معرفی شهر نی ریز

[Mohammad Aref 120,438]

 

شهرستان نيريز از شمال به استان يزد، از شمال باختری به شهرستان ارسنجان، از جنوب به شهرستان داراب، از خاور به استان کرمان، و از باختر به شهرستان استهبان و درياچه بختگان محدود می شود.

شهر نيريز مركز شهرستان نيريز در طول جغرافيايی 54 درجه و 19 دقيقه و عرض جغرافيايی 29 درجه و 12 دقيقه و ارتفاع 1595 متری از سطح دريا واقع شده است.

 

تاریخچه شهر

دوره پیش از اسلام

بر اساس دانسته‌ها و اطلاعات موجود می توان به احتمال گفت که پیشینه تاریخی این شهر به دوره هخامنشیان بر می گردد .

بدنبال کاوشهای باستان‌شناسی که در اوایل سده 20 در تخت جمشید انجام گرفت الواح گلی مربوط به دوره هخامنشیان بدست آمد ، این الواح به خط میخی عیلامی که مربوط به امور اداری ، جیره غذایی ، پرداخت دستمزد کارگران و زره سازان است و در فاصله سالهای 1933 تا 1934 میلادی هیئت اکتشافی مؤسسه شرق‌شناسی به سرپرستی هرتس فلد آنها را کشف کرد ، تعدادی از این الواح متعلق به سالهای 13 تا 28 شاهنشاهی داریوش اول بوده است .

دوره اسلامی تا سده چهارم هجری قمری:

دانسته‌های ما در مورد نیریز و توابع آن منحصر به گزارشهایی است که جغرافی نویسان مسلمان بدست داده اند .

این منابع عبارتند از :

مختصر البلدان ابن فقیه ، المسالک و الممالک ابن خردادبه ، الخراج و صنعه الکتابه قدامه ، مسالک الممالک اصطخری ، صوره الارض ابن حوقل ، حدود العالم من المشرق الی المغرب ، اشکال العالم جیهانی ، احسن التقاسی فی معرفه الاقالیم مقدسی و فارسنامه ابن بلخی . ابن خردادبه ، قدامه ، اصطخری و جیهانی ،

سرزمین فارس را به 5 ولایت تقسیم کرده اند : اصطخر ، شاپور ، اردشیر خره ، دارابگرد و ارجان که نیریز جزء ولایت دارابگرد است .

ابن رسته ، هفت ولایت و مقدسی آن را 6 ولایت و 3 ناحیه دانسته است .

او شیراز را به ولایات 5 گانه اضافه کرده و رودان ، نیریز و خسو را 3 ناحیه برشمرده است .

نیریز از سده پنجم تا زمان صفویه :

مهمترین منابع این دوره که در آنها از نیریز یاد شده عبارتند از :

فارسنامه ابن بلخی ، الانساب سمعانی ، معجم البلدان یاقوت ، اللباب فی تهذیب الانساب ابن اثیر ، نزهه القلوب حمدالله مستوفی ، مجمع الانساب شبانکاره ای ، که از آن میان ، منبع اخیر بخش مهمی از تاریخ نیریز را در دوره شبانکاره ( سده‌های 5 الی 8 ه . ق ) روشن می سازد .

دورهٔ صفویه :

نخستین منبعی که در این دوره اطلاعاتی بدست داده ، خلاصه التواریخ قاضی احمد بن شرف الدین حسین حسینی قمی است . به گفته وی در آن دوره ( سال 955 ه . ق )

چرنداب سلطان شاملو ، حاکم نیریز ایج و فسا بود . در سده یازدهم ه . ق ، در نیریز بیمارستان و مدرسه طبی و نیز مدرسه علوم دینی به نام مدرسه غیاثیه وجود داشته است . هربرت که در سال 1038 ه . ق یعنی در آخرین سال حکومت شاه عباس صفوی از نیریز می گذشت ، از وجود بیمارستان و مدرسه طبی خبر داده است .

مدرسه غیاثیه نیز با توجه به وقف نامه آن که در سال 1093 ه . ق نوشته شده در همین سده بنا شده است .

