی به نام «واندر بورس» اخذ شده که در اوایل قرن چهاردهم در شهر بروژ بلژیک می زیسته و صرافان شهر در مقابل خانه او گرد هم می آمدند و به داد و ستد کالا، پول و اوراق بهادار می پرداختند. این نام بعدها (۱۳۰۹) به کلیه اماکنی اطلاق شد که محل داد و ستد پول، کالا و اسناد مالی و تجاری بوده است.

 

 

 

● تاریخچه

واژه بورس از نام خانوادگی شخصی به نام «واندر بورس» اخذ شده که در اوایل قرن چهاردهم در شهر بروژ بلژیک می زیسته و صرافان شهر در مقابل خانه او گرد هم می آمدند و به داد و ستد کالا، پول و اوراق بهادار می پرداختند. این نام بعدها (۱۳۰۹) به کلیه اماکنی اطلاق شد که محل داد و ستد پول، کالا و اسناد مالی و تجاری بوده است. رشد بورس سهام و جاافتادن آن در عملیات تجاری و اقتصادی، با انقلاب صنعتی اروپا و شکوفایی اقتصاد تازه متحول شده آن همراه بوده است. اولین بورس معتبر دنیا، در سال ۱۶۱۱ در شهر آمستردام تشکیل شد و کمپانی معروف هند شرقی سهام خود را در آن بورس عرضه کرد. بورس آمستردام امروزه نیز یکی از منابع مهم تأمین سرمایه در سطح بین المللی است. نکته قابل توجه آن است که در هنگام افزایش قابل ملاحظه معاملات سهام، کشورهای اروپایی نظیر انگلستان، آلمان، سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر معاملات سهام و ضمانت های اجرایی لازم برای آن را وضع کردند تا از هرگونه تقلب و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام جلوگیری شود.

بورس اتریش در وین در سال ۱۷۷۱ افتتاح شد که عمدتاً به معاملات اوراق قرضه دولتی جهت تامین مالی جنگ می پرداخت. بورس اتریش در پایان قرن ۱۹ میلادی ۳۵۰۰ سهم را در تابلوی خود داشت و یکی از مهم ترین مراکز مالی اروپا به شمار می رفت.

در لندن معامله گران در بورس جهت انجام معامله در قهوه خانه گرد هم می آمدند. برای نظم بخشیدن به بازار، قهوه خانه نیوجاناتان در سال ۱۶۹۸ به بورس اوراق بهادار تبدیل شد. بورس نیویورک در اواخر قرن هجدهم (۱۷۹۲) تأسیس شده و با وجود رقبای دیگر، از نظر حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا، در مقام اول قرار دارد. در آمریکا، اولین محل شناخته شده به عنوان بورس اوراق بهادار، در نیویورک و در محوطه ای در زیر سایه درخت نارون بزرگی در «وال استریت» بود که بعدها به قهوه خانه ای در همان نزدیکی انتقال یافت. بورس وال استریت با جمع آوری مبالغی به عنوان ورودیه از دلالان (کارگزاران) و گسترش عملیات، تقویت شد و به مجتمع تجاری عظیمی مبدل گردید که بعدها به نام «بورس سهام نیویورک» به ثبت رسید. در حال حاضر تعداد کارگزاران این بورس به چند هزار شخص حقیقی و حقوقی بالغ می گردد. در حال حاضر در اغلب کشورهای دنیا، بورس های اوراق بهادار فعالیت می کنند.

 

 

● سابقه بورس در ایران

فکر اصلی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران، به سال ۱۳۱۵ برمی گردد. دراین سال، یک کارشناس هلندی و یک کارشناس بلژیکی به منظور بررسی و اقدام در مورد تهیه و تنظیم مقررات قانونی ناظر بر فعالیت بورس اوراق بهادار، به ایران آمدند. اما مطالعات آن دو با آغاز جنگ جهانی دوم متوقف گردید. پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مجددا درسال ۱۳۳۳ مأموریت تشکیل بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی وقت محول گردید. این گروه پس از دوازده سال تحقیق و بررسی درسال ۱۳۴۵، قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را تهیه و لایحه مربوطه را به مجلس شورای ملی ارسال داشتند که این لایحه در اردیبهشت سال ۱۳۴۵ تصویب شد. با ورود سهام بانک صنعت و معدن و نفت پارس، در بهمن ماه ۱۳۴۶ فعالیت بورس اوراق بهادار تهران آغاز شد. متعاقب آن اوراق قرضه دولتی، اسناد خزانه و اوراق قرضه سازمان گسترش مالکیت صنعتی و اوراق قرضه عباس آباد به بورس راه یافتند.

