جستجو در تالارهای گفتگو

محمد ظهیری سمرقندی درباره سندباد نامه یكی از متون داستانی كهن پارسی در قرن ششم هجری كتاب سندباد نامه است كه با نثری مصنوع و مزّین نگارِش یافته و همانند كلیله و دمنه در دهه های گذشته سرمشق نویسندگی بوده است. متن این كتاب به اشعار فارسی عربی نیز آمیخته است. نویسندة كتاب ظهیرالدین محمد بن علی بن محمّد ظهیری سمرقندی است كه كتابی دیگر به نام اغراض السیّامه فی اعراض الریاسه نیز از او به جای مانده است كه در احوال نامداران تاریخ است. سند باد نام حكیم داستانی هند است و سند باد نامه كتابی است نظیر كلیله و دمنه كه نسخه پهلوی آن تا زمان ساسانیان موجود بوده و در عصر نوح بن منصور سامانی مردی به نام خواجه عمیدابوالفوارس قناوزی آن را به فارسی ترجمه كرد و در سال 600 هـ ق محمد بن علی ظهیری سمرقندی آن ترجمه را بازنویسی كرد. سبك شناسی 1. سندباد نامه از متون داستانی است نویسنده كوشیده است نثر خود را به اشعار فارسی و حكم و امثال عربی و فارسی بیاراید. 2. سجع و موازنه در عبارات این كتاب فراوان دیده میشود و همچنین دیگر صنایع و آرایههای ادبی، مترادفات فراوان به كار میبرد مانند: "حیلت و مكر" "خداع و غدر" "هزیمت و فرار". 3. گاه تصنّع در كلام او آشكار است مانند: "ابوالیقظان رواح: در تباشیر صباح، ندای حی علی الفلاح در دهد" و همچنین در دو سطر بعد از آن: "خروس صباح در صیاح، چون مؤذنان، حیّ علی الفلاح در داد." 4. شماره لغات عربی در این كتاب بیش از سی درصد است. داستان روباه و كفشگر و اهل شارستان آوردهاند كه در روزگارِ گذشته، روباهی، هر شب به خانة كفشگری در آمدی و چرم پارهها بدزدیدی و بخوردی؛ و كفشگر در غصّه میپیچید، و روی رستگاری نمیدید، كه با روباهِ دزد، بسنده نبود، چه زبون شده بود. بیت (هزج) عادت چو قدیم شد طبیعیت گردد. چون كار كفشگر به نهایت رسید، شبی بیامد و نزد رخنة شارستان، كه روباه درآمدی مترصّد بنشست، چون روباه از رخنه در آمد، رخنه محكم كرد، و به خانه آمد. روباه را در خانه دید، بر عادتِ گذشته گِرد چرمها بر میآمد. كفشگر چوبی برگرفت و قصد روباه كرد. روباه چون صولت كفشگر، و حِدّتِ غضبِ او مشاهده كرد، با خود گفت: راست گفتهاند كه: "اذاجاءَ اَجَلُ البَعیر یَحوم حَولَ البیر. " هر كه جنایت و دزدی، پیشه سازد، او را از چوبِ جلّاد و محنتِ زندان، چاره نَبُوَد؛ و حرص و شَرَه مرا درین گردابِ خطر، و مهلكه افگند، و در ورطة عذاب و عقاب انداخت؛ و مردِ دانا را چون خطری روی نماید، و بلا، استیلا آرَد، خود را به نوعی كه ممكن گردد، از غرقاب خطر، بر ساحل ظفر افگند؛ و اكنون وقتِ هزیمت و فرارست، "الفِرارُ مِمّا لا یُطاقُ مِنْ سُنَنِ المُرسَلینَ " و بزرگان گفتهاند: هزیمتِ به هنگام، غنیمتی تمام است؛ و به تگ از درِ خانه بیرون جَست، و روی سویِ رخنه نهاد. چون به رخنه رسید، راهِ رخنه استوار دید، با خود گفت: بلا آمد و قضا رسید: بیت (متقارب) بهــر حــال مــر بنــده را شكــر به كه بسیــار بــد باشــد از بـد بتــر درهای حوادث بازست، و درهای نجات فراز. اگر دهشت و حیرت به خود راه دهم، بر جانِ خود ستم كرده باشم، و بر تنِ عزیز، زینهار خورده. وقت حیلت و مكرست، و هنگامِ خداعِ و غدر . باشد كه به حیلت ازین مهلكتِ خطر نجات یابم و بِرَهَم، كه گفتهاند: "اَلفَرارُ فی وَقْتِهِ ظَفَرُ"؟ پس، خویشتن را مرده ساخت، و بر رخنه رفت و چون مردگان بخفت. كفشگر چون به وی رسید، و او را مرده دید؛ چوبی چند بر پشت و پهلویِ او زد، و با خود گفت: الحمدلله كه این مُدْبِر شوم، از عالمِ حیات، به خطّة ممات نقل كرد و ضررِ اقدام و مَعرّتِ اقتحام او بریده شد، و مشقّتِ اعمال و افعالِ او منقطع گشت؛ و با فراغِ بال، مُرَفّه الحال به خانه رفت، و بر بسترِ فتح و ظفر، خوش بخفت. روباه با خود گفت، این ساعت،درهای شارستان بستهست، و رخنه، استوار؛ اگر حركتی كنم، سگان آگه شوند، مرا بیم جان بُوَد، چه هیچ دشمن مرا از وی قویتر نیست. صبر كنم تا مقدّمة صبح كاذب در گذرد، و طلیعة صبحِ صادق در رسد، و ابوالیقظانِ رواح ، در تباشیر صباح، ندای حیّ علَی الفلاح در دهد؛ درهای شارستان بگشایند، سرِ خویش گیرم، و تدبیرِ كار كنم، كه ازین بلا، جان به كران بَرَم. چون رایاتِ خسروِ اقالیمِ بالا از افق مشرق پیدا شد. وَ اَعلامِ ظلام در افقِ باختر ناپدید شد، خروس صباح در صیاح چون موّذنان، ظلام حیّ علی الفلاح در داد و اهل شارستان از خانهها بیرون آمدند. روباهی دیدند مرده به رخنه افكنده. یكی گفت: چنین شنیدم كه هر كه زبانِ روباه با خویشتن دارد، سگ بر وی بانگ نكند؛ كارد بكشید، و زبان روباه از حلق ببرید. روباه بر آن ضرر مصابرت نمود، و بر آن بلا و عنا جلادت بَرزید ؟! دیگری بیامد و گفت: دُمِ روباه نرم روبِ نیك آید، و به كارد دُم روباه از پشتِ مازو جدا كرد. روباه برین عقوبت نیز دندان بیفشرد. دیگری گفت: هر كه گوشِ روباه از گهوارة طفل در آویزد، طفلِ گریان و كودكِ بد خوی از گریستن باز ایستد و نیك خوی گردد؛ گوشِ روباه از كلّة سر جدا كرد. روباه بر آن مشقّت و بلیّت نیز صبر كرد. دیگری گفت: هر كه دندانِ روباه با خویشتن دارد، دردِ دندانش بیارامد و تسكین پذیرد؛ سنگی بر گرفت، و دندانِ روباه بشكست. روباه بدین شداید و مكاید و نوایب و مصائب، احتمال و مُدارا میكرد، و تصبّر و اصطبار میبرزید، و بر چندان تعذیب و تشدید، صبر و جلادت مینمود. دیگری بیامد و گفت: هر كه را دل درد كند، دل روباه بریان كند و بخورد، بیارامد. كارد بر كشید تا شكم روباه بشكافد. روباه گفت: اكنون هنگامِ رفتن و سرِ خویش گرفتن است، تا كار به دُم و گوش و به دندان و زبان بود، صبر كردم؛ اكنون كارد به استخوان و كار به جان رسید، تأخیر و توقف را مجال نماند، و نطاقِ طاقت بگسست. و از جای بجست و به تگ از درِ شارستان بیرون جَست. (سندباد نامه، به تصحیح احمد آتش، ص 329-326) توضیح واژگان: 1- در متن "شود" است تصحیح قیاسی است. 2- "اذا جاء ...." : هنگامی كه اجلِ شتر برسد دور چاه میگردد (تا در چاه بیفتد). 3- "الفرار ... " گریختن از آنچه در طاقت نیست از سنن پیامبران است. 4- فراز: بسته. 5- خداع و غدر: مكر و فریب. 6- "الفرار فی ... " : گریختنِ بهنگام، پیروزی است. 7- معرّت: عیب و زشتی. 8- اقتحام: بیاندیشه در امری داخل شدن، خود را به سختی افكندن (معین). 9- ابوالیقظان رواح: همیشه بیدار شبانگاه (كنایه از خروس). 10- تباشیر: سپیدی. 11- "حَیّ ... " بشتابید برای رستگاری. 12- ظلام: تاریكی. 13- صیاح: یكدیگر را آواز دادن، آواز بلند (معین). 14- عنا: رنج، سختی. 15- جلادت: چابكی. 16- برزید: ورزید. 17- مازو: استخوان تیرة پشت، ستون فقرات (معین). 18- مكاید: جمع مكیدت، كید، مكر. 19- احتمال تحمّل، بردباری. 20- اصطبار: شكیبایی كردن، صبر كردن (معین). 21- نطاق: كمربند. منبع