:: امنیت مهمترین ویژگی خانه ایرانی بود که امروزه از دست رفته است

[armin.eleman 5,393]

گمان می کنید تعداد فضاهایی که می توانید بشمرید از تعداد انگشتان دو دست تجاوز می کند؟ به غیر از اتاق خواب و پذیرایی، هال ، نشیمن، آشپزخانه، توالت، حمام، حیاط، پاسیو و تراس چند فضای دیگر به ذهنتان می رسد که از قلم افتاده باشد. حال مجسم کنید می خواهید فضاهای یک خانه ایرانی را در کمتر از صد سال پیش بشمرید. ببینید با چه تعدد و تنوعی مواجه می شوید:دربند، سربند، هشتی، دالان، حیاط، تختگاه، ایوان، مهتابی، بهار خواب، صفه، شارمی یا شناشیر، طارمی،دودری، سه دری، پنجدری، شاه نشین، حوضخانه، شکم دریده، غلام گردش و .....این تعدد و تنوع فضاها در اغلب خانه های تاریخی ایران با اندکی تغییر دیده می شود . با این وصف روشن است که معماری ایرانی در طول زمان، نسبت با گذشته تاریخی خویش دچار گسست شده و نتوانسته ریشه های خود را حفظ کند و به زمان معاصر انتقال دهد. این مسئله ای است که مثلا در موسیقی ما اتفاق نیفتاده است. سنت موسیقایی ما موفق شده میراث گذشته خود را سینه به سینه حفظ کند و آن را به دنیای معاصر وصل کند اما این قضییه در مورد معماری اتفاق نیفتاده و متاسفانه معماری خانه ایرانی از آنچه که بوده به کلی دورافتاده است.

23 آبان ماه 83 «محمد رضا حائری» معمار و شهرساز در انجمن انسان شناسی دانشگاه تهران درباره «فضای آئینی و آئین فضا در خانه ایرانی» سخن گفت. وی استاد دانشگاه کاشان است و بیشتر تحصیلات و تحقیقات خود را با تمرکز بر معماری این شهر به انجام رسانده است. محمد رضا حائری فوق لیسانس معماری و شهرسازی خود را از دانشگاه ملی ایران گرفته است و در سال های 1368 تا 1369 به عنوان محقق مدعو از بورس دانشگاه هاروارد استفاده کرده است. وی هم اکنون سپرستی دپارتمان شهرشناسی در دفتر پژوهشهای فرهنگی را به عهده دارد و علاوه بر آن عضو هیئت مدیره شورای کتاب کودک نیز هست. در فرم مشخصات شغلی او عضویت در تعداد زیادی از انجمن ها و نشریه های مربوط به معماری نیز به چشم می خورد. حائری تا به حال تعداد زیادی کتاب و مقاله درباره معماری و موسیقی و رابطه آنها با یکدیگر تالیف کرده است. «شناخت شناسی معماری ایران»،«آیا شهرهای جدید، هم جدید هستند هم شهر» و «آوای خنیا در گنبد مینا» تعدادی از آثار او به شمار می روند. کتاب های «قنات» و «کاشان» از مجموعه «از ایران چه می دانم؟» را نیز او نوشته است.

حائری که در میان دانشجویان و اساتید انسان شناسی،محققان و تعدادی از معماران سخن می گفت در ابتدا اعلام کرد که برای دستیابی به آنچه که آن را فضاهای آئینی در خانه های ایرانی می نامد بیش از 100 خانه را در سراسر کشور بازدید کرده است. این خانه ها در گستره مکانی ای از بوشهر تا شمال ایران و از غرب تا شرق کشور پراکنده شده بودند. وی گفت که پس از بازدید و بررسی این خانه ها به این نتیجه رسیده که در زمان گذشته یک آئین سازمان یابی فضا وجود داشته که همه آن ساختمان ها با آن اصول ساخته شده اند. این در حالی است که در دنیای امروز مسئله ای به نام الگوی بازار خودش را به فرهنگ ما تحمیل کرده است و استفاده از این الگو موجب شده که بدون در نظر گرفتن شرایط طبیعی محیط و منطقه، خانه های ایرانی در همه کشور به استفاده از یک نوع مصالح ساخته شوند. او تاکید کرد که در این برسی به این نتیجه رسیده است که در تمام این 100 خانه آیین های تدریجی گذار از فضای عمومی به فضای خصوصی رعایت شده است در حالی که این مسئله در معماری امروزه اصلا مورد توجه قرار نمی گیرد.