طی یازده سال فعالیت بورس قبل از انقلاب اسلامی، تعداد شرکت ها، بانک ها و شرکت های بیمه پذیرفته شده در بورس از شش بنگاه اقتصادی با سرمایه ۶/۲ میلیارد ریال به ۱۵۰ بنگاه با سرمایه ای بیش از ۲۳۰ میلیارد ریال درسال ۱۳۵۷ افزایش یافت. همچنین ارزش مبادلات در بورس از ۱۵میلیون ریال به بیش از ۱۵۰میلیارد ریال درسال ۱۳۵۷افزایش یافت. در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با تحولات پیش آمده از جمله:

۱) تصویب لایحه قانون اداره امور بانک ها،

۲) ملی شدن شرکت های بیمه،

۳) تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع و

۴) تملک بسیاری از بنگاههای اقتصادی توسط دولت که همه آنها نشأت گرفته از روحیه مخالفت با نظام سرمایه داری بود که بعدها اقتصاد ما را به اقتصاد سوسیالیستی نزدیک ساخت و همچنین

۵) جنگ هشت ساله، تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس از ۱۰۵شرکت در سال ۱۳۵۷، به ۵۶ شرکت تقلیل یافت. دوره رکود بورس که از سال مزبور آغاز گردیده بود تا سال ۱۳۶۷ ادامه یافت.

از سال ۱۳۶۸ و درچهارچوب برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، تجدید فعالیت بورس به عنوان پیش زمینه اجرای خصوصی سازی، جذب و گردآوری پس اندازها و هدایت آن در جهت سرمایه گذاری آغاز گردید. طی سال های پس از تجدید حیات بورس تاکنون، فعالیت بورس فراز و نشیب های متعددی از جمله رکود سال های ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۳ و ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۸ و افت و خیزهای مقطعی ناشی از بحران های سیاسی مربوط به جنگ افغانستان و عراق را تجربه نموده است.

از ابتدای سال ۱۳۷۶، بورس اوراق بهادار تهران دور تازه ای از فعالیت را به خود دیده است. اقدام های انجام شده در راستای بازسازی ساختار سازمانی و مدیریتی، بکارگیری نوآوری های فنی و تخصصی، اصلاح رویه های مقرراتی و نظارتی، فراهم آوردن زمینه ارتقای کارایی و اصلاح کارکرد بازار و کوشش برای هماهنگ سازی سیاست گذاری ها با نیازهای واقعی بازار سرمایه، در مرکز توجهات و برنامه های اصلاح ساختاری سازمان بورس اوراق بهادار قرار داشته است. البته برخی از این اصلاحات به دلیل نبود ظرف قانونی مناسب، متوقف مانده است.

گام بلند اصلاح قانون بورس اوراق بهادار پس از چهل سال یعنی در آذرماه سال ۱۳۸۴ با تصویب قانون جدید بازار اوراق بهادار توسط مجلس شورای اسلامی، برداشته شد. قانون جدید بازار اوراق بهادار نسبت به قانون قبلی دارای نقاط قوت زیادی است، از جمله: تفکیک مقام عملیات از نظارت، ساماندهی بازار اولیه، ایجاد تنوع در ابزارهای مالی و نظارت قانونمند بر ارکان و نهادهای فعال در بازار سرمایه.

ارکان تشکیل بازار اوراق بهادار در قانون جدید عبارتنداز:

▪ شورای عالی بورس و اوراق بهادار

این شورا بالاترین رکن بازار اوراق بهادار است که تصویب سیاست کلان و خط مشی بازار در قالب سیاست های کلی نظام و قوانین و مقررات مربوط و همچنین اتخاذ تدابیر لازم برای ساماندهی و توسعه بازار اوراق بهادار و اعمال نظارت عالیه بر اجرای قانون بازار اوراق بهادار از مهمترین وظایف آن است.

۱) اعضای شورای عالی بورس و اوراق بهادار عبارتند از:

۲) وزیر امور اقتصادی و دارایی که ریاست شورا را نیز برعهده دارد؛

۳) وزیر بازرگانی؛

۴) رئیس کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران؛

۵) رؤسای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و اتاق تعاون؛

۶) رئیس سازمان بورس و اوراق بهادار که به عنوان دبیر شورا و سخنگوی سازمان نیز انجام وظیفه خواهد کرد؛

۷) دادستان کل کشور یا معاون وی؛

۸) یک نفر نماینده از طرف کانون ها؛

۹) سه نفر خبره مالی منحصرا از بخش خصوصی با مشورت تشکل های حرفه ای بازار اوراق بهادار به پیشنهاد وزیر امور اقتصادی و دارایی و تصویب هیئت وزیران؛ و

۱۰) یک نفر خبره منحصرا از بخش خصوصی به پیشنهاد وزیر ذی ربط و تصویب هیئت وزیران برای هر بورس کالایی.

