باقیمانده فلزات سنگین در مواد غذایی

[nafasam 305]

مقدمه:

غذاهایی را بهداشتی می نامند که عاری از هر گونه مواد که موجب ایجاد عوارضی در مصرف کننده است باشند این مواد خارجی صرفأ محدود به میکروارگانیسم ها و سایر عوامل بیولوژیک و سموم مترشحه از آنها نمی باشد بلکه انواع مواد شیمیایی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مواد غذایی را آلوده می سازند نیز در ایجاد اختلالات متعدد و مسمومیت ها در مصرف کنندگان نقش بسزایی دارند بر خلاف عفونت ها و مسمومیت های میکروبی عوارض ناشی از مسمومیت های شیمیایی اغلب در دراز مدت تظاهر می نماید.

در بین فلزات تعدادی هستند که از نظر زیست محیطی اهمیت خاصی دارند و رسوبات و باقیمانده های آن ها در مواد غذایی می توانند ایجاد مسمومیت های مزمن و بعضا" حاد خطرناکی را ایجاد نمایند و امروزه در ممالک صنعتی جهان یکی از مسائل بهداشتی جامعه را تشکیل می دهند.

 

آلوده کننده های غذا به وسیله ی جیوه، سرب و نیترات:

سرب ، جیوه و نیترات در خاک به طور طبیعی وجود دارند اما بر اثر سوخت کارخانه ها ، منازل و اتومبیل ها می تواند به محیط زیست یا هوا انتقال یابد. (3)

جیوه:

جیوه عنصری شیمیایی است که به صورت عناصر آلی و غیر آلی وجود دارد.(7)

جیوه یک سم رسوبی است که اغلب در جگر و کلیه ها ذخیره می شود. میزان قرار گیری آن بستگی به نوع ارگانیسم و نوع شیمیایی جیوه دارد. جیوه به صورت خالص فلزی به ندرت جذب می شود و اغلب به راحتی از بدن خارج می شود بنابرین احتمال مسمومیت از این نوع بسیار کم است. در مقابل ترکیبات آلی سرب برای انسان بسیار سمی هستند.

حضور دائمی جیوه در محیط و انتقال آن به زنجیره ی آبی و مقادیر آن در انواع غذاها جیوه را تبدیل به خطرناک ترین فلز در زنجیره ی غذایی انسان کرده است. استفاده ی گسترده از جیوه و مشتقات آن در صنعت و کشاورزی (که الان در اغلب کشور ها ممنوع شده) باعث بروز مشکلات محیطی می شود امروزه هنوز در دماسنج ها ، باتری ها و نورهای فلورسنت در مراحل صنعتی مثل تولید رنگ ها ، رنگدانه ها استفاده می شود.

جیوه را می توان به سه فرم یافت : جیوه ی عنصری ، نمک های غیر آلی و ترکیبات آلی جیوه. مثل نمک های فنیل جیوه ای به عنوان نمک های رنگرزی ، رنگدانه ای و علف کش مورد استفاده قرار می گیرند. هر کدام از اینها دارای سمیت خاص خود برای بدن است. فرم آلی آن به راحتی بعد از هضم جذب شده و نیمه ی عمری بین 60 تا 120 روز در بدن انسان دارد. اما در ماهی ها بیشتر از 20 سال است. ترکیبات آلی جیوه به راحتی از غشاء سلولی عبور کرده و چربی دوست هستند. رژیم های عادی انسانی عمومأ کمتر از mg\kg50 جیوه دارد. در نبود آلودگی های گیاهی، خاک یا آب آلوده این مقدار کمتر است. غذاهای دریایی اولین منبع جیوه در رژیم غذایی انسان هستند، که در آنها جیوه به صورت متیل وجود دارد که همراه با اتیل جیوه تبدیل به سمی ترین فلز می شوند بعضی از گونه های ماهی ها می توانند متیل جیوه را با عامل 2000 در ماهیچه ها و 9000 در کلیه ها ذخیره کنند. (8)

