نقش شیوخ خانقاه در دولت صفوی

[Mohammad Aref 120,438]

مقدمه:

حكومت صفویان را شاید به جرائت بتوان اولین حكومت ایدئولوژیكی به حساب آورد كه بنای حكومت خود را بر باورهای صوفی گرایانه قرار داده و از این راه استفاده فرآوان بردند.رهبران اولیه نهضت صفویه و بعدها به میزان كمتری ، پادشاهان بعدی ، در نزد طرفداران خودشان مقام والای معنوی داشتند. آنها به عنوان مرشد كامل برای خود تصویری معنوی و خدایی ساخته بودند كه باعث می شد پیروانشان نسبت به آنها سرسپردگی كامل داشته باشند. از طرف دیگر پادشاهان اولیه صفوی سعی نمودند از تشكیلات عظیمی كه بر اساس باورهای صوفیانه در خانقاه و رباطها شكل گرفته بود ، به عنوان نیرویی منسجم و تشكیلاتی برای پیشرفت كارهای تبلیغاتی و حتی نظامی استفاده نمایند.(سیوری ص 30)

در راس این تشكیلات عظیم ، مقام معنوی خلیفه الخلفا قرار داشت كه در نظر صوفیان از اهمیت فراوانی برخوردار بود. این مقام معنوی كه بعدها وجودش در تشكیلات حكومت صفوی غیر قابل انكار بود ، در طول دوران طولانی حكومت صفویان دچار حوادث و فراز و نشیب های گوناگونی شد.

 

می توان گفت كه اگر به ابتدا و انتهای این دوره بپردازیم ، مقام خلیفه الخلفا در ابتدای كار صفویان از مقامهای بسیار حساس و مهم به شمار می رفت . ولی هر چه كه به انتهای این دوره نزدیك می شویم ، به خصوص در دوران آخرین پادشاهان ، از اهمیت این مقام كاسته می شود. آنچه كه در این تحقیق به دنبال پاسخگویی به آن هستیم ، جواب این پرسشهاست كه:

اهمیت و مقام خلیفه الخلفا در ابتدای كار صفویه چه بود؟

موقعیت خلیفه الخلفا در اواخر دوران صفویه در كجا قرار داشت؟

سیر تحولات و منحنی تغییرات مقام خلیفه الخلفا در دوران صفویه چگونه بود؟

آنچه كه بیانش در این جا سودمند به نظر می رسد این است كه منابع دوران صفویه اشاره چندانی به این مقام نكرده اند و لذا منابع ما برای انجام این تحقیق بسیار محدود بود. آنچه را هم در این مورد می بینیم به نحوی مربوط به تزلزل این مقام در اواخر دوران صفوی است و لذا می بایست با دیده احتیاط به آن نگریست.

خلیفه الخلفا در ابتدای دوران صفوی

بررسی منابع صفوی ، چنین استنباطی را ایجاد می كند كه مقام خلیفه الخلفا در ابتدای پیدایش و گسترش صفویه از مقامهای مهم این دولت بوده است . قبل از ایجاد حكومت و در آستانه سیاسی شدن تشكیلات صفویه این مقام و كلا خانقاه تحت امر او به عنوان محلی برای نظارت بر تشكیلات گسترده صفوی و انجام امور صوفیانه بود و خلیفه الخلفا به عنوان نایب و استاد شاه محسوب می شد. مینورسكی در این باره می گوید:

«خلیفه الخلفا به منزله نایب و استاد شاه به حساب آمده و بر این اساس نمایندگانی را به ایالات می فرستاد. شاه با این منصب نه تنها بر قزلباشان صفوی نظارت می كرد بلكه بر تشكیلات گسترده پیروان در قلمرو حكومت عثمانی نیز تسلط داشت.» (مینورسكی ص 104)

