آموزش نگاهی به نظام دستگاهی موسیقی ایران

[farid.wtpm 436]

هر فاصله اى كه ربع پرده از فواصل كوچك و درست و كاسته و افزوده كمترباشد لفظ كم را جلوى آن ميگذاريم اما اگر يك ربع پرده از برگ كمتربود كلمه نيم را مى آوريم

مثال:

 

از تا دوم بزرگ

 

 

از تا دوم نيم بزرگ

 

 

 

از تا دوم كوچك

 

 

ازتا دوم كم كوچك

 

 

 

 

ازتا چهارم درست

 

 

 

ازتا چهارم كم درست

 

 

 

ازتا پنجم كاسته

 

 

 

ازتا پنجم كم كاسته

 

 

 

 

ازتا چهارم افزوده

 

 

ازتا چهارم كم افزوده

[farid.wtpm 436]

هر فاصله اى كه يك ربع پرده از فواصل بزرگ و كوچك و درست و كاسته و افزوده بزرگتر باشد كلمه بيش را در جلوى آن قرار ميدهيم.

 

مثال:

 

ازتا دوم بزرگ

ازتا دوم بيش بزرگ

 

ازتا دوم كوچك

ازتا دوم بيش كوچك

 

ازتا چهارم درست

ازتا چهارم بيش درست

 

ازتا پنجم كاسته

ازتا پنجم بيش كاسته

 

ازتا چهارم افزوده

ازتا چهارم بيش افزوده

[farid.wtpm 436]

همانطو كه مطمئنا خودتون متوجه شديد طبق اين قواعد فواصل جديدى بوجود مىآيد(كه به نظرمن يكى از چندين دلايل برترى و گسترده ترى موسيقى ايرانى نسبت به غربى است):

 

نيم بزرگ،بيش بزرگ،كوچك،بيش كوچك،كم درست، بيش درست،كم كاسته،بيش كاسته،كم افزوده،بيش افزوده-

[farid.wtpm 436]

بعضى از فواصل ده گانه فوق به يكديگر شبيه اند.مثلا نيم بزرگ و بيش كوچك مثل يكديگرندو بيش بزرگ و كم افزوده مانند هم و كم كوچك و بيش كاسته مساوى اند. پس براى سهولت از هر دو فاصله شبيه يكى را حذف ميكنيم يعنى فواصل بيش كوچك و كم افزوده و بيش كاسته كه به ترتيب مانند نيم بزرگ و بيش و كم كوچك است از بين مى بريم و در نتيجه از فواصل ده گانه فوق سه تاى آنها حذف ميشود و هفت فاصله ميماند:

 

نيم بزرگ،بيش بزرگ،كم كوچك،كم درست، بيش درست،كم كاسته،بيش افزوده.

[farid.wtpm 436]

حالا اين فواصل را ميشود به صورت زير بيان كرد:

 

١-فاصله بزرگ و درست،هم كوچكتر ميشود هم بزرگتر(نيم بزرگ،بيش بزرگ،كم درست،بيش درست)

 

٢-فاصله كوچك و كاسته فقط با كلمه كم استعمال ميشود و هرگز باكلمه بيش به كارنمىرود(كم كوچك،كم كاسته)

 

٣-فاصله افزوده فقط با كلمه بيش استعمال مى گردد(بيش افزوده)

[farid.wtpm 436]

اگراين هفت فاصله را با٥فاصله قبلى جمع كنيم فواصل زيربدست مى آيد،همانطور كه ميبينيد فواصل به ترتيب بزرگتر ميشوند.

 

١-كم كاسته

٢-كاسته

٣-كم كوچك

٤-كوچك

٥-نيم بزرگ

٦-بزرگ

٧-بيش بزرگ

٨-كم درست

٩-درست

١٠-بيش درست

١١-افزوده

١٢-بيش افزوده

[farid.wtpm 436]

قواعد معكوس فواصل در مورد فواصل ربع پرده اى هم صادق است فقط نكات زير به آن اضافه ميگردد:

 

١-معكوس كم ميشود بيش

٢-معكوس بيش ميشود كم

٣-معكوس نيم ميشود نيم

٤-فاصله بزرگ اگر باكلمه نيم بيايد معكوسش بجاى اينكه كوچك شود بزرگ گفته ميشود.