دورهٔ زندیه:

در اواخر دوره کریم خان زند ، میر حسام الدین عرب از طایفه شیبانی ایل عرب فارس بر نیریز حکومت می کرد .

بعد از آنکه آقا محمد خان قاجار در غیاب لطفعلی خان زند با کمک حاجی ابراهیم شیرازی کلانتر شیراز ( در سال 1206 )

شیراز را به تصرف خود درآورد ، لطفعلی خان زند به جنگ و گریز با نیروهای آقا محمد خان پرداخت . وی در همان سال بسیاری از شهرهای فارس از جمله ابرقو ، بوانات ، اصطهبانات و ... را تحت تسلط خود درآورد .

اما اهالی نیریز در مخالفت با او درآمدند که پس از نبردی آنجا را فتح کردند . وی تا حدود 1208 ه . ق در مناطق بین کرمان ، یزد و فارس به مبارزه با سپاهان آقا محمد خان پرداخت و سرانجام در 1209 ه . ق در بم گرفتار شد و بدستور آقا محمد خان قاجار به قتل رسید .

دورهٔ قاجاریه :

در این دوره بعد از میرحسام الدین عرب ، فرزندش محمد حسین خان نیریزی حاکم نیریز شد . وی چنانکه مؤلف فارسنامه ناصری می گوید : سالها به احترام گذرانید و به حسن سلوک معروف گردید .

محمد حسین خان در طول حکومتش با بزرگان علم و هنر معاشرت داشت و خدماتی نیز انجام داد .

ملا عبدالجواد نیریزی خوشنویس توانای نیریز در سده 13 ه . ق از جمله مصاحبان محمد حسین خان بود و قرآنی نیز برای او در سال 1232 ه. ق کتابت کرد که نسخه ای از آن در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار ( مدرسه عالی مطهری ) موجود است .

[Mohammad Aref 120,438]

آب و هوا

نخستين منبعي كه در آن از آب هواي ني ريز سخن به ميان آمده, مسالك الممالك اصطخري (متوفي 346هجري قمري) است.

در آن منبع, ني ريز از مناطق سردسير به شمار آمده است.

پس از آن , مقدسي در احسن التقايسم از مرفه و خوش قواره بودن شهرهاي ناحيه ني ريز سخن گفته است.

ابن بلخي كه از وضعيت آب و هوايي نيريز در سده پنجم هجري قمري خبر داده هواي ني ريز را معتدل دانسته است.

اما به گفته مولف نزهت القلوب در سده هشتم هواي ني ريز .

امين احمد رازي _متوفي 1010 هجري قمري در هفت اقليم در توصيف ني ريز گفته است: .

زين العابدين شيرواني(متوفي 1253 هجري قمري) كه در نيمه اول سده سيزدهم هجري قمري به ني ريز آمده, آب و هواي آن را بسيار ستوده و در حدائق السياحت گفته است:

.

همجنين در رياض السياحه آن را توصيف كرده است.

 

امروزه نيز ني ريز از آب وهواي معتدلي بر خوردار است و درجه حرارت آن بين حداقل 5/4 درجه سانتي گراد در زمستان و حداكثر 40 درجه سانتي گراز در تابستان در نوسان است.

 

میزان جمعیت

تقسيمات كشوري و جمعيت ني ريز:

اين شهرستان شامل سه بخش مركزي,پشتكوه و آباده طشك و هشت دهستان و روستاها و آباديهاي بسيار است.

الف- بخش مركزي شامل دو دهستان رستاق و هرگان است و كلاً 5400 نفر جمعيت دارد (دهستان رستاق4441 و دهستان هرگان959 نفر) ب- بخش پشتكوه شامل سه دهستان قطرويه, دهچاه و ريزاب است. جمعيت اين بخش 22477 نفر است (دهستان قطرويه 4201 نفر و دهستان دهچاه 8592 نفر و دهستان ريزاب 9684نفر)

ج- بخش آباده طشك شامل سه دهستان آباده , حنا(يا تنگ حنا) و بختگان است و جمعيت آن 21048 نفر است (دهستان آباده 4878 نفر, دهستان حنا 8518, دهستان بختگاخ 7652نفر).