با شروع نهضت صفویه خلیفه الخلفا ، یكی از اعضای مهم گروه معروف اهل اختصاص بود. همانطور كه می دانیم اهل اختصاص افرادی بودند كه نقش موثری در هدایت و رهبری جنبش صفوی از ابتدا تا زمان به سلطنت رسیدن شاه اسماعیل اول ایفا نمودند. این گروه هفت نفره كه یكی از آنان خلیفه الخلفا بود ، در تمامی مسایل و مشكلات این دوره در كنار اسماعیل صفوی بودند و با كمك ها و تمهیدات خود زمینه شكل گیری و قدرت یافتن حكومت صفوی را فراهم آوردند. خواند میر در كتاب خود به عنوان مثال اشاره به یكی از این تصمیم گیری های مهم دارد:

« آن حضرت ، شاه ، عزم سفر جزم كرده در خلوتی خاص با زمره اهل اختصاص مانند عبدی بیك تواچی و حسن بیك الله و خلیفه الخلفا و غیر ایشان از اعیان امرا قرعه مشورت در میان انداخت و فرمود كه چون به سبب وفور سپاه و استعداد اهل خلاف و عناد توقف در این ولایت از رعایت طریقه حزم دور است آیا روی توجه به كدام جانب آوریم؟ » (خواند میر ج4 ص448)

آنچه كه از این گفته ها مشخص می گردد جایگاه مشورتی بسیار مهم خلیفه الخلفا در دوران اولیه صفوی است. اما این سوال مطرح می گردد كه در این دوران تنها وظیفه خلیفه الخله ارائه مشورت بوده و یا به غیر از جایگاه مشورتی ، در مقام عملی هم دارای جایگاهی بود است؟

برای جواب به این سوال بد نیست كه به عملكرد یكی از معروفترین شیوخ و خلفای صفور در آن زمان بپردازیم. این شخص پر آوازه نور علی خلیفه روملو بود كه در سال 918 هجری قمری ، به امپراطوری عثمانی اعزام شد. هدف از این اعزام بنا به گفته نویسنده كتاب احسن التواریخ ، جمع آوری صوفیان اخلاص شعار بود. نویسنده در این مورد می گوید:

«با رسیدن نور علی خلیفه ، از صوفیان روم و مریدان آن مرز و بوم قریب سه چهار هزار سوار با خانه كوچ به وی ملحق شدند. در نبردی كه روی داد پیروزی با نور علی خلیفه بود و در ارزنجان كه به تیول او مقدر بوده مستقر شد.» (حسن روملو ص 176)

بر اساس استفاده از این متن می توان گفت كه مقام خلیفه الخلفا تنها یك مقم مشورتی نبوده و گاها خلیفه در حوزه های عملی حتی حوزه های جنگی هم وارد می شد.

 

موقعیت خلیفه الخلفا در ادوار میانی صفوی

از زمان طهماسب صفوی به بعد كم كم در منابع رد پای حضور خلفا و شیوخ خانقاه را در مقامهای اجرایی و دولتی می بینیم . حتی گاهی آنها را در مقام حكومت شهرها و نواحی كشور مشاهده می كنیم. در كتاب احسن التواریخ اشاره به یكی از این خلفا به نام صوفیان خلیفه شده كه در زمان طهماسب حكومت شهر مشهد را داشت. ظاهرا در سال 941 كه ازبكان شهر هرات را مورد حمله قرار دادند از او در خواست كمك شد. خلیفه مزبور پس از رفتن به شهر هرات ظلم و ستم را نسبت به مردم آنجه به حدی رسانید كه طهماسب او را از سمت حكومت آنجا عزل كرد. حسن روملو در باره صفات او می گوید:

« اصلش از شهر سیواس بود ، چهار هزار و هشتصد ازبك را در جنگ به قتل آورده بود. در روز دوشنبه و سه شنبه و جمعه از ایام هفته ، دوازده من قند به جهت حلوا و چهل من عسل به جهت حلوا و دویست كله قند و دوازده گوسفند مع یراق و دو هزار دینار در راه دوازده امام صرف می كرد.» ( حسن روملو ص 355)

