جستجو در تالارهای گفتگو

هنر و معماري عصر قاجاريه اگرچه در بطن دوره سوم تاريخ هنر و معماري ايران كه دوره ضعف و ركود است، قرار مي‌گيرد؛ ليكن به لحاظ معماري و انواع آن يك دوره افتخارآميز به شمار مي‌رود. خلق شاهكارهاي معماري به لحاظ زيبايي و اصول معماري ‌ از جمله بازارها، مساجد و كاخ‌ها مويد اين امر است. بازارها به عنوان مهم‌ترين نماد و نهاد اقتصادي ـ اجتماعي شهر‌هاي ايران يكي از جلوه‌گاه‌هاي بي‌نظير معماري ايران و در طول تاريخ آن محسوب مي‌شوند. در اين ميان بازارهاي ساخته شده در عصر قاجار و از همه مهم‌تر بازار اراك به عنوان يكي از شاهكار‌هاي معماري اين دوره جايگاه ويژه‌اي در تاريخ هنر و معماري و حتي تاريخ اقتصادي، اجتماعي، سياسي و فرهنگي ايران دارد. طرح و نقشه منحصر به فرد، تزئينات و كاشيكاري‌هاي زيبا، برخورداري از اجزا و اركان يك بازار از قبيل راسته، سرا و...، ملحقات معماري ممتاز و فاخر از جمله كاروانسرا، مسجد و... ويژگي‌ها و مشخصات منحصر به فرد اين اثر فاخر عصر قاجار است. جالب اينجاست كه بخشي از هويت نه شهر اراك امروز و نه سلطان‌آباد ديروز، بلكه عراق عجم ديروز و استان مركزي امروز معطوف به اين بناي بي‌نظير است. نوشتار حاضر درصدد است درخصوص اين معماري ممتاز عصر قاجار تاريخ، كاركردها و اهميت آن، طرح و نقشه، الگو گرفته‌ها و الگو داده‌ها، اجزا و مصالح ساخت، تزئينات و... و از درون متون تاريخي و نوشته‌هاي بازمانده از ايران اين دوره، آن را به بحث و بررسي بگذارد. بي‌ترديد يافته‌هاي پژوهش مي‌تواند زواياي جديدي از معماري ارزشمند عصر قاجار را روي محققان، پژوهشگران و علاقه‌مندان تاريخ هنر و معماري ايران بگشايد و خود تاييد ديگري بر شكوه و عظمت معماري اين دوره از تاريخ ايران باشد. در ساده‌ترين تعريف، بازار عبارت است از مكاني كه خريدار و فروشنده با يكديگر برخورد مي‌كنند يا محل برخورد و تماس عرضه و تقاضا را بازار مي‌گويند. بازار نيز در هر گذر، دسترسي به اماكن مسكوني را امكان‌پذير كرده و داراي امكاناتي نظير آب‌انبار و سقاخانه است. بازار اراك داراي يك محور شمالي ـ جنوبي به طول 850 متر و يك محور شرقي ـ غربي به طول 600 متر و عرض 5 متر بود كه در حال حاضر قسمتي از بازار‌هاي شرقي و غربي تخريب شده‌اند. اين بازار به 4 دروازه اصلي شهر به صورت مستقيم مرتبط مي‌شده است. در هر گذر از بازار 50 مغازه است كه عرض هر مغازه به 4 متر مي‌رسد. همچنين در طراحي بازار 20 سراچه و تيمچه در نظر گرفته ‌شده كه تواما علاوه بر نقش اقتصادي، داراي نقش اجتماعي نيز بوده‌اند. اصناف بازار، مسگرها، كفاش‌ها، سراج‌ها، پشم‌فروش‌ها، فرش‌فروش‌ها و خواربارفروش‌ها بودند كه به صورت دسته‌بندي استقرار يافتند. بازار محل اجتماع، محل داد و ستد، كانون شورش‌ها و اعتصاب‌ها، سياستمداري‌ها، محل پخش اطلاعات، مراوده، آشنايي و گاهي اوقات نقش مكاني امنيتي را نيز ايفا مي‌كرده است. در جشن‌ها، بازار را چراغاني، آينه‌بندي و آذين‌بندي مي‌كردند. بازار اراك داراي 2 محور شمالي ـ جنوبي به طول 850 متر است كه به طور كاملا مستقيم در مركز شهر قديمي سلطان آباد واقع شده‌ كه سقف بازار از طرف جنوب تا يكصد متر (يك‌گذر) 2 طبقه بوده و ارتفاع سقف آن 8 متر است. ولي در سال‌هاي گذشته به علت بي‌توجهي مسوولان قسمتي از سقف ابتداي آن فرو ريخته و سردر زيباي آن زمان ساختمان بانك ملي شعبه بازار از بين رفته‌است. اين بخش با سنگ‌نوشته و تاريخ بناي آن علاوه بر شكوه و زيبايي، سند انكارناپذير بنا و ماده تاريخ آن بود. بازار يكي از فضا‌هاي شهري مهم بوده‌ است كه در بيشتر شهر‌ها در گذشته به طور معمول از مهم‌ترين دروازه شروع مي‌شده و تا ميان شهر يا تا دروازه ديگر امتداد پيدا مي‌كرده است. غالبا بيرون شهر و در محوطه‌اي كنار دروازه، بازاري موقت شكل مي‌گرفت كه براي خريد و فروش كالا‌هاي ارزان قيمت و چارپايان بود. درخصوص شكل‌گيري بازار، بازارها معمولا از يك يا چند دروازه مهم ارتباطي شهر حداقل تا مركز شهر و پيرامون مسجد جامع يا ميدان شهر و در مواردي پس از عبور از مركز شهر تا دروازه ديگر شهر امتداد مي‌يافته‌اند. اغلب بازارهاي شهري داراي شكلي خطي و ممتد هستند. بخشي از بازارها به صورت طراحي‌ شده ساخته مي‌شوند، اما حتي اقدامات مزبور مانع رشد و توسعه بازار در مراحل بعدي نمي‌شده است. بر طول قامت كشيده و بلند بازار 2 بازوي عمودي از شرق به غرب در محل تلاقي چهار سوق با سقف و گنبد مرتفع بناي چهار راهي بازار را كامل مي‌كند؛ صليبي كه روزگاري بر دوش مسيح براي بشارت مردمان و هدايت آنان مژده حيات جاودان مي‌داد.