حال ميتوانيد معكوس فواصل دوازده گانه را بگوييد؟!!

[farid.wtpm 436]

همصدا ممكن است درست ياافزوده باشد و همصداى افزوده در حقيقت فاصله كروماتيك است.

اينك بايد دانست كه همصدا ممكن است بيش افزوده باشد كه فاصله آن مساوى سه ربع پرده است. يا آنكه بيش درست باشد كه يك ربع پرده فاصله دارد. اما همصداى كم كاسته نداريم

[farid.wtpm 436]

فواصل مترادف رو واگذار ميكنيم براى كسانى كه واقعا ميخوان بدونند

[farid.wtpm 436]

فواصل مترادف و فواصل تركيبي را ميگذاريم براى كسانيكه واقعا دوست دارند بدونند

[farid.wtpm 436]

حالا برميگرديم به بحث قبل

همه ى توضيحات راجع به دستگاه ها را به خاطر داريد؟

اگر نه يك دوره بكنيد تا بحث رو علمى تر شروع كنيم

[farid.wtpm 436]

اكنون ميشود گفت موسيقى تشكيل شده از آوازها و نغمه هاى گوناگون است.

اكنون آوازهاى بزرگ را دستگاه مينامند و معمولا موسيقى ايران شامل ٧دستگاه است: ماهور،همايون،سه گاه،چهارگاه،شور،نوا،راست پنجگاه.

اين طبقه بندى از چهل پنجاه سال قبل معمول و امروز هم متداول است و رديف هاى مختلف موسيقيدانهاى دوره اخير از قبيل رديف مرحوم حسينقلى و عبدالله و درويش از روى همين ترتيب است. در رديف هاى هريك از اين استادان اختلافات جزئى وجود دارد اما در تعداد دستگاه ها تفاوتى ديده نميشود.

[Mahnaz.D 61915]

دستتون درد نکنه...بی نهایت زیبا توضیح دادید

[farid.wtpm 436]

ميان دستگاه هاى هفتگانه شور از همه بزرگتر است. زيرا هر يك از دستگاه ها داراى يك تعداد آواز و الحان فرعى است ولى شور غير از آوازهاى فرعى داراى ملحقاتى است كه هر يك به تنهائى است كه هر يك به تنهايى استقلال دارد. آوازهاى مستقلى كه جزء شور محسوب ميشوند و هريك استقلال دارد از اين قرار است:

١-دشتى

٢-بيات كرد

٣-ابوعطا

٤-افشارى

٥-بيات ترك

[farid.wtpm 436]

آواز بيات ترك ابتدا بيات شيراز نام داشته،باآمدن سلسله زنديه بااستعمال آن در دربار به بيات زند تغيير نام داد. باروى كار آمدن سلسله قاجار و برانداختن زنديه چون كسى جرأت آوردن اسم زنديه را نداشته و قاجارها هم ترك بودند به بيات ترك تغيير نام داد(احتمالا در آينده بيات ناب محمدى خواهد شد!!!)

[farid.wtpm 436]

هر يك از آوازهاى چهارگانه فوق داراى گوشه هاى فرعى ديگرى است چنانكه آواز حجاز از فروع ابوعطا و دوگاه و مهدى ضرابى از گوشه هاى بيات ترك و غم انگيز و گيلكى و چوپانى از ملحقات دشتى است.(اگر كمى تمركز داشته باشيد متوجه پيچيدگى موسيقى ايرانى ميشويد كه از غنى بودن آن حكايت دارد.)

[farid.wtpm 436]

يكى از آوازهاى ايرانى كه حتما به گوش همه خورده است آواز اصفهان است كه بعضى آن را از متعلقات شور ميدانند. اما به دلايلى كه بعدا ذكر ميشود از فروع همايون است

همايون-> اصفهان

[farid.wtpm 436]

خوب حالا ميخوام يه مسئله جديديو مطرح كنم كه اكثر اساتيد بخاطر نداشتن علم تئورى كافى با اون مخالفند فقط خواهشا گيج نشين!

خوب اين مطلب مربوط به تقسيم بندى دستگاه هاست.

تقسيم بندى قبلى كه گفتيم شامل ٧دستگاه و ٦آواز بود كه كاملا صحيح و در حيطه عمل توجيه پذير است اما تقسيمى رو ميخوام الان بهتون بگم كه عين قبلى درسته فقط اينكه از لحاظ تئورى و علمى عاقلانه تره!!

١-ماهور(راست پنجگاه از متعلقات آن است)

٢-همايون(اصفهان از متعلقات آن است)

٣-سه گاه

٤-چهارگاه

٥-شور(كه علاوه بر ٥آواز خود نوا هم از متعلقاتش است)

[farid.wtpm 436]

كيفيت تقسيم بندى معمول امروزه درست معلوم نيست كه برچه اساس است زيرا اگر بر اساس مقامات باشد صحيح نيست مثلا ماهور و راست پنجگاه يا شور و نوا مقاماتشان يكى است. پس به دلايل زير طبقه بندى جديد صحيح تر است:

١-با اين تقسيم بندى هر دستگاه نماينده يكى از مقامات موسيقى ايرانى است.

٢-تمام آوازها تحت ٥مقام مختلف كه با يك ديگر تفاوت دارند طبقه بندى ميشوند.

٣-اگر راست پنجگاه و نوا را دو دستگاه متفاوت فرض كنيم در صورتى كه مقامشان عين ماهور و شور است پس بايد اصفهان و افشارى هم با تفاوتى كه دارند دستگاه جدايى محسوب شوند.

 

انتقاداتى كه اساتيد ميگيرند و دلايل بى مورد بودن انتقادت را در پست بعد توضيح خواهم داد، كم كم ميگم كه گيج نشيد!!!

[farid.wtpm 436]

يكى از دوستان خواستند كه در مورد دستگاهها و گوشه ها بيشتر توضيح بدم

مثالى هم كه زده بودند اشتباه بوده

نوا گوشه نيست

خود نوا ١٨تاگوشه داره!

خوب،بگذريم

ببينيد من طبق تقسيم بندى متداول ميگم. فعلا اون تقسيم بندى آقاى ويزيرى كه قبلتر ذكر شد رو فراموش كنيد.

نگاه كنيد هر آهنگ و نغمه اى تحت يك چهارچوب خاص و گستره ى نتى خاصى است.

كه از لحاظ اونها آهنگهارو دسته بندى ميكنند

حالا تو موسيقى ايرانى علاوه بر اونها حالت و لحن آهنگ هم در دسته بندى آنها تاثير دارد.

دسته هاى بزرگتر گفتند دستگاه،كوچيكتر را آواز،و از همه كوچولوتر رو گوشه.

اين فقط يك اسم و كاملا قرارداديست!

آوازها هميشه از متعلقات و وابسته هاى دستگاه ها هستند و خود استقلالى ندارند و هميشه در پايان اجرا به دستگاه اصلى خود اشاره ميكنند.

اما هم دستگاه و هم آواز خود گوشه هاى زيادى دارند.

ميدونم هنوز گوشه براتون گنگه!

ببينيد گوشه ها به مانند اتاق هاى يگ خونه اند.

هر اتاق بر خودش رنگ خاص،دكوراسيون خاص،ست خاصى داره كه با اتاق ديگه فرق داره

گوشه ها هم همينطورند.

فرض كنيد از در ورودى مى آييد داخل و روبه روتون يك دره،همين ميريد تو در وارد يك اتاق ميشويد كه روبروتون باز يك در ديگست به اتاق بعدى وهمينطور الا آخر يعنى اگر بخواهيد به اتاق٥بريد بايد از ٥تا اتاق بگذريد تابهش برسيد.

گوشه ها هم همينند

براى رسيدن به گوشه دلكش از دستگاه ماهور بايد درآمد كرشمه خسروانى را بزنيد تا به دلكش برسيد....