از دیگر عناوینی كه در این دوره در بین خلفا می بینیم مقامهایی چون« ایشیك آقاسی» و «مهردار خاصه شریفه» می باشد.همچنین در منابع، از مناصب و ماموریت های خلفای وقت به میزان زیادی سخن گفته شده است. این گونه مناصب گرچه از طرفی مبین این واقعیت است كه خلفا در دربار صفوی جایگاه بخصوصی داشته اند ، ولی از طرف دیگر این موضوع را روشن می كند كه در ادوار میانی حكومت صفویه كم كم از جایگاه رفیع و معنوی خلفا كم شده و مقامهای تشریفاتی به آنان واگذار می گردید. حتی در كتاب خلاصه التواریخ به موردی برخورد می كنیم كه یكی از خلفا به نام «كبه خلیفه» را به مدد دارا بودن جثه بزرگ و قوی ، به سمت ایلچی گری به سوی ازبكان انتخاب كرده بودند:

«كبه خلیفه به صولت تمام و هیبت مالا كلام در مجلس سلاطین توران ،ابوسعید،درآمد و تبلیغ رسالت به جای آورد،كتابت طهماسب بوسیده به دست خان داد.عبید لئیم آن كتابت كریم را بعد از مطالعه شق فرمود. خلیفه متهور اصلا بیم نكرده شمشیر و معجر را بیرون آورده نزد عبید خان بر زمین نهاد ... عبید خان خواست كه شمشیر بر خلیفه زند ... چون كبه خلیفه را آتش صوفی گری مشتعل شده بود سخنان درشت به روی عبید خان گفت ... » (حسینی قمی ص 208)

 

شاه عباس و مقام خلیفه الخلفا

تا دوران شاه عباس همانگونه كه گفتیم مقام خلیفه الخلفا یكی از مقامهای رسمی و معنوی به حساب می آمد و گرچه در سیر نزولی بود ولی جایگاه خودش را تا حدود زیادی به عنوان یك موقعیت ویژه در دربار صفوی حفظ نمود.از دوران شاه عباس اول بنا به همان سیاست ویژه ای كه این پادشاه در كم كردن نفوذ سران قزلباش و خلفا داشت ، این مقام به سطح بسیار پایینی نزول كرد و از آن پس آنها را در كارهایی همچون جاروب كشی ، نگهبانی و دژخیمی می بینیم.

اما دلیل اینكه عباس اول سعی نمود از نفوذ آنها كاسته و موقعیت اجتماعی و سیاسی آنان را تنزل بخشد ، به حادثه ای برمی گردد كه در سال 998 برای او اتفاق افتاد. این حادثه مربوط به زمانی بود كه عباس به پادشاهی رسیده ولی پدرش محمد خدابنده هنوز در قید حیات بود. گروهی از صوفیان طرفدار شاه محمد خدابنده شروع به تحریكاتی در جامعه كرده و محور تحریكات آنان بر این مبنا بود كه با وجود زنده بودن پدر ، مقام مرشد كاملی به پسر نمی رسد به عنوان اعتراض حلقه ذكر برپا كردند. بنا به گفته نصرالله فلسفی شاه عباس برای اتمام این قضیه آنها را به مجلس مناظره دعوت كرد. صوفیان جملگی حاضر شده و از میان خودشان سه نفر نماینده برای صحبت انتخاب كردند. شاه در مجلس مباحثه پس از گفتن دو كلمه دست به شمشیر برده و هر سه نفر را كشت و بقیه هم از ترس متفرق شدند.(فلسفی ص 239)

مبارزه عباس اول با صوفیان و تضعیف مقام آنان به این حد محدود نشد و حتی به دنبال بهانه های مختلفی می گشت تا هر چند روزی گروهی از آنان را سیاست كند. یكی از این بهانه ها حادثه ای بود كه در زمان تصرف تبریز در زمان اسماعیل اول اتفاق افتاده بود. در آن زمان یكی از خلفای صوفی به سوی دولت عثمانی میل نموده و طریقت صفوی را ترك گفته و به همراه پسرش به ترویج اطاعت از عثمانی كرد. گرچه این خلیفه خائن كه نامش شاهوردی خان بود در همان زمان كشته شد ، ولی این قضیه مستمسكی برای شاه عباس بود تا پس از گذشتن سالیان دراز بر این حادثه ، مجددا دستور تحقیق در این مورد صادر كند.در تاریخ عالم آرای عباسی در این مورد می خوانیم كه:

« گرچه صوفیان خائن كه در آن وقت روسیاهی كرده بودند و روی از مرشد كامل برتافته بودند، سزای عمل یافته به دیار عدم شتافته بودند، اما جمعی از خلیفه ها و صوفیان كه هنوز در قید حیات بودند به قتل درآمده به جزای عمل رسیدند و غرض اصلی آن بود كه من بعد آن طبقه از دایره صوفی گری خارج بوده و صوفی از نا صوفی متمیز باشد.» (اسكندر بیك منشی ص881)

 

مقام خلفا در نزد مردم

علی رغم كاهش قدر و منزلت صوفیان در زمان عباس یكم،در نظر عامه مردم آنها همچنان مقام قدسی خودشان را حفظ كرده بودند و مردم به آنها اعتقاد داشتند. چنان كه زیادی غذای آنها را به عنوان تبرك برداشته و آنرا به عنوان شفای بیماریهای خود به كار می بردند. حتی در دربار هم با توجه به همه تخفیف هایی كه در مقام انها ایجاد گشته بود ، باز هم در جریان اعیاد خلفا به همراه دیگر صوفیان حاضر شده و به تعارف شیرینی و نبات می پرداختند.

گاهی مردم و حتی بزرگان برای طلب آمرزش و اعتراف به پیش همین خلیفه الخلفا رفته و نزد آنها به اعتراف می پرداختند.شیوه كار به این شكل بود كه پیش او به زانو درآمده و او نیز به تكبر با عصایی كه در دست داشت به پشت آنها زده و به این ترتیب گناهانشان را می بخشید

 

نتیجه گیری

اگر بخواهیم به صورت اجمالی و در چند جمله نتیجه بحث را بیان كنیم باید گفت كه مقام خلیفه الخلفا از صاحب منصبان عالی رتبه و موثر در رهبری نهضت صفوی در زمان اسماعیل یكم بود.به تدریجاین خلفا وارد عرصه كارهای اجرایی شده و به مناصب مهمی حكومتی و گاه تشریفاتی دست پیدا نمودند. از زمان عباس اول كوشش زیادی در تحدید نفوذ آنها و تخفیف موقعیت آنها به عمل آمد و گرچه در عرصه دولتی كار با موفقیت رو برو شد ولی نفوذ آنها در بین توده مردم همچنان باقی بود.

 

منابع:

سیوری ، راجر ، ایران عصر صفوی،ترجمه كامبیز عزیزی ،تهران 1372

ولادیمیر مینورسكی،سازمان اداری حكومت صفوی ، ترجمه مسعود رجب نیا،امیر كبیر 1368

خواند میر ،حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، به كوشش محمد دبیر سیاقی ، خیام 1362

رملو ،حسن ،احسن التواریخ، به كوشش عبدالحسین نوایی ، بابك 1357

حسینی قمی ، خلاصه التواریخ،به كوشش احسان اشراقی،تهران 1363

فلسفی ، نصرالله،زندگانی شاه عباس اول،انتشارات علمی 1364

اسكندر بیك تركمان ، عالم آرای عباسی،امیر كبیر 1350

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام