بررسی نظریات شکل و فضای شهری

[Mohammad Aref 120,438]

فضاهای عمومی شهرها، از دیرباز بستر کالبدی حیات مدنی و تعاملات اجتماعی شهروندان بوده اند، بطوری که رابطه میان فضاهای عمومی و اشكال مختلف حیات مدنی، قدمتی به درازای تاریخ شهر دارد. تجربه‏ های تاریخی بیانگر تأثیر فضاهای عمومی در شکل زندگی اجتماعی، توجه و علاقه شهروندان به محیط زندگی و آرامش شهروندان است. در چنین عرصه ‏هایی انواع فعالیت های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جریان می‏ یابد و بیشترین تماس، ارتباط و تعامل میان انسان ها رخ می دهد. تاریخ نشان داده است که توجه به طراحی فضاهای عمومی، مناسب کردن آنها برای مراسم عمومي و جشن و سرور در کنار رویدادهای اجتماعی روزمره و فعالیت‏های شغلی، در تمام ساکنان شهر حس شهروند بودن را القاء می‏ کند و آثار و پیامدهای اجتماعی-فرهنگی بسیار مثبتی از خود بر جای می‏ گذارد.

 

ترانسیک از جمله نظریه پردازانی است که از ارزش های فضایی از دست رفته، فلسفه و تاریخ فضای شهری سخن می گوید و چکیده ای از دیدگاه های پیشگامان طراحی شهری را در سه نظریه تئوری شکل زمین، تئوری اتصال، تئوری مکان دسته بندی می کند.

 

سه تئوری سازنده شکل شهر

 

• تئوری شکل زمین بیانگر نحوه ترکیب بین توده و فضا بر اساس ویژگی های شکل هر شهر می باشد.
  
• تئوری اتصال بر ترکیب خطی استوار است که عنصری را به عنصری دیگر پیوند می دهد . خطوط در این جا خیابان، دسترسی پیاده و یا فضای بازی است که به صورت خطی با عناصر محصور کننده اش آمیخته است و قسمتهای شهری را بهم پیوند می دهند. طراح در تئوری اتصال سعی دارد سیستم ارتباطات یا شبکه ای را بنا نهد که ساختاری برای فضاهای منظم ایجاد می کند.
  
• تئوری مکان یک مرحله فراتر از تئوری اتصال و شکل زمین است که در آن نیازهای انسانی درقالب های فرهنگی، تاریخی و طبیعی افزوده می شوند. ویژگی های تئوری مکان در هر فضای شهری معرف هویت آن است، که به تدریج در طول تاریخ بر اساس نیازهای انسانی با ترکیب اشکال منحصر بفرد شکل گرفته است.
  

 

 

 

تئوری شکل زمین

هر بافت شهری دارای یک الگوی زنده ای از توده و فضا است و الگوی شکل زمین بر طراحی فضا و الگوسازی روابط توده – فضا با افزودن، جدا کردن یا تغییر هندسه فیزیکی این الگو استوار می باشد. هدف این الگو سازی ها، تشریح ارتباط فضاهای شهری در یک ساختار مرتبط است که تشکیل یک کل واحد را می دهد. ترسیم شکل زمین یک ابزار گرافیکی برای نشان دادن ارتباط توده – فضا در یک ساختار دو بعدی است که نحوه چیدمان و ترکیب توده ها و فضاهای شهری را تشریح می کند.

 

نظریه های مرتبط با تئوری شکل زمین

الف- ترانسیک: تئوري شکل – زمین ارتباط ميان اراضي پوشيده از ساختمان‎ها به مثابة توده سخت را با فضاهای خالی مورد توجه قرار می دهد، بحث بر سر چگونگی ارتباط فضاهای فعال (عمومی) در بافت شهر است. بهترین صورت بیان تصویری این نظریه تصویری دو بعدی است که به سادگی اندازه فضا در برابر مقدار توده ساختمانی را نشان می دهد. در گذشته فضا عامل شکل دهنده توده ها بوده است اما در دوران مدرنیسم تود ه ها یا همان ساختمان ها شکل دهنده به فضا هستند . وی معتقد است، الگوی زنده توده و فضا براساس شکل زمین هر شهر که تحت تأثیر عوامل اقلیمی می باشد شکل گرفته است که این چیدمان نمایانگر هویت شکل هر شهر است.

 

ب- آلوار آلتو: مشکل طراحی فضای شهری را نحوه ارتباط توده با ساختار بافت شهر می داند. وی معتقد است: « ا رابطه شکل – زمین همیشه امکانپذیر نیست اما باید آنرا بصورت اصل هدایت گر در طراحی شهر بخاطر بسپاریم».

