معرفی عليقلي خان سردار اسعد بختياري

[Nima32 196]

عليقلي خان ايلخاني (سردار اسعد دوم) پسر سوم و چهارمين فرزند حسين قلي خان ايلخاني از تيره هفت لنگ بختياري و نوۀ دختري نجف خان به سال 1274 ق /1858م در چهار محال در منطقه‌اي قشلاقي ديده به جهان گشود.1 عليقلي خان از خردسالي نسبت به برادران خود برتري داشت. وي به مناسبت هوش و زکاوت فطري بيش از ساير فرزندان مورد توجه ايلخاني قرار گرفت.

 

عليقلي خان پس از گذراندن دوران طفوليت در اوايل جواني به تحصيل مشغول شد و پس از آموختن زبان عربي و قرآن به تحصيل علوم خارجي از جمله زبان فرانسوي پرداخت. حسين قلي خان معلمي براي تعليم وي در نظر گرفت. وي در اندک زماني زبان فارسي و خط تحرير را فرا گرفت و پس از آن به مقدمات عربي و ادبي از نحو و صرف و منطق و بديع و بيان و امثله عرب مشغول گرديد.

 

در سال 1294 ق با «بي بي مهرجان» دختر يکي از بزرگان بختياري ازدواج کرد و نخستين فرزند او در 1297 ق متولد و از طرف ايلخاني به نام جعفر قلي خان نام گذاري گرديد که بعدها سردار بهادر و پس از فوت عليقلي خان به سردار اسعد سوم شهرت يافت.

 

حاج عليقلي خان در سال 1298 ق، به همراه پدرش ايلخاني و اسفنديار خان برادر بزرگش به طهران احضار شدند و به ديدن ناصرالدين شاه نائل گرديدند. در اين ملاقات تصميماتي اتخاذ شد از جمله اينکه، اين دو برادر با صد سوار بختياري عضو کشيکخانه سلطنتي شدند ولي اقدامات اسفنديار خان و عليقلي در تهران طولاني شد و به تقاضاي ظل السلطان حکمران اصفهان، شاه موافقت کرد که آن دو برادر به اصفهان برگردند.

 

در 25 رجب 1299 ق ظل السلطان، ايلخاني و دو پسرش را براي شرکت در يک رژه نظامي دعوت کرد بي‌خبر از آنکه ظل السلطان از سفر تهران نقشه نابودي او را با خود آورده است. براي ظل السلطان حکمران مقتدر اصفهان تحمل قدرت ايلخاني دشوار و خطرناک بود. فرهاد ميرزا معتمد الدوله که بر اثر دسايس ظل السلطان از حکومت فارس برکنارشده بود، در تهران ذهن شاه را نسبت به ظل السلطان مشوش نمود و براي خراب کردن قدرت ايلخاني امکان طغيان او را مطرح کرد و ظل السلطان را به غفلت از اين خطر متهم ساخت. به همين مناسبت ظل السلطان به تهران احضار شد و شاه نظريات معتمدالدوله و خطر ايلخاني را با وي در ميان گذاشت. ظل السلطان که از قدرت ايلخاني رضايت نداشت وقتي ديد معتمدالدوله با سياست، ذهن شاه را سخت نسبت به ايلخاني مشوش کرده از فرصت استفاده کرد و موقع را براي نابود کردن ايلخاني مناسب شمرد و دستور نابود کردن ايلخاني را گرفت و به اصفهان بازگشت. پس از مراسم رژه در چهلستون از خوانين پذيرايي شد. در اين پذيرايي يک فنجان قهوه آميخته با زهر مهلک به ايلخاني داده شد و وي را روانه زندان ساختند. او پس از دو روز در زندان درگذشت و دو فرزندش به دستور ظل السلطان به زندان افتادند

[Nima32 196]

در اين ايام امام قلي و رضا قلي خان (عموهاي حاج عليقلي خان) از طرف ظل السلطان به لقب ايلخاني و ايل بيگي منصوب گرديدند و به مدت شش سال بعد از قتل ايلخاني اين مقام را حفظ نمودند.4 عليقلي خان بعد از يک سال در تاريخ 1300 ق به واسطه سعي و اقدام دوستان از زندان مرخص گرديد و عازم تهران شد و خود را به خانه امين السلطان صدراعظم رسانيد.