 

بر اساس آمارگيري سال 1375 كل جمعيت ني ريز 91597 نفر است.

جمعيت شهري(ني ريز و آباده طشك) 42672 نفر-شهر ني ريز 37377 و أباده طشك 5295 نفر- و جمعيت روستايي 48925 نفر.

[Mohammad Aref 120,438]

محصولات کشاورزی

اساس و پایه اقتصاد شهرستان نیریز بر كشاورزی، دام داری، فرش بافی و پیشه وری است.

كشاورزی به صورت های صنعتی و دستی انجام شده و آبیاری زمین های تحت كشت از طریق چشمه ها، كاریزها و چاه های متعدد تامین می گردد. محصولات عمده كشاورزی این شهرستان گندم، جو، پنبه، چغندر قند، كنجد، ذرت، انار، بادام و تره بار است.

دام داری در شهرستان نیریز رونق فراوان داشته و پرورش گاو و گوسفند مانند بیش تر مناطق این استان از اهمیت خاصی برخوردار است. شهرستان نی ریز قطب تولید انار استان فارس و کشور محسوب می گردد و این شهرستان با داشتن بیش از 4000 هکتار باغ انار، 55 هزار تن محصول انار تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می نماید.

متوسط عملکرد تولید این محصول در شهرستان 20 تن در هکتار و در باغات نمونه بیش از یکصد تن در هکتار نیز می رسد.

مهمترین رقم انار شهرستان رباب نام دارد که رقم تجاری این شهرستان می باشد

 

محصولات صادراتی

انار تولیدی در منطقه نیریز نزدیک به ارگانیک است و هیچگونه کود و سمی در تولید این محصول استفاده نمی شود که این خصوصیت در محصول فوق سبب ایجاد جذابیت برای برخی کشورها شده است .

سالانه حدود 15 هزار تن انار از اين شهرستان به كشورهاي آسياي جنوب شرقي(كره‌جنوبي - ژاپن)، كشورهاي روسيه، اكراين، آسياي ميانه، كشورهايي عربي حاشيه خليج و كشورهاي اروپايي صادر مي‌گردد.

وجود كارخانه كنسانتره انار در اين شهرستان با ظرفيت 2000 تن در سال باعث گرديده است كه انارهاي صنعتي نيز براي باغداران سود مناسبي داشته باشد.

از فرآورده‌هاي انار كه در اين كارخانه توليد مي‌گردد، مي‌توان به: كنسانتره انار، رب انار، سس انار و... اشاره كرد بيشتر كنسانتره توليدي به كشورهاي اروپايي صادر مي‌گردد.

لازم به ذكر است كه رتبه اول توليد انار در استان مربوط به شهرستان ني‌ريز مي‌باشد.

از دیگر محصولات گندم و جو، پنبه، چغندر قند، بادام، قالی و گوسفند از صادرات عمده این منطقه محسوب می شود.

 

صنایع مهم

كارخانه های موجود در این شهرستان منحصر به كارخانه های مربوط به كشاورزی و كارگاه ها و شركت های فرش بافی است.

مهم ترین صنعت دستی شهرستان نیریز فرش بافی است که بیش تر توسط زنان و دختران تولید می شود.

در کارگاه های خانگی شهرها و روستاهای این شهرستان قالی های زیبایی با نقش های محلی، تولید می شوند و نقش مهمی در اقتصاد مردم شهر ها و روستاهای نیریز ایفا می کنند.

شركت سهامی فرش که در این شهرستان تاسیس شده نیز با نقشه های محلی ( علی بیگی، حكومتی، بسته ای و درختی ) اقدام به تهیه، تولید و عرضه قالی می نماید.

به استثنای دریاچه بختگان كه نمک آن در فصول خشک بهره برداری می شود، یک معدن نسبتا بزرگ كرمیت در بخش آباده طشک در حدود 100 كیلومتری شمال باختری نیریز قرار دارد كه با وسایل مدرن از آن بهره برداری میشود.

وجودانواع محصولات كشاورزی و دام داری و قالی هایی با نقش های زیبا سبب رونق بازرگانی در منطقه شده است.