 

ج- سانا تور: معتقد است فضاهای شهری ریشه ها و سمبل هویت انسانی هستند ومکان تجمع معرفی می شوند. این فضاهای شهری مکان هایی هستند که خاطرات مردم را زنده نگه می دارد همانند بوستون کامونز و گرین لکینستون و …

 

عناصر سازنده تئوری شکل زمین

 

الف- خردفضای شهری

مرز بین توده و فضا است؛ در واقع خردفضا فرم بیرونی توده ها را تعریف می کند این توده ها هر جسم سخت همانند ستون، بدنه های شهری، ساختمان ها و… که در نقشه به رنگ مشکی مشخص شده است را در بر می گیرد. لذا تفاوت گذاری میان ساختمانهای عمومی و خصوصی شهری از خردفضای شهری حول آنها انجام می گیرد.

خردفضای شهری، چشم انداز فضایی را ثبت و ساختمانها را درگیر فضاهای بهم پیوسته می کند. تئوری شکل – زمین به این امر اشاره می کند که وقتی شکل شهر بطور برجسته ای بجای افقی بودن ، عمودی باشد – برج ها یا آسمانخراشها- شکل گیری فضای شهری منسجم غیر ممکن می شود. قرار گیری عناصر عمودی بر سطح گسترده زمین به فضاهای بازی می انجامد که به ندرت بکار می روند. وقتی این جریان روی می دهد عناصر عمودی در تضاد با نقشه نولی عمل می کند و ساختار منسجم توده و فضا از بین می رود و به صورت مانعی بر چشم انداز شهر عمل می کنند. این نقشه که تصویری از شهر تابان لکوربوزیه می باشد، بلوکهای صلیبی شکلی را نمایان می سازد که هیچ گونه پیوندی بین این بلوکها وفضای باز بین آنها وجود ندارد.

 

ب- نحوه چیدمان توده و فضا

شکل گیری و جهت یابی فضا با ترکیب بلوک های شهری تعریف می شود. تحلیل های شکل – زمین در آشکار سازی این روابط بسیار مفید اند. ماهیت فضای شهری به نحوه چیدمان توده ها در پیرامون آن ( ساختمانها، گروههای ساختمانی وبلوک های شهری )، به مقیاس این تود ه ها و بر افقی و عمودی بودن آنها بستگی دارد. تمایز شکلِ زمین در مکانهای مختلف ترکیب های متنوعی از چیدمان توده وفضا را آشکار می سازد مانند: شطرنجی، زاویه ای (گوشه ای)، خمیده (منحنی شکل )، شعاعی محوری و ارگانیک.

 

 

جمع بندی

فضا، نمایانگر تجربه شهری است و توالی مناسب میان فضاهای عمومی ، نیمه عمومی و خصوصی در این تجربه بسیار کارا و مؤثر است. تئوری شکل زمین الگوهای متنوع و متمایز توده و فضای هر محدوده مطالعه (شهر، محله،و..) را رائه می دهد که نوع الگو از نظر نحوه ترکیب و ارتباط بیانگر ویژگی شاخص و هویت آن محدوده می باشد. اصل تئوری شکل زمین در الگوسازی فضاها و توده ها شهری وجود دارد. وقتی گفتمان میان توده ها و فضاهای شهری یعنی ارتباط آنها کامل و قابل درک باشد الگوی زنده ای از توده وفضا شکل می گیرد. ایجاد ساختاری مناسب از اتصال و پیوند فضا ها و عناصر ما را در بهره گیری از فضای شهری کارآمد ، زیبا و سرزنده یاری خواهد رساند چرا که بسیاری از معضلات و مشکلات شهرهای ما از نبود ساختار ارتباطی از فضاهای عمومی که پاسخگوی نیازهاي مردم در آن باشد ناشی می گردد. اگر رابطه توده ها با فضاها بطور ضعیفی توازن یابند، این ارتباط ها سست شده و بیرون از چارچوب قرار گرفته و در نتیجه ، فضا از دست رفته خواهد بود و شکل شهری هویتی نخواهد داشت. در طراحی فضای شهری نباید عامل زمان را نادیده گرفت با درنظر گرفتن این عامل می توان ارزشها و الگوهای زنده گذشته را شناخت و با پیاده کردن آن در ساماندهی و طراحی الگوهای کنونی در یک ساختار منسجم می توان به نیازهای کنونی از جمله نیازهای ادراکی-هویتی پاسخ داد.

 

منابع و مآخذ:

فکوهی ناصر، 1383انسان شناسی شهری، ، نشر نی،تهران.

توسلی محمود – بنیادی ناصر،1372،طراحی فضای شهری 1 ،مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی ومعماری ایران.

توسلی محمود – بنیادی ناصر، 1372،طراحی فضای شهری2 ، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی ومعماری ایران.

کالن،گوردون، گزیده منظرشهری، ترجمه منوچهرطبیبیان، انتشارات دانشگاه تهران،زمستان1382.

محمدی، فائزه، نقش الگوی زنده توده و فضا در شکل شهر، مجله آبادی- فصل نامه شهرسازی و معماری، سال 16، شماره 50، شماره 15، بهار1385.

 

منبع: پژوهشکده شهرسازی و معماری سپیدار