▪ سازمان بورس و اوراق بهادار (سبا)

براساس قانون بازار اوراق بهادار، نهاد جدیدی تحت عنوان سازمان بورس و اوراق بهادار ایجاد شد تا زیر نظر شورای عالی بورس به نظارت بر اجرای قوانین و مقررات، تنظیم و تدوین مقررات و انجام دیگر وظایف تعیین شده در قانون بپردازد. به عبارتی مقام ناظر بازار اوراق بهادار ایران به دو نهاد شورای عالی بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار تقسیم شد. سبا مؤسسه عمومی غیردولتی است که دارای شخصیت حقوقی و مالی مستقل است و توسط هیئت مدیره پنج نقره اداره می شود. اعضای هیئت مدیره از میان افراد امین و دارای حسن شهرت و تجربه در رشته مالی منحصرا از کارشناسان بخش غیردولتی به پیشنهاد رئیس شورا و با تصویب شورا انتخاب می شوند.

▪ بورس اوراق بهادار تهران

بر پایه قانون بازار اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار تهران نیز از سازمان عمومی غیرانتفاعی به شرکت سهامی عام انتقاعی تبدیل شد و عملیات اجرایی را برعهده گرفت. تشکیل، سازماندهی و اداره بورس اوراق بهادار؛ پذیرش اوراق بهادار؛ وضع و اجرای ضوابط حرفه ای و انضباطی برای اعضاء، تعیین وظایف و مسئولیت های اعضاء و نظارت بر فعالیت آنها؛ نظارت بر حسن انجام معاملات اوراق بهادار پذیرفته شده؛ تهیه، جمع آوری، پردازش و انتشار اطلاعات؛ و نظارت بر فعالیت ناشران اوراق بهادار پذیرفته شده از مهمترین وظایف مربوط به آن است. اداره بورس اوراق بهادار تهران برعهده هیئت مدیره است که از هفت عضو تشکیل می شود. اعضای هیئت مدیره، منتخب مجمع عمومی هستند و برای دو سال انتخاب می شوند.اداره امور اجرایی شرکت هم به عهده مدیرعامل شرکت است که توسط هیئت مدیره انتخاب می شود.علاوه بر بورس اوراق بهادار، بورس کالا نیز در ذیل سازمان بورس و اوراق بهادار تعریف شده است.

«بورس اوراق بهادار» به معنی یک بازار متشکل و رسمی سرمایه است که در آن خرید و فروش سهام شرکت ها یا اوراق قرضه دولتی یا مؤسسات معتبر خصوصی، تحت ضوابط و قوانین و مقررات خاصی انجام می شود. مشخصه مهم بورس اوراق بهادار، حمایت قانون از صاحبان پس اندازها و سرمایه های راکد و الزامات قانونی برای متقاضیان سرمایه است.

بورس اوراق بهادار که به عنوان نبض اقتصاد کشور مورد توجه تحلیل گران اقتصادی می باشد، از سویی مرکز جمع آوری پس اندازها و از سوی دیگر، مرجع رسمی و مطمئنی است که دارندگان پس اندازهای راکد، می توانند محل نسبتا مناسب و ایمن سرمایه گذاری را جست وجو کرده و وجوه مازاد خود را برای سرمایه گذاری در شرکت ها به کار انداخته و یا با خرید اوراق قرضه دولتی ها و شرکت های معتبر، از سود معین و تضمین شده ای برخوردار شوند.

بازار اوراق بهادار در واقع مکمل بخش بانکی در تامین نیازهای مالی بنگاههای خصوصی و دولتی می باشد. وجود یک بازار اوراق بهادار که در چارچوب مکانیزم بازار عمل کند می تواند در تخصیص بهینه منابع مالی و کاراتر عمل نماید. شاهد مدعا اینکه کشورهایی که دارای بازار سرمایه (بورس) تکامل یافته تر بوده اند، توانسته اند رشد اقتصادی زیادتر داشته باشند. سیستم بانکی نیز با استفاده از مکانیزم اوراق بهادار می تواند نقدینگی مورد نیاز خود را بدست آورده و تکافوی سرمایه خود را بهبود بخشد.