[Mohammad Aref 120,438]

مسجد جامع کبیر

این مسجد یکی از بناهای تاریخی و از قدیمیترین مساجدی است که در سده‌های نخستین اسلامی بنا شده است .

برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته اند که در دوره ساسانیان ، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می آوردند .

در اینکه در نیریز آتشکده بوده تردیدی نیست ، اما اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا گردیده جای تردید است .

این مسجد زیبا برای اولین بار بوسیله " آندره گدار " مدیر کل سابق باستانشناسی ایران مورد بررسی قرار گرفت و کتیبه‌های محراب آن خوانده شده در کتاب آثار ایران از نشریات اداره کل عتیقات ترجمه آقای سید محمد مصطفوی در صفحه 100 مطالب کوتاهی راجع به مسجد جامع نیریز درج گردیده و چنین توضیح داده شده که ایوان اصلی مسجد به شیوه بناهای ایوان دار بنا گشته و بقیه مضافات بنای فعلی مسجد جامع بتدریج در قرون متمادی احداث گردیده است و قدیمیترین قسمت مسجد ایوان است که در قسمت جنوبی به چشم می خورد .

بناهای پیرامون آن الحاقی است .

ایوان اصلی دارای طاقی ساده ، گاهواره ای شکل بوده و ضلع پیشین ایوان سر تا سر باز و ضلع عقب ایوان را دیوار ضخیمی مسدود نموده که محراب قدیمی در همین دیوار احداث گردیده است ، اضلاع شرقی و غربی ایوان هر یک دارای پنج طاق نمای عمیق است که فعلاً از صورت طاق نمایی خارج گردیده اند .

تاریخهای تغییرات و تعمیرات مسجد بر سردر ورودی و قدیمیترین تاریخها در محراب ایوان به چشم می خورد و قدیمیترین تاریخ را که در مسجد جامع نیریزمی توان یافت سال 363 سال بنای محراب ایوان جنوبی است.

ولی امکان دارد تاریخ قدیمیتر از آن نیز در مسجد وجود داشته باشد که از میان رفته است .

محراب دارای تاریخهای متعددی است :

تاریخ اول : چنین خوانده می‌شود : فی سنه ثلث و ستین و ثلث مائه 363

تاریخ دوم : فی سنه ستین و اربعماً 460

تاریخ سوم : فی سنه ستین و خمساله السقف 560

تاریخ چهارم : چنین خوانده می‌شود : امرالموبی عماد الملک و الدوله و عزه نصره فی جمادی الثانیه دراین تاریخ عدد خوانده نمی شود و چون نوشته آن مجاور زمین بوده هنگام تعمیر صدمه دیده و به جای آن نقوش هندی ترسیم گردیده اند .

 

کتیبه‌های محراب مذکور از نمونه‌های جالب گچ بری و کتیبه ای به خط ثلث بر دور محراب نصب شده که اسامی دوازده امام را با زیبایی خاص بر دور آن گچ بری نموده اند .

دور محراب دارای گچ بری‌های بسیار زیبا است و آیات قرآنی در بین تزیینات گچ بری با خط کوفی دیده می‌شود .

این کتیبه مربوط به تعمیراتی است که در دوره شاه طهماسب صفوی در مسجد صورت گرفته است .

تاریخ‌های محراب که در بالا از آن سخن داشتیم به ادوار زیر تعلق دارند :

تاریخ 363 مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور امجام شده و تاریخ 460 مربوط می‌شود به تعمیرات در دوره سلجوقیان دوره سلطنت آلب ارسلان سلجوقی .

سال 560 مربوط می‌شود به تعمیرات مسجد در دوره خوارزمشاهیان و دوره سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی .

در سمت چپ دیوار محراب نیز کتیبه هایی گچ بری شده است . که متأسفانه تاریخ ندارد .

به پیشانی سردر ورودی مسجد نیز سه کتیبه مربوط به تعمیرات مسجد باقی است که تاریخ یکی از آنها 1300 هجری و مربوط به تعمیرات دوره قاجاریه است .

معلم دانشمند مرحوم حاج محمد طاهری در یادداشتهای خود چنین آورده است که نیریز دارای یک مسجد جامع کبیر ( غیر از مسجد جامع کبیر فعلی ) در جنوب بقعه خواجه احمد انصاری که فعلاً بصورت تل خاکی درآمده و آثار مسجد هنوز دیده می‌شود .