در سال 1305 ق که ظل السلطان از حکومت اصفهان معزول گرديد، اتابک، اسفنديار خان را که در زندان بود به اتفاق عليقلي خان به طهران احضار کرد و موجبات مرحمت شاه را نسبت به آنان فراهم نمود. اسفنديار خان با گرفتن لقب سردار اسعد و خلعت سلطنتي رئيس ايل شده به بختياري رفت و عليقلي خان در تهران فرمانده پنجاه نفر سردار بختياري شد

ولي حقيقت اين بود که شاه براي جلوگيري از طغيان سران ايلخاني، حاج عليقلي خان را به عنوان گروگان در تهران نگاه داشت. در اين دوران وي با اوضاع سياسي و اجتماعي تهران آشنا شد و رجال و افراد مؤثر را شناخته و با بعضي از مأموران سياسي از جمله چند تن از ديپلماتهاي انگليسي آشنا گرديد. و به سال 1311 ق به منصب و نشان و حمايل امير توماني نائل گرديد

 

در هفدهم ذي القعده 1313 که حادثه ترور ناصرالدين شاه رخ داد، عليقلي خان با سواران خود ملازم رکاب بود و در فاصله مرگ ناصرالدين شاه تا به روي کار آمدن مظفرالدين شاه که چهل و چند روز به طول انجاميد، حفاظت کاخ گلستان و ابنيه سلطنتي را بر عهده داشت.

 

با آغاز سلطنت مظفرالدين شاه، اتابک امتياز راهسازي بين اصفهان و اهواز را از شاه گرفت.9 امتياز جاده لينچ در تاريخ بيستم ذي القعده 1314 در هشت فصل و براي مدت 60 سال به اسفنديار خان، محمد حسن خان سپهسالار و حاج عليقلي خان واگذار گرديد.

 

عليقلي خان معتقد بود اين امتياز نامه براي بختياريها داراي نفع و سود مي‌باشد زيرا که باعث گرديد بختياريها با کشورهاي متمدن جهان از جمله انگلستان حشر و نشر نمايند و اين ارتباط مي‌توانست بختياريها را از شيوه زندگي بدوي و اوليه نجات داده و آنها را به شيوه زندگي مدرن سوق دهد.

 

با انعقاد قرارداد لينچ و مرگ اتابک، عليقلي خان ديگر به گارد سلطنتي مراجعه نکرد و بيشتر اوقات خود را در بختياري گذرانيد و کاخ زيبا و جالب خود را به سبک ايراني و با تزئينات فرنگي در جونقان بنا نهاد.

عليقلي خان در سال 1318 ق راهي اروپا شد. در سال 1321 ق که اسفنديار خان، سردار اسعد اول فوت کرد عليقلي خان مدتي به بختياري رفت و ميان برادران خود با فرزندان امام قلي خان صلح و آشتي برقرار کرد و در سال 1323 ق به دستور مظفرالدين شاه لقب سردار اسعد و نشان حمايل به وي اعطا گرديد و وي را مأمور استقرار امنيت در لرستان نمودند. و پس از درگذشت مظفرالدين شاه براي بار دوم براي معالجه چشم رهسپار فرنگ شد

[Nima32 196]

عليقلي خان از بيشتر شهرهاي اروپا ديدن کرد و در پاريس اقامت گزيد و تمام وقت خود را صرف مطالعه گذرانيد و زبان فرانسه خود را کامل کرد چنانکه ديگر به مترجم نيازي نداشت حتي به ترجمه چند کتاب فرانسوي از جمله دختر فرعون و پاريس از الکساندر دوما و غادة الانگليس از جرجي زيدان دست زد.

 

در ايام اقامتش در پاريس از به توپ بستن مجلس آگاه شد. در دوره موسوم به استبداد صغير مخبر السلطنه، احتشام السلطنه و ممتاز الدوله براي «اعاده آزادي» در پاريس انجمني تشکيل دادند. بيشتر مخارج اين انجمن را ظل السلطان و پسرش جلال الدوله که در پاريس مي‌زيستند و مدعي سلطنت بودند مي‌پرداختند.14 گاهي جلسات در پاريس در منزل عليقلي خان سردار اسعد برپا مي‌گشت چرا که وي مردي ثروتمند و متنفذ بود و براي خود خانه و دستگاهي داشت در حالي که ايرانيان فراري اغلب با دست خالي به پاريس گريخته بودند. عصرها هم جلساتي در کافه دولاپه (قهوه خانه صلح) با حضور عليقلي خان و برادرزاده او مرتضي قلي خان و مخبر السلطنه و حاج ميرزا آقافرشي تشکيل مي‌گرديد و چون هزينه‌هاي آن بسياربالا بود، هزينه را سردار اسعد مي‌پرداخت.