وظیفه اصلی بورس اوراق بهادار، فراهم آوردن بازاری شفاف و منصفانه برای دادوستد اوراق بهادار پذیرفته شده و همچنین سیستمی مناسب برای نظارت بر جریان داد و ستد، عملیات بازار و فعالیت اعضای آن است. در این راستا، یک بورس اوراق بهادار به طور متعارف، مسئولیت های زیر را برعهده خواهد داشت:

۱) پذیرش یا لغو پذیرش اعضا شامل کارگزاران، معامله گران، بازارگردانان و مشاوران و مدیران سرمایه گذاری.

۲) پذیرش یا لغو پذیرش ابزارهای مالی قابل داد و ستد در بورس.

۳) فراهم آوردن یک سیستم داد و ستد مناسب و کارآمد.

۴) فراهم آوردن یک سیستم مناسب و کارآمد برای تسویه و پایاپای دادو ستد.

۵) فراهم آوردن یک سیستم مناسب برای نظارت بر جریان داد و ستد، عملیات بازار و فعالیت اعضا.

۶) فراهم آوردن امکانات و تسهیلات لازم برای توزیع و انتشار اطلاعات مربوط به دادوستد و نیز سایر اطلاعات لازم برای تصمیم گیری درباره داد و ستد اوراق بهادار.

بورس اوراق بهادار به عنوان یک بازار منسجم و سازمان یافته، مهمترین متولی جذب و سامان دادن صحیح منابع مالی سرگردان است و با جمع آوری نقدینگی جامعه و فروش سهام شرکت ها، ضمن به حرکت در آوردن چرخ های اقتصاد جامعه از طریق تأمین سرمایه های مورد نیاز پروژه ها، کاهش دخالت دولت در اقتصاد و نیز افزایش درآمدهای مالیاتی، منافع اقتصادی چشمگیری به ارمغان می آورد و در کنار آن، اثرات تورمی ناشی از وجود نقدینگی در جامعه را نیز از بین می برد.

از نظر اقتصاد خرد، بورس یک نمونه بسیار نزدیک به بازار رقابت کامل است. کالاها در بورس همگن اند و به دلیل وجود مقدار زیادی خریدار و فروشنده در آن و همچنین آزادی ورود و خروج نیروها، قیمت های تعیین شده بسیار نزدیک به قیمت های تعادلی هستند. بورس اوراق بهادار با ایجاد فضای رقابتی به عنوان ابزاری اقتصادی، باعث می شود که شرکت های سود ده، بتوانند از طریق فروش سهام به تامین مالی بپردازند و برعکس شرکت های زیان ده به طور خودکار از گردونه خارج شوند. بدین ترتیب با چنین تفکیکی، بازار می تواند به تخصیص مطلوب منابع بپردازد.

 

 

● مزایای بورس اوراق بهادار

الف) مزایای بورس اوراق بهادار از دیدگاه اقتصاد کلان

۱) جمع آوری سرمایه های جزئی و پراکنده و انباشت آن برای تجهیز منابع مالی شرکتها.

۲) به کارگیری پس اندازهای راکد در امر تولید و تأمین مالی دولت و مؤسسات.

۳) کنترل حجم پول، نقدینگی و تورم از طریق انتشار سهام و اوراق قرضه (مشارکت).

۴) بورس به مثابه بازار رقابت کامل (تعداد زیاد خریدار و فروشنده، آزادی ورود و خروج از بازار، شفافیت اطلاعات و تخصیص مطلوب منابع).

۵) رشد تولید ناخالص ملی، افزایش اشتغال و کمک به حفظ تعادل اقتصادی کشور.

۶) فراهم نمودن توزیع عادلانه ثروت از طریق گسترش مالکیت عمومی و ایجاد احساس مشارکت عمومی.

۷) افزایش درجه نقد شوندگی ثروت افراد.

ب) مزایای بورس اوراق بهادار از دیدگاه واحدهای اقتصادی (شرکت های سرمایه پذیر)

۱) سهولت در تامین مالی از طریق انتشار سهام و سایر اوراق بهادار

۲) افزایش اعتبار داخلی و خارجی و تامین مالی با به وثیقه گذاردن سهام شرکت در بازارهای مالی داخلی و خارجی

۳) تعیین ارزش بازار براساس قانون عرضه و تقاضا تا زمانیکه نام شرکت در تابلو بورس درج باشد.

۴) سهولت در تغییر ترکیب سهامداری و انتقال مالکیت

۵) بوجود آمدن دیدگاهی مطلوب در سرمایه گذاران با کاهش ریسک واحد اقتصادی و امکان تأمین مالی با هزینه کمتر

۶) برخورداری از مزایای خاص و اعتباری مانند افزایش سقف تسهیلات بانکی و انتشار اوراق مشارکت

۷) انتشار اوراق مشارکت بدون اخذ مجوز از بانک مرکزی و فقط با مجوز سازمان اوراق بهادار

۸) برخورداری از معافیت های مالیاتی

۹) تبیین چشم انداز فعالیت شرکت در آینده و ارزیابی عملکرد شرکت

۱۰) ارتقای سطح اعتماد عمومی و استفاده از مشارکت عمومی در توسعه شرکت

ج) مزایای بورس اوراق بهادار از دیدگاه سرمایه گذاران

۱) خرید سهام و اوراق بهادار برای کسب بازده مناسب و پوشش در مقابل تورم

۲) اطمینان از گزینه سرمایه گذاری بدلیل شفافیت اطلاعات

۳) قابلیت نقد شوندگی اوراق بهادار و سهولت نقل و انتقال سهام و استفاده از معافیتهای مالیاتی

۴) مشارکت در فرآیند تصمیم گیری برای اداره شرکتها

۵) ایجاد یک بازار دائمی و مستمر که امکان سرمایه گذاری بلندمدت و کوتاه مدت را فراهم می نماید.

۶) وجود طیف های متنوع از اوراق بهادار از نظر درجه بازدهی و خطرپذیری برای سرمایه گذار

۷) برقراری سیستمها و روشهایی که از طریق آن، خرید و فروش اوراق بهادار منظم و رسمی گردد.

۸) حمایت از سرمایه گذاران کوچک و احساس مشارکت در امور تولیدی و تجاری

۹) نظارت مضاعف بر فعالیت شرکتها در چارچوب استانداردها و آئین نامه های بازار سرمایه

در بازار سرمایه اوراق بهادار با سررسید بیشتر از یک سال به فروش می رسد. با درنظر گرفتن این واقعیت که پس انداز و سرمایه گذاری برای رشد اقتصاد حیاتی هستند، بازار سرمایه پلی است که پس انداز واحدهای اقتصادی دارای مازاد را به واحدهای سرمایه گذاری که بدان نیازمندند انتقال می دهد. بنابراین بازار سرمایه، واحدهای پس اندازی و سرمایه گذاران را با یکدیگر ارتباط می دهد. از طرف دیگر سازوکارهای تعبیه شده در این بازار از طریق رشد حجم پس انداز و سرمایه گذاری، رشد اقتصادی را تسریع می کنند. استفاده از بازار سرمایه برای تأمین مالی مخارج دولت نیز از جمله قدیمی ترین و متداول ترین شکل مبادلات مالی است. اتکای دولت ها به بازار سرمایه در اغلب اقتصادهای مدرن نه تنها از این جهت مهم است که دولت ها غالباً اوراق بدهی منتشر می کنند تا بخش عمده هزینه های خود را تأمین مالی نمایند، بلکه استقراض دولت غالبا حجم عظیمی از کل وجوه عرضه شده در بازار توسط وام دهندگان را جذب می کند.

 

 

● ابزارهای بازار سرمایه

الف) ابزارهای تأمین مالی درازمدت

سهام: سهام صرف نظر از شکل آن، نشان دهنده منافع مالک در شرکت است و از آن جا که طلب و ادعای سهامداران در مورد دارایی های شرکت در مرحله آخر تمام طلب ها قرار دارد، منافع سهام به عنوان «منفعت باقیمانده» شناخته می شود.

سهام عادی: سهام عادی نوعی ابزار سرمایه گذاری است که نشانگر مالکیت دارنده آن در یک شرکت سهامی است و به دو دسته سهام با نام و سهام بی نام تقسیم می شود.

سهام ممتاز: سهام ممتاز نوعی اوراق بهادار است که دارنده آن نسبت به درآمدها و دارایی های شرکت، حق یا ادعای محدود و معینی دارد. این سهام زمانی منتشر می شود که هزینه سهام عادی بالاتر باشد.

اوراق قرضه: اوراق قرضه اسنادی هستند که به موجب آن ها ناشر متعهد می شود مبالغ معینی (بهره سالانه) را در فاصله های زمانی مشخص به دارنده پرداخت کند و در سررسید، اصل مبلغ را بازپرداخت کند.