در نزدیک یکصد سال پیش مسجد نامبرده و بقعه خواجه احمد انصاری در اثر سیلاب نابود و مرحوم حاجی زین العابدین خان حاکم این شهر تصمیم گرفت که هر دو را تعمیر کند .

پس از آنکه بقعه را تعمیر کرد ، او را در حمام به قتل رساندند و موفق به تعمیر مسجد نشد .

به روایت دیگر مسجد جامع کبیر کنونی در قرون گذشته بر اثر سیل آسیب فراوان دیده که بعداً از طرف شخصی به نام میرزا نظام که بزرگ عشایر بود تعمیر گردیده و سنگ تعمیر آن در بالای سر درب مسجد مزبور است که این اشعار روی آن نوشته شده است :

زبده اولاد حیدر وارث خیرالانام باعث تعمیر مسجد حضرت میرزا نظام خواست چون تاریخ این تعمیر عقل پیر گفت مسجد الاقصی بود این باب یا بیت الحرام.

 

مسجد جامع صغیر

که به مسجد بازار نیز شهرت دارد ( مسجد امام خمینی کنونی ) .

بنای قدیمی این مسجد چند سال پیش تخریب شد .

تاریخ بنای آن بطور دقیق دانسته نیست .

برخی تاریخ آن را سال 68 ه . ق گفته اند که البته بعید به نظر می رسد ، زیرا مقدسی که در سده چهارم ه . ق از این شهر دیدن کرده ، فقط از یک مسجد جامع خبر داده که به احتمال زیاد می بایست منظور مسجد جامع کبیر باشد.

همچنین تاریخ بنای آن را در سال 733 ه. ق نیز گفته اند . کتیبه ای سنگی بر سردر مسجد موجود بوده که تاریخ 840 ه. ق را داشته است .

در این مسجد دو کتیبه تاریخی بوده است .

نخست ، کتیبه فرمان شاه طهماسب اول صفوی و کتیبه دیگر شرح وقایع سید یحیی دارابی در دوره ناصرالدین شاه است .

این مسجد پس از خراب شدن از طرف شخصی به نام کلو یعقوب خان قصاب تعمیر گردیده که در کوچه گچی مربوط به این تعمیر این جمله خوانده شده :

" امر بعمارت هذا المسجد الشاب المکرم کلو یعقوب قصاب"

[Mohammad Aref 120,438]

مسجد ابوالفضل

بهاییها آنجا را به نام خودشان ثبت کرده بودند که در آنجا قلعه ای هم به نام قلعه خواجه وجود داشته که مؤسس بابیت در نیریز(قبل از بهاییها) در آن قلعه زندگی می کرده که بعد از مدتی قوای دولتی برای مقابله با او به نیریز آمده بودند

و جنگی بین قوای دولتی و بابیت واقع شده و مؤسس این فرقه کشته می‌شود و پس از مدتی این مذهب به بهائیت تبدیل می‌شود

و تدریجاً با ازدواج با شیعیان دارای نفوذ شدند و تأسیساتی نزدیک آن قلعه ایجاد کردند که با راهنمایی روحانیون شهر و تلاش جوانان مذهبی تأسیسات آنها تخریب شده و1000 متر از زمین‌ها را از آنها گرفتند

و به نام مسجد ساختند (در سال 1350)،که بعد از انقلاب این مسجد توسعه پیدا کرد.

(نقل قول از حجت الاسلام سید فخرالدین فال اسیری) .

 

مساجد تاریخی

مسجد جامع سید علی (مسجد الزهرای کنونی)

این مسجد هنوز قسمتی از شکل معماری گذشته خود را دارا است تاریخ بنای آن مربوط به قبل از سال 1087ه.ق بوده است در این مسجد ، دو کتیبه موجود است ،کتیبه نخست مربط به تاریخ بنای آن است که متأسفانه قابل خواندن نیست و کتیبه دوم آن مربوط به تعمیر آن در دوره شاه سلیمان دوم صفوی در سال 1087 ه.ق است.