متیل جیوه ، که در غذاهای دریایی ممکن است در نتیجه ی روانه شدن فاضلاب های صنعتی به سوی دریاها و رودخانه ها باشد که در نهایت باعث مسمومیت ماهی های تن و اره ماهی ها می شود این اتفاق در"میناماتای" ژاپن در سال 1955 رخ داده بود.(7)

متیل جیوه ترکیبی است که توسط قسمتی از روده جذب می شود و به راحتی مرزهای طبیعی بدن و کلیه ها می توانند این عنصر را در خود جای دهند. حتی در جگر هم می توان آن را یافت. آغاز مسمومیت غذایی می تواند دارای علائمی چون استفراغ خونی ، اسهال ، مشکلات روده ای ، درد و ورم شکمی باشد. چنین علائمی اغلب همراه با خونریزی لثه ، از دست دادن دندان و ناهنجاری های عصبی است.

این ناهنجاری های عصبی شامل عدم توانایی در گفتار ، بی قراری ، افسردگی و ناهنجاری های حافظه است در موارد مسمومیت شدید ممکن است علاوه بر شدیدتر شدن موارد ذکر شده شک های برگشت ناپذیر هم به فرد دست بدهد. اگر زن باردار مبتلا به مسمومیت جیوه شود ممکن است زیان های آن کودک را هم در بر گیرد. در نتیجه از نارسایی های شدید مغزی و ناهنجاری های عصبی رنج ببرد. (7)

جیوه موجود در بدن مادر همچنین از طریق شیردهی هم به نوزاد منتقل می شود. (6)

متیل جیوه یکی از شش ماده ی خطرناک شیمیایی محیط است. به محض این که این ماده وارد خون شد جذب شده و اثرات مسمومیت خود را نشان می دهد. متیل جیوه در مغز هم رسوب می کند بنابراین برای عصب ها هم در کودکان وهم در بزرگسالان سمی است.(8)

در اغلب کشورها حداکثر میزان مجاز جیوه در غذا توسط قانون تعیین می شود و بسته به نوع غذا دارد. این محدودیت ها در محدوده ی 0003/0 تا 05/0 mg/g هستند. (7)

درمان مسمومیت جیوه باید به هدف پایین آوردن تجمع آن در ارگان های بحرانی یا محل هایی که آسیب دیده اند انجام شود. در موارد بحرانی و مسمومیت شدید اولین مرحله همودیالیز است که به دنبال آن عرضه ی عوامل chelating می آید. مثل کیستاین یا پنسیلین. در مواردی که از شدت کمتری برخوردارند و مسمومیت جیوه غیر آلی است ،chelating همراه با BLA می تواند مأثر واقع شود. اگرچه درمان chelating برای مسمومیت الکیل جیوه کاملأ مفید نیست.

بیشتر بدانید:

از همان زمانی که جیوه در ترکیب مواد پرکننده دندان مورد استفاده قرار گرفت، یک علامت سئوال بزرگ در مقابل آن به وجود آمد : «آیا این ماده که از سمی ترین عناصر موجود در طبیعت به شمار می رود ، خطری برای بدن انسان دارد ، یا نه ؟» این شک و تردید تا آن جا بود که عده ای از محققان وقوع برخی بیماری های ناشناخته را که هیچ توجیهی برای آن وجود نداشت به ویژه درباره دندان پزشکان یا کارکنان درمانگاه های دندان پزشکی که برای مدتی طولانی با چنین ترکیبی سر و کار داشتند را به دلیل پرکردن دندان با ترکیبات جیوه یا همان آمالگام می دانستند. بالاخره آمالگام ضرر دارد یا نه ؟ این موضوع غیر قابل انکار است که جیوه از میان ماده ترمیمی به درون بافت دندانی نفوذ می کند، بررسی عاج زیر آمالگام نیز این مسأله را به خوبی نشان می دهد. این واقعیت، می تواند دلیل بخشی از تغییر رنگ های بعدی دندان باشد، همچنین مقدار کمی جیوه نیز هنگام هر بار جویدن آزاد می شود ، اما خیال شما را راحت کنیم ، امکان واکنش های سمی یا ایجاد حساسیت در بیمارانی که دندانشان را با آمالگام پر کرده اند ، آن قدر جزیی است که می توان از آن چشم پوشی کرد. برای این مسأله دلایل متعددی ذکر شده است ؛ از جمله این که عده ای معتقدند جیوه آزاد شده بلافاصله با نزدیکترین ملکول نقره یا قلع که در ترکیب آمالگام وجود دارد ترکیب می شود و بنابراین در دهان آزاد نمی شود . البته در این مورد اتفاق نظر وجود ندارد . مانند خیلی از مواد دیگر ، درصد کمی از بیماران به جیوه حساس هستند که در چنین افرادی باید به جای آمالگام از مواد هم رنگ دندان مثل کامپوزیت استفاده کرد .(4)

سرب:

از میان تمام فلزات سنگین سرب دارای قدمت بیشتر در آلودگی محیط و مسمومیت انسان دارد. وجود آن در زنجیره ی غذایی و ادامه یافتن آن یک مشکل جدی برای سلامتی تمام مردم جهان است. سرب نوعی فلز سمی است که در همه جا وجود دارد و می توان وجود آن را در تمام سیستم های بیولوژیکی تشخیص داد. (8)

از سرب در سیستم های ذخیره ی آب ، اولین بار در یونان استفاده می شده بعدأ در امپراتوری روم باستان هم مورد استفاده قرار گرفت. رومی های ثروتمند از فنجان های شراب سربی ، ابزارهای آشپزخانه ی سربی ، وسایل تزینی و دیگر لوازم سربی استفاده می کردند. بعضی می گفتند که این ها باعث مسمومیت های مزمن می شود. اگرچه در یونان باستان، مصر و روم هنوز خصوصیات سمی سرب شناخته شده نبود. در قرن یازدهم بود که این فلز به عنوان ترکیب مسموم کننده ی غذا شناخته شد. با وجود این دانش اما در انگلستان (در قرن19) هنوز برای رنگی کردن آبنبات ها از رنگدانه های سربی و سرب سفید استفاده می شد و در حال حاضر هم از سرب در لوله های آبی استفاده می شود. چای هم با رنگدانه های سربی تولید می شود و میزان کمی PB3O4 به پنیر زده می شود تا یک پوسته ی (پوشش) قرمز به خود بگیرد.(7)

در دنیای مدرن امروز از سرب بصورت گسترده ای استفاده می شود. (8)

در حال حاضر از سرب جهت تولید ، متراکم کننده ، بنزین ، کریستال ، گاز ، کبریت ، رنگ ها ، آفت کش ها و روکش های ضد فرسایش استفاده می شود. (7)

فقط در دنیای غرب سالانه 8/4 میلیون تن از این ماده تولید می شود به همین دلیل مسمومیت سربی بسیار مورد مطاله قرار گرفته است. از آنجایی که سرب برای تمام موجودات زنده سمی است و از نظر بیولوژیکی هم (برای زندگی) هیچ نیازی به آن نیست مسئله ی مهم این است که دقیقأ چه میزان از آن سمی است. مسمومیت های خاص با توجه به سن و وضعیت میزبان متفاوت است اما مهم ترین خطر این ماده سمی بودن آن برای سیستم عصبی است. مستعد ترین گروه کودکان هستند ، مخصوصأ کودکان نوپا ، نوزادان و حتی جنین. سرب به صورت طبیعی در خاک وجود دارد. سرب محیطی محصول ذخیره ی باتری ها ، مهمات ، سیم لحیم ، مواد رنگی و رنگرزی ، گالوانیزه کردن و مراحل لعاب کاری هستند. همچنین از این ماده در آلیاژهای آنتیمون، قلع و مس استفاده می شود. تترااتیل سرب یک ماده ی افزودنی به بنزین است که بعدأ وارد محیط می شود. سرب موجود در بنزین از طریق اگزوز و همراه با دود از ماشین خارج می شود در سال های اخیراستفاده از این ماده شدیدأ کاهش یافته است. (8)

استفاده ی گسترده از لوله های سربی و لحیم کاری تانکرهای آبی در بعضی کشورها باعث می شود تا مسمومیت سربی افزایش یابد. تا کنون هیچ نوع سرب آلی در غذاها مشاهده نشده است. سرب در مواد غذایی بصورت نمک ها ، اکسیدها یا سولفیدریل وجود دارد. اغلب نمک ها و اکسیدهای سربی در آب حل نشدنی بوده و بنابراین جذب سرب کاهش می یابد. میزان جذب سرب از طریق غذا حدود 10 درصد ارزیابی شده است. (8)

ممکن است سرب در سبزیجات ، میوه ها و گیاهان (علف ها) هم یافت شود 50 درصد سرب ورودی به بدن بچه ها و 20 درصد از سرب ورودی به بدن بزرگسالان از طریق مجاری روده ای جذب می شوند. این سرب از طریق جریان خون در بدن انسان پخش می شود و روی بافت های نرم و سخت رسوب می کند. حدود 90 درصد از سرب ها جذب اسکلت بدن می شود. در بافت های نرم نیمه ی عمر آن 40 روز است. سرب در مو ، ناخن ، جریان های بدن جای می گیرد و با ادرار دفع می شود.(7)

مراحل پردازش و بسته بندی غذا هم می تواند میزان سرب موجود در مواد غذایی را افزایش دهد که در مواد کنسرو شده سرب بیشتری وجود دارد. لحیم سربی به کار رفته در کنسروها مهم ترین منبع کنترل سرب در غذا است. مسئولین پردازش و فراوری مواد غذایی در اغلب کشورها مواد خود را تبدیل به قوطی های کنسرو غیر لحیمی کرده اند. این امر در تهیه ی غذای کودکان و نوزادان بسیار مهم است. استفاده از کنسروهای غیر سرب در بدن را به میزان یک پنجم تا یک دهم میزان قبل کاهش دهد. در مقابل تلاشهایی که جهت کاهش میزان سرب از طریق بهبود بخشیدن فراوری و بسته بندی غذاها انجام می شود میزان کاهش سربی فقط 50 درصد بوده است. کنسروهای غیر لحیمیبسیار گران تر هستند و به صورت گسترده به کار نمی روند. آب آشامیدنی هم که به صورت مستقیم استفاده شود می تواند میزان سرب ورودی به بدن را افزایش دهد. (8)

سرب جذب شده ممکن است به سه صورت پخش شود :

الف/سربی که آزادانه پخش می شود که می تواند شامل سرب خون و سرب بافت های نرم باشد که به راحتی هم تعویض می شوند.

ب/سرب بافت های سخت و محکم مثل استخوان ها ،دندان ها ، مو و ناخن

ج/بافت هایی که بین الف و ب قرار دارند از بافت الف سخت ترند ام هنوز هم قادرند سرب خود را با بافت های نرم مبادله و جابجا کنند.

میزان سرب در استخوان ها ،دندان و مو با افزایش سن افزایش می یابد.پس جای گیری سرب در بدن تدریجی است. بنابراین آلودگی غذا با سرب و احتمال مسمومیت دائمی سرب را همیشه باید بررسی کرد. تأثیر مسمومیت سرب از حالت کلینیکی شروع شده و تا عوارض آشکار ادامه می یابد تا اینکه ثابت شوند این مسمومیت به فعالیت اندام ها و سیستم های زیادی در بدن آسیب می رساند . (8)

نشانهای حاصل از مسمومیت با سرب :

از علائم اولیه ی مسمومیت سرب در بزرگسالان درد شکمی و مفصلی ، سردرد ، فراموشی کوتاه مدت ، ناهنجاری های تمرکز حواس و بی قراری می باشد. ممکن است یک "خط سربی" در مرز بین دندان ها و لثه ظاهر شود. ممکن است سرب رسوب شده بر استخوان ها در روده های بلع دوباره آزاد شود. مثلأ در دوره ی بارداری ، شیردهی ، یائسگی باعث کم خونی ، فشار خون ، افزایش فعالیت غده ها شود. در موارد بحرانی مسمومیت سربی ممکن است دچار اختلالات کلیوی شویم. (7)

کاهش وزن ، آنمی ، آسیب دیدن کلیه ها و تأثیر گرفتن سیستم عصبی مرکزی و حاشیه ای از علائم آلودگی مزمن به سرب هستند. مسمومیت های سربی اغلب از طریق موقعیت های شغلی حاصل می شوند. (6)

در سال 1966 چهار اصلی را که شرایط وقوع مسمومیت سربی را کنترل می کنند لیست کرد :

1-زمان ظهور علائم مسمومیت سربی بستگی به میزان سرب دریافتی از راه دهان دارد مثلأ یک ورودی زیاد باعث می شود تا این علائم زودتر ظاهرشوند.

2- مقداری که به صورت دائم جذب می شود آنقدر بزرگ باشد که جای گیری پیوسته ی سرب در مقادیر بحرانی بتواند در مدت طول عمر فرد رخ دهد.

3- تجمع بحرانی سرب باید در خون بررسی شود و به دست آید.

4- مسمومیت های خردسالی ، در صورتی که تجمع سرب در بافت ها افزایش یابد و تأثیرات سمی آن مشخص شود خود را نشان خواهد داد و کودک به این بیماری مبتلا می شود.

حالت عملکرد مسمومیت سرب بستگی به ترکیب و آرایش مولکولی آن دارد. سرب غیر آلی که در دسترس ترین آن در محیط است و نقاط پخش آن هم در بدن متفاوت است. ترکیبات آلی سرب ممکن است در مقادیر زیاد از طریق پوست جذب شود اما در این حالات سمیت آنها در درجه ی اول مشکل صنایع سوخت است. فرم های آلی سریعأ توسط جگر به تری آلکیل تبدیل می شود. این سوخت و سازها به آرامی به سرب غیر آلی تبدیل می شوند. مأثرترین راه برای غلبه بر مسمومیت سربی دور کردن فرد از منبع آلودگی است. (8)

جراحات ایجاد شده در اثر مسمومیت توسط سرب :

پرخونی مخاط شیردان و روده ها به درجات مختلف ، بزرگ شدن و پرخونی کلیه ها در مسمومیت حاد سرب تجربی مشاهده می شود. (2)

 

آيا مسموميت سرب درمان پذير است؟

بله، بهترين روش درمان مسموميت سرب، قطع منابع آلودگي در محيط کار و زندگي است. در اين صورت سرب موجود در نسوج و استخوان ها به تدريج وارد خون شده واز راه ادرار و مدفوع دفع مي گردد. هر چه زمان مسموميت طولاني تر باشد، مدت بيشتري براي دفع کامل سرب لازم است،در مواردي که غلظت سرب خون کودکان به بيش از 45 و بزرگسالان بيش از 75 ميکروگرم در صد برسد، ممکن است تجويز دارو ضرورت پيدا کند. (5)

براي حفظ بهداشت خانواده از آلودگي سرب چه بايد کرد؟

از کودکان زير 6 سال همه ساله آزمايش خون انجام گيرد، مراقبت شود کودکان دست خود را که اغلب به دهان مي برند، با رنگ در و ديوارها و رنگ هاي ورقه شده، که اغلب حاوي سرب هستند، آلوده نکنند. همچنين اسباب بازي ها و يا لوازم خانگي که در دسترس آنها است، با گرد و غبار و دود هوا آغشته نشده باشد ، دست هاي کودکان قبل از غذا خوردن و خواب کاملا شسته شود، اثاث خانه با پارچه هاي نم دار گردگيري و از انتشار گرد و غبار در فضا جلوگيري شود. بچه ها در زير پل ها و حاشيه بزرگراه هاي پر ترافيک بازي نکنند، غذاي بچه ها ازکلسيم ( ماالشعير، ماست و.....) و آهن (جگر، زرده تخم مرغ، نان گندم، گردو، گوشت قرمز وحبوبات) غني باشد، سرب موجود در آب لوله هاي گرم بيشتر از لوله هاي آب سرد است، بنابراين در تهيه غذا از آب گرم استفاده نشود واز آب سرد نيز بعد از حدود يک دقيقه جريان استفاده شود، والديني که در کارگاه هاي صنعتي سرب دار مشغول اند، لباس کار خود را دور از محل زندگي گذاشته و دست و موهاي خود را هميشه پاکيزه نگاه دارند، از پخت نگاهداري اغذيه در ظروف سراميک، که امکان وجود سرب در بدنه آنها هست، پرهيز شود. (5)

نیترات ها:

نیترات ، نیتریت و نیتروس آمین از لحاظ شیمیایی ، سم شناسی به هم مرتبط اند. بنابراین همگی جزء گروه نیترات ها در نظر گرفته می شوند البته با در نظر گرفتن اهمیت سمی بودن آنها دو مورد آخر که اغلب در غذاهای دریایی تشکیل می شوند. مهم ترین منبع نیترات در کره ی زیستی نیتراته های میکروبی هستند. که هم به این منظور یا به صورت اوره گرفته شده از تجزیه ی پسماندهای انسانی و حیوانی مورد استفاده قرار می گیرد. سطح نیترات در هر موقعیتی بستگی به تعادل بین اثرات متقابل نیتراته شدن – عدم نیتراته شدن دارد. آنچه که مهم تر است ارتباط این ترکیبات نیترات دار با میزان مصرفشان است بنابراین احتمالأ سیب زمینی میزان کل نیترات ورودی به بدن از راه غذا را نسبت به چغندر قند بیشتر افزایش می دهد. کاربرد زیاد از کودهای نیتروژنی می تواند منجر به تجمع زیاد نیترات ها شود تا تأثیرات معکوسی بر کیفیت مواد غذایی داشته باشند. عوامل دیگری که بر حجم نیترات گیاهان تأثیر می گذارد: نوع آنها ، تنوعشان ، قسمت خوراکی گیاه ، مراحل باروری آن ، خشکسالی ، دمای زیاد ، سایه و ابری بودن ، ساعت روز ، فقدان مواد مغذی خاص ، سطح نیتروژن خاک ، پسماند حبوبات و خسارت گیاهان از طریق کنترل کننده های حشرات و علف های هرز دارد. میزان نیترات هم مهم است. استاندارد عمومی سلامت ایالات متحده میزان mg/l 10 را مجاز دانسته با این وجود آبی که از چاه های عمیق تهیه می شوند خطرناک هستند. البته در کشورهای توسعه یافته مسمومیت فلزات کمتر مشکل ساز می شود. (8)

گوسفند و گاو در اثر خوردن گیاهانی که می توانند نیترات را در خود ذخیره کنند تحت شرایط معین خاک و رطوبت در معرض مسمومیت کشنده ی این ماده قرار می گیرند. گرچه خود نیترات ها بطور شدیدی سمی نیستند ولی این مواد درشکمبه احیاء شده و به نیتریت های خطرناک تبدیل می شوند. هرچند بنظر می رسد که مسمومیت با نیترات در مورد گوسفندان تا حدودی اهمیت دارد و این نظر در استرالیا مورد قبول است لکن گزارش های مبنی بر تلفات اختصاصی از این عارضه بسیار معدودند. در قسمت های غربی ایالات متحده تلفات گاو در اثر نیترات که تحت عنوان مسمومیت حاصل از اثر علف شاه بلوط شناخته می شود بوسیله ی برادلی و همکاران در اثر تجمع نیترات در علف قلمداد شده است. برادلی و همکاران اظهار می دارند که به استثناء موارد بسیار معدودی ابتلای گوسفند این ناراحتی به گاو اختصاص داشته است. علف وکاه انبار شده ی حاوی نیترات فراوان در صورتیکه بوسیله ی آب باران یا برف اشباع شود نیترات به نیتریت احیاء شده آن را خطرناک تر از مواقعی می سازد که این احیاء در شکمبه صورت گیرد. (2)

نشانهای بالینی مسمومیت توسط نیترات :

اثر سمی عمده ی مسمومیت نیتریت در روی هموگلوبین خون است. هموگلوبین به مت هموگلوبین تبدیل شده ظرفیت حمل اکسیژن خون را از بین میبرد. وقتی به مقدار کشنده نیترات بلع شود نشانه های بالینی تا چندین ساعت پس از آن ظاهر نمی شود. سپس ممکن است تلوتلو خوردن و لرزش عضلانی با افزایش قرعات نبض و تنفس جلب توجه کند. در مدت کوتاهی گوسفندان بزمین خورده در اثر کمبود اکسیژن تلف می شوند. (2)

 

جراحات ناشی از مسمومیت توسط نیترات :

نشانی مشخص در تشریح نعشی دامهائی که بلافاصله پس از مرگ کالبد گشائی می شوند رنگ قهوه ای شکلاتی خون می باشد که حاکی از وجود مقدار فراوان مت هموگلوبین است. رنگ مخاط زیر اپی تلیوم شکمبه به رنگ قرمز کلی و رنگ مخاطات شیردان و روده ها پرخون است.

درمان مسمومیت توسط نیترات :

برادلی و همکاران درمان خیلی موثری را با تزریق داخل وریدی آبی متیلن پیدا کردند. در تزریق داخل وریدی توجه زیاد باید مبذول داشت که سوزن مستقیمأ داخل رگ شود در غیر این صورت برای نسوج بسیار تحریک کننده خواهد بود.

پیشگیری :

در جاهایی که علف شاه بلوط و یا سایر حبوبات را می بایست به دام ها خورانید تعیین مقدار نیترات آنها به پیشگیری از تلفات کمک می نماید. باید در نظر داشت وقتی گوسفند به مسافت طولانی راه پیمائی می کند باید از خوابیدن آنها روی علف هائی که در شن های ناشناخته می رویند جلوگیری نمود. (2)

 

منابع:

 

1.دکتر نور دهر، رکنی(1378)، اصول بهداشت مواد غذایی، موسسه ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم، صفحات 39 و 43

2.تالیف:ه. مارش، ترجمه: دکتر حسینیون محمد، دکتر مجازی مصطفی، دکتر نادعلیان محمد قلی(1357)، بیماری های گوسفند(نیوسام)، انتشارات چهه، صفحات 451 تا 457

3.دکتر میر نظامی ضیابری حسین و مهندس جهاندیده کوهی حسن(1380)، اصول و روش های نگهداری مواد غذایی تندرستی بیماری جلد دوم، نشر علوم کشاورزی صفحات 796

4.سایت 0http://www.irden.com/scientific/nondental/nondental_article_detail.php?ID=1227

5.سایت

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

 

6. stonley T. omaye (2004), Food and nutritional toxicology, CRC, 242 -244

 

 

7. woldermar M. dabrowski & zdzislaw E. sikorski (2005), Toxins in food, CRC, 237-241 and 340-341

 

 

8. s.s.Denshpande & marceldekker (2002), Food toxicology, Inc, 783-795