 

در اين جلسات آزاديخواهان، عليقلي خان را به باد انتقاد گرفتند که خون جوانان آزاديخواه بر زمين جاريست و تو تخت پوستين در پاريس پهن نموده‌اي. مخبر السلطنه و شکرالله خان معتمدخاقان، سردار بختياري را با انواع کلمات عتاب آلود ملامت کردند که چرا در پاريس نشسته‌اي و دل به زيباييهاي فرنگ بسته‌اي. در اين ميان عليقلي خان که به دليل قتل پدرش و زنداني خود و برادرش نسبت به سلسله قاجار کينه در دل داشت، بي ميل نبود که بر ضد دستگاه استبداد قاجار قيام نمايد، اما وي از عاقبت کار مي‌ترسيد

[Nima32 196]

در اين ميان محمد علي شاه صمصام السلطنه را از حکومت بختياري معزول و سردار ظفر را به سمت ايلخاني و حکومت بختياري منصوب نمود. صمصام السلطنه اين فرمان را نپذيرفت و شروع به گردنکشي نمود و زمينه را براي شورش بختياريان پديد آورد.16 و بلافاصله مراتب را به گوش برادرش عليقلي خان سردار که در پاريس حضور داشت رسانيد. عليقلي خان اواسط ماه شعبان 1326 مخفيانه از اروپا عازم بختياري شد. وي به طور ناشناس وارد جلفاي اصفهان شد و بلافاصله ورود خود را به حاج آقا نورالله اطلاع داد و پس از ملاقات با حاج آقا نورالله و دکتر مسيح خان، برادران و عمو زادگان خود را به اتحاد و ترک خصومتهاي شخصي و خانوادگي فرا خواند. اين ملاقات سه ساعت طول کشيد و چون مذاکرات پايان يافت، عليقلي خان به پاريس بازگشت.

در اين اوقات، خبر سقوط اصفهان و قتل آقا بالا خان سبب گرديد تا عليقلي خان عزم خود را جزم نمايد و به ايران بيايد. چون به اوضاع سياسي آشنا بود، براي آنکه بي‌گدار به آب نزده باشد، به لندن رفت تا سر و گوشي آب بدهد و با مقامات انگليس مذاکره کند و مزه دهن آنها را بفهمد. چون حاج عليقلي خان از همراهي دولت انگلستان و رضايت ايشان از اين اقدام بر ضد دستگاه محمد علي شاه اطمينان يافت، عازم ايران شد.

در محمره شيخ خزعل از وي پذيرايي نمود. همچنين غلام حسين خان (سردار محتشم) پسر عم سردار اسعد از وي استقبال با شکوهي نمود.20 آنگاه سردار اسعد دستور داد تا قرآني را بياورند. شيخ خزعل و سردار اسعد دست بر روي قرآن گذاشتند.21 و شيخ خزعل قسم خورد که در قيام عليه محمد علي شاه؛ سردار اسعد و مجاهدين را ياري نمايند چرا که وي عامل انگلستان در محمره بود

[Nima32 196]

پس از اين صحبتها عليقلي خان عازم بختياري شد و سپس مهياي حرکت به سوي تهران شد. گفته مي‌شد که بهتر است عليقلي خان در اصفهان بماند و صمصام السلطنه رياست اردو را عهده‌دار شده، روانه تهران گردد، ولي نظر به اينکه صمصام السلطنه مردي ساده لوح و بي اطلاع از اوضاع تهران بود رجال مرکز را نمي‌شناخت، دولتيها او را فريب مي‌دهند و حتي در کارها خللي پيدا مي‌شود، عليقلي خان مصمم شد که خود رياست آن سفر جنگي را عهده‌دار گردد و صمصام السلطنه همچنان در حکومت اصفهان باقي بماند.23 در اين ميان اخبار تصرف قزوين به رهبري محمد ولي خان تنکابني منتشر شد