مسجد بازار گیوه دوزان

این مسجد که سابقه دیرینه ایی دارد ، اکنون مخروبه شده است .

در کتیبه سر در آن ، تاریخ بنایش در سال 994ه . ق یعنی دوره سلطان محمد خدابنده (حکومت 985-996 ه . ق ) آمده است.

مسجد چنار شاهی (مسجد ولی عصر کنونی)

این مسجد در حدود سال 1254ه . ق بنا شده است .

در پایان سی پاره ای که توسط عبدالحسین نیریزی کتابت شده ، نام این مسجد "فیض علامت و تاریخ بنای آن ،سال 1254 ه ق آمده است . مسجد نظر بیگی (مسجد امام حسن (ع) کنونی)

که تخریب و تجدید بنا شده است .

مسجد سلطانی (مسجدالنبی (ص) کنونی)

که در محله سادات است و ساختمان قدیمی آن تخریب و تجدید بنا شده است .

مسجد حاج مهدی (مسجد جامع مهدی (ع) کنونی)

این مسجد نیز تجدید بنا شده است.

[Mohammad Aref 120,438]

قلعه اس پی آر

بدنبال اكتشاف نفت در سال 1322 ه. ق در خوزستان ، كمپاني نفت ايران و انگليس تشكيل و جستجو براي استخراج نفت و تأمين وسايل براي تجارت آن آغاز شد .

علل و عوامل سياسي – اجتماعي داخل و خارج ايران ، باعث بروز ناامنيهايي براي دولت انگليس گرديد .

درگيريها و نارضايتي ها بين سالهاي 1326 – 1328 ه . ق بطور عمده اي در فارس روبه فزوني نهاد .

از اين رو دولت انگليس بطور جدي به فكر كنترل راههاي مراصلاتي براي حفظ منافع خود افتاد و در سال 1334 ه . ق نيروي متشكل از شش هزار سرباز ايراني ، توسط انگليسيها و تحت نظارت و تعليم و فرماندهي صاحب منصبان انگليسي در جنوب ايران در ولايت فارس ، كرمان ، يزد و اصفهان بوجود آمد كه تا سال 1340 ه . ق نيز تداوم داشت .

اين نيرو در نقاط مختلف جنوب ايران ، اقدام به تهيه و تدارك مراكز نظامي كرد و قلعه هاي نظامي را بوجود آورد كه با عنوان قلعه هاي اس پی آر شناخته شد .

نيريز كه در مسير ارتباطي استان فارس با استان كرمان و برخي از شهرستانهاي جنوب واقع بود از سال 1334 تا 1340 ه . ق در جريان مستقيم حوادث بود و متحمل مشكلات و خساراتي نيز شد .

از آثار باقيمانده در اين دوره در نيريز ، قلعه اس پی آر است كه قسمت اعظم آن تخريب شده است به علت سوق الجيشي بودن منطقه ني ريز و قراز داشتن بر سر راه هاي كرمان, يزد, بندرعباس, شيراز و اصفهان در جنگ جهاني اول نيروهاي بيگانه(انگليسي و هندي) اقدام به ساخت قلعه اي از جنس سنگ, خاك و ساروج تحت عنوان قلعه اس.پي.آر (پايگاه پليس جنوب) در اين شهر مي نمايند كه آثار آن هنوز پابرجاست كه از طرف اداره ميراث فرهنگي فارس اقدامات لازم جهت تعمير و ثبت اين بناي تاريخي تحت پيگيري است.

 

کاروانسرای نیریز

اين كاروانسرا در مركز شهر ني ريز قرار دارد و در قديم كاروان هاي تجاري از استان هاي كرمان ,يزد, بندرعباس و فارس كه از مسير ني ريز عبور مي كردند در اين كاروانسرا كه يك مركز مهم تجاري بوده است استراحت مي نمودند.

در جنب اين كاروانسرا حمامي كه سبك حمام گنجعلي خان در كرمان وجود دارد كه اين كاروانسرا و حمام هم اكنون پابرجاست و به كاروانسراي سروي و حمام حاج محمد حسن معروف و داراي ارزش تاريخي و معماري مي باشد.