اوراق مشارکت: اوراقی است که سود علی الحساب دارد و صادرکننده اوراق متعهد می شود اصل پول و سود قطعی را در تاریخ معین پرداخت کند.

ب) ابزارهای ویژه مدیریت خطر

علاوه بر کارکرد تأمین مالی واحدهای اقتصادی دارای کسری، مقابله با ریسک همراه با سرمایه گذاری و به ویژه ریسک ناشی از نوسان های قیمتی از دیگر کارکردهای مهم بازار سرمایه است. این کارکرد بازار سرمایه، از طریق به کارگیری ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتق انجام می شود. اطلاق مشتق به این ابزارها به آن دلیل است که ارزش این ابزارها براساس، ارزش اوراق یا دارایی های دیگر تعیین می شود و در واقع مشتق از دارایی های دیگر است. معامله گران این بازارها، برآنند که با پذیرش هزینه ای اندک، از ریسک زیاد نوسان قیمت اجتناب کرده و آن را به سایر سرمایه گذاران منتقل کنند. مهمترین ابزارهای مشتق بازار سرمایه عبارتند از:

 

 

● قراردادهای اختیار معامله

اختیار معامله قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است که براساس آن خریدار قرارداد حق (نه الزام و تعهد) دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. بنابراین براساس این قرارداد، دوطرف توافق می کنند که در آینده معامله ای انجام دهند. در این معامله خریدار اختیار معامله، در ازای پرداخت مبلغ معینی، حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را درزمانی مشخص با قیمتی که هنگام بستن قرارداد تعیین شده است، به دست می آورد. از طرف دیگر، فروشنده قرارداد اختیار معامله، در مقابل اعطای این حق به خریدار با دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، براساس مفاد قرارداد، آماده فروش دارایی مذکور است. چنان که از تعریف قرارداد اختیار معامله پیداست، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و به عبارت دیگر هیچ تعهد و الزامی ندارد و در صورت صرف نظر وی از اجرای قرارداد، مبلغی را که در ازای این حق، پرداخته است از دست می دهد. از طرف دیگر فروشنده در صورت خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد است. قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه بندی می شوند:

الف) قرارداد اختیار خرید

دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی به قیمت توافقی در دوره زمانی معین بخرد.

ب) قرارداد اختیار فروش

این قرارداد به دارنده حق می دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخص بفروشد. در حالی که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش بینی می کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.

 

 

● قراردادهای آتی

تمامی انواع کالا را می توان هر روز در بازار آنی (نقد) داد و ستد کرد. در این بازارها، خریدار و فروشنده برای تحویل آتی کمیت و کیفیت مشخص از یک کالا، با یکدیگر به توافق می رسند، وقتی قیمت آتی دادوستد، نوسان داشته باشد، معامله گران با ریسک (خطر) روبرو خواهند بود؛ زیرا ارزش موجودی آن ها ممکن است به طور چشمگیری تغییر یابد. برای ایمن شدن در برابر تغییرات ناگهانی قیمت، خریداران و فروشندگان می توانند به بازار تحویل آتی روی آورند که در آن قراردادهای تحویل آتی برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یک قیمت مشخص در یک زمان معین تنظیم می شود.

براساس این قرارداد، خریدار متعهد می شود که مقدار مشخصی از یک کالا را در تاریخ معین با قیمت معینی از فروشنده تحویل بگیرد و فروشنده متعهد می شود که کالای مورد نظر را براساس مفاد قرارداد در همان تاریخ و با همان قیمت به خریدار تحویل دهد. در سررسید قرارداد تحویل آتی، فروشنده با دریافت قیمت، کالای موضوع قرارداد را به خریدار تحویل می دهد و تسویه انجام می شود. به عبارت دیگر، تسویه قراردادهای آتی به صورت تحویل فیزیکی کالا است.

 

 

● نهادهای بازار سرمایه

الف) نهادهای خود تنظیم گر: بورس های اوراق بهادار، بورس کالا، مؤسسات سپرده گذاری و نگهداری اوراق بهادار

ب) واسطه های بازار: شرکت تأمین سرمایه (بانک های سرمایه گذاری)، کارگزاران، معامله گران، مشاوران سرمایه گذاری، بازارگردانان، شرکت های سرمایه گذاری.

ج) سایر فعالان بازار سرمایه: مؤسسات رتبه بندی خطر و اعتبار، پردازشگران حرفه ای اطلاعات یا فروشندگان حرفه ای اطلاعات.