جستجو در تالارهای گفتگو

ارگ بم، شاهكار هنر معماري استان كرمان از استان‌هاي قديمي و تاريخي اين مرز و بوم است كه از حيث داشتن جاذبه‌هاي طبيعي و آثار تاريخي كم‌نظير، جايگاه ويژه‌اي دارد. ارگ معروف بم، برجسته‌ترين ميراث فرهنگي اين استان، در شمال شرقي شهر بم واقع شده است. در شهر كهنه بم، بهتر از هر جاي ديگر مي‌توان ايده‌هاي بارزي از يك شهرك سنتي ايراني يافت كه نشان‌دهنده بخش عمده‌اي از تحولات موجود در زمينه فنون ساخت و سير تكوين و تكامل معماري اصيل ايراني است و از اين نظر منحصر به فرد مي‌نماياند. اين راوي فرسوده از گذر دوران، بازگوكننده داستان تاريخ تمدن مردمان سده‌هاي دور و دراز است؛ مردماني كه با بهره‌گيري از عنصر خشت كه قرون متمادي با آن قرين بودند، الگويي بي‌بديل را خلق و شگفت‌انگيزترين قلاع باستاني را به اندازه يك شهر كوچك شكل بخشيدند. اين اثر گرانبها و مايه فخر ايران زمين، به واسطه قرار گرفتن در مسير جاده بين‌المللي ابريشم، يكي از راه‌هاي مهم تجارت شرق و غرب محسوب مي‌شود و به همين سبب در گذر اعصار اهميت ويژه‌اي پيدا كرده است. تا چندي پيش اطلاع دقيقي درباره هسته اوليه سكونت در آن در دست نبود و راجع به آن حكايات تاريخي گهگاه منتج به افسانه هم مي‌شدند و به مدد متون كهن، پيشينه استقرار در آن به 2 هزار سال پيش برمي‌گشت، اما با تكيه بر بررسي‌هاي مقدماتي اخير هيات باستان‌شناسي پايگاه ارگ بم در اين حوزه فرهنگي، استقرارهاي اوليه آن به دوران باستان و حداقل برابر با هزاره چهارم پيش از ميلاد مي‌رسد كه شاهد عيني اين مساله تپه‌هاي باستاني متعدد در فاصله‌هاي نه‌چندان دور از ارگ هستند كه در تعاملات فرهنگي با يكديگر يكي از ديرينه‌ترين مراكز شهرنشين در ايران را شكل دادند و به اين ترتيب محققان توانستند تاريخ مدون‌تري را درخصوص اين شهر