حائری در توضیح آنچه که آن را آیین های تدریجی گذار می نامید، خاطر نشان کرد که در خانه های قدیمی ایرانی هیچ گاه به شکل مستقیم از خیابان وارد فضای داخلی خانه نمی شویم. همیشه یک معبر که به آن دربند می گوییم، فضای حائلی بین خیابان و خانه برقرار می کند. پس از آن وارد سربند خانه می شویم. سپس به دالان یا هشتی می رسیم و بعد از آن پا به حیاط می گذاریم. فضاهایی که کمتر جنبه خصوصی دارند در مناطق ابتدایی حیاط ساخته شده اند و اطاق هایی که قلمرو خصوصی محسوب می شوند در انتهای منزل واقع شده اند. در حالی که امروزه در آپارتمان های مدرن معاصر، پنجره اطاق خواب، خصوصی ترین فضای اشخاص را هم از آنها می گیرد و تفکیک قلمرو خصوصی و عمومی از یکدیگر ممکن نیست. خانه ایرانی در گذشته تجلی دقیق امنیت بوده است در حالی که امروزه دیگر در خانه ایرانی آن امن بودن گذشته به چشم نمی خورد.

این استاد دانشگاه با نشان دادن فیلم هایی از دو خانه تاریخی کاشان، خانه سعادت و خانه فرشاد، فضاهای مختلف آن ها را به حاضران نشان داد. وی ضمن معرفی تک تک فضا هایی مانند دربند، هشتی، پنجدری و .... گفت: تمام معماری های گذشته از سه عامل تبعیت می کرده است. حریم، فضا و انرژی و تمام خانه های قدیمی هم بر اساس این سه عامل ساخته شده است. فضا عاملی در جهت تسلسل و تداوم بخش های مختلف بوده است. حریم، رابطه انسان با خودش، با دیگری و با دیگران را تعیین می کرده و انرژی عاملی بوده است برای اینکه بدانیم چگونه می توانیم انواع چیزها را در اختیار داشته باشیم.

بنا به گفته های این کارشناس، ویژگی دیگر خانه های ایرانی که با استفاده از معماری گذشته ساخته شده اند، انعطاف پذیری آنهاست. در تمام این خانه ها می توان فضا هارا با هم تلفیق کرد و با این تلفیق، فضاهای جدیدتر به دست آورد. چنانکه در گذشته، هنگام جشن یا عروسی این کار را می کردند و با الحاق فضاهای خانه به یکدیگر یک فضای خیلی بزرگ به دست می آوردند. مجموع این ویژگی ها توانایی فضاهای خانه ایرانی را نشان می دهد که امروزه دیگر از آنها نشانی نیست. در خانه فرشاد، تعدادی از فضاهای قدیمی به شکلی تغییر یافته بودند و نقش فضاهای جدیدی مثل آشپزخانه های مدرن را ایفا می کردند. علاوه بر ان در این خانه ، کولر هم کار گذاشته شده بود که مجموع این عوامل بر ویژگی انعطاف پذیری این خانه ها تاکید می کردند.

این جلسه را انجمن انسان شناسی دانشگاه تهران با مدیریت دکتر ناصر فکوهی ترتیب داده بود که این نشست با پرسش و پاسخ از سوی دانشجویان حاضر در جلسه به پایان رسید.