عليقلي خان سردار اسعد در 27 خرداد وارد قم شد. متولي باشي قم که نهايت قدرت را در قم در دست داشت از اردوي سردار اسعد پذيرايي نمود. در اين ميان خوانين خلج هم که از محترمين قم بودند هرچه در توان داشتند به اينان پيشکش نمودند.25 بختياريها براي هزينه اردوي خود موجودي توليت آستانه حضرت معصومه را تصرف کردند و مبالغي هم از سرمايه گذاران و مالکان قم به عنوان اعانه جبراً دريافت نمودند.26 در اين ميان، خبر نزديک شدن قشون، دولت را به وحشت انداخت به طوري که رمانفسکي و استوکس وابسته نظامي سفارت روس و انگليس در قم به ديدار سردار اسعد شتافتند و ظاهراً مي‌خواستند وي را از حرکت به سوي طهران باز دارند. در اين اوضاع و احوال نيروهاي شمال از قزوين حرکت نمودند و در ينگي امام ساکن شدند و چون تمام شرايط مهيا گرديد عازم طهران شدند 27 و در 23 تير ماه 1288 دو نيرو در حالي که پرچم سفيد در دست داشتند وارد طهران شدند

با فرار محمد علي شاه به سفارت روس، مأموريت لياخف پايان يافت. پس از فتح تهران و پناهنده شدن محمد علي شاه به سفارت دولت روسيه تزاري در روز 27 جمادي الثاني 1327 ساعت چهار بعدازظهر در بهارستان مجلس مهمي به نام مجلس فوق العاده عالي29 با حضور رؤساي دوره اول مجلس شوراي ملي و سرداران قشون ملي و عده‌اي از تجار و وزراء و شاهزادگان تشکيل گرديد.30 در همين مجلس به اتفاق آراء سردار اسعد به سمت وزير داخله منصوب گرديد

[Nima32 196]

در مجلس فوق العادۀ عالي به اتفاق آراء، محمد علي شاه از سلطنت خلع و سلطنت به پسرش احمد ميرزا واگذار گرديد و چون احمد ميرزا کوچک بود و بيش از دوازده سال نداشت علي رضا خان ملقب به عضدالملک به سمت نيابت سلطنت تعين گشت.

 

چون شور و مشورت در مسائل سياسي و امور مملکتي در مجلس عالي که مرکب بود از طبقات مختلفه و کار مشکلي بود و اغلب پس از بحث طولاني در مطالب مهم به جايي نمي‌رسيدند، لذا مصلحت دانستند که مجلس فوق العاده عالي را منحل نمايند و به جاي آن يک هيئت مديره مرکب از دوازده نفر به جاي آن انتخاب نمايند که يکي از اعضاي اين هيئت عليقلي خان سردار اسعد بود32 اعضاي اين هيئت مديره، هيئت قضات دادگاه عالي انقلاب را برگزيده بود. علي قلي خان مفاخر الملک، سيد محمد خان صنيع حضرت و شيخ فضل الله نوري به حکم اين دادگاه اعدام شدند.

 

در کابينه‌اي که به تاريخ 18 ربيع الثاني 1328 ق تشکيل گرديد عليقلي خان سردار اسعد به مقام وزارت جنگ منصوب گرديد. با استعفاي سپهدار تنکابني، مستوفي الممالک رئيس الوزراء گرديد و بالآخره دوره اول زمامداري سپهدار که از فتح تهران در 27 جمادي الثاني 1327 ق آغاز گرديده بود پس از يک سال به پايان رسيد.

 

در اين ايام عضد الملک نايب السلطنه به علت مريضي و پيري دار فاني را وداع گفت و جنازه وي را در ايوان آرامگاه ناصرالدين شاه به خاک سپردند.33 پس از فوت عضد الملک احزاب شروع به فعاليت نمودند. رهبران حزب اعتدالي ناصرالملک قراگوزلو را به عنوان نايب السلطنه برگزيدند و در مقابل حزب انقلابي، مستوفي الممالک را براي اين مقام برگزيدند.

 

با سقوط کابينه مستوفي الممالک سپهدار تنکابني براي بار دوم، تشکيل کابينه داد. سردار اسعد از زمامداري مجدد سپهدار دلتنگ شد و از مجلس سه ماه مرخصي خواست و راه اروپا را در پيش گرفت. در اين ايام محمد علي شاه مخلوع که قريب به دو سال در ادسا بود تصميم به مراجعت نمود. حاج عليقلي خان سردار اسعد که در آن ايام در پاريس زندگي مي‌کرد، اولين کسي بود که دولت ايران را از سوء نيت محمد علي شاه آگاه ساخت و با تلگراف رمز به صمصام السلطنه که رياست بختياريها را بر عهده داشت توصيه کرد براي حفظ مشروطيت و آزادي ملت ايران از هيچ گونه فداکاري خودداري نکنند

[Nima32 196]

در ايامي که عليقلي خان در پاريس حضور داشت، تلگرافهاي متعددي از طرف مجلس شوراي ملي و ناصر الملک نايب السلطنه به وي رسيد. سردار اسعد قريب يک سال در اروپا بود، مجلس مکرراً او را براي بازگشت به ايران دعوت کرده بود ولي او تا ماه رجب 1330 در اروپا ماند، در اين هنگام ناصر الملک تصميم مسافرت خود را به اروپا به اطلاع سردار اسعد رسانيده او را براي نظارت در امر حکومت به طهران دعوت کرد. وي به طهران آمد و ناصر الملک راه اروپا را در پيش گرفت. سردار اسعد بر حسب خواهش ناصرالملک نيابت سلطنت را چندي زير نظر داشت و خانه‌اش محل مراجعات مردم بود و تلاش نمود افراد مسلح بختياري را به نظم وادار کند و صمصام السلطنه را در کارهاي کشورداري راهنمايي نمايد.

 

کم کم بينايي سردار اسعد نقصان يافت و وي را از مطالعه محروم کرد و در اواخر سال 1332 ق به کلي باصره خود را از دست داد، در سال 1334 نيز دچار سکته و فلج گرديد و پس از چهار سال روز پنج شنبه 7 محرم 1336 ق درگذشت و جنازه‌اش از طرف دولت با تشريفات رسمي و احترام نظامي در حالي که جسد وي روي توپ حمل مي‌شد تشيع گرديد و به اصفهان منتقل گرديد و در مقبره خانوادگي در تخت فولاد اصفهان مدفون گرديد.

[amirgb 8546]

جعفر قلي خان دوركي دختر علي صالح خان بختياروند بهداروند (جد بزرگ بنده ) معروف به بي بي شاه پسند را به همسري بر گزيد و از او صاحب 3 فرزند شد.به نام هاي:

1-حسين قلي خان معروف به ايلخاني

2-امام قلي خان معروف به حاج ايلخاني

3-مصطفي قلي خان معروف به ايل بيگي

 

پس از جنگ ميان جعفر قلي خان دوركي با جعفر قلي خان بهداروند و كشته شدن جعفر قلي خان دوركي , همسر او بي بي شاه پسند براي نجات جان فرزندانش از كينه و خشم جعفر قلي خان بهداروند به خانه ي برادر خويش حسن خان بختياروند بهداروند پناه مي برد و از آنجا كه فرزندان علي صالح خان(مرتضي خان و حسن خان) به واسطه ي خدمات پدر و پدربزرگشان (علي رضا خان فاتح قندهار و حاكم قندهار در زمان نادر شاه افشار و فرزند كوچكش علي صالح خان ايلخان بختياري به حكم نادر شاه و سرپرست ايل بهداروند) و نيز به خاطر ارباب جمعي گسترده اي كه داشتند همواره مورد احترام و نيز ترس ساير خوانين بختياري بودند , جان اين سه فرزند در امان مي ماند و به واسطه ي توجه فراواني كه دايي ايشان به تربيت و رشد ايشان داشته اند نسل جديد خوانين بختياري از اين سه پسر پديد مي آيد.

در نقل از خوابي كه مادر ايشان بي بي شاه پسند مي بيند و تعبيري كه براي آن مي شود اين بوده كه از نسل پسران ايران فراگير مي شود و مي بينيم كه در برهه اي از زمان اين خواب تعبير مي شود و تقريبا اكثريت مناطق ايران حاكمانيي بختياري و از نسل اين سه فرزند داشته است.

پس از طي سن رشد حسين قلي خان فرزند بزرگ جعفر قلي خان در صدد باز پس گيري ايلخاني بختياري از عموي خود كلبعلي خان بر مي آيد و در طي يك سلسله جنگ هاي داخلي او را شكست مي دهد و بر مسند ايلخاني تكيه مي زند.

حكومت حسين قلي خان و قدرت او به حدي بالا مي گيرد كه رشك و ترس حكومت مركزي را بر مي انگيزد و در طي دسيسه اي حكومتي او را معدوم مي سازند و الباقي كه در اين جستار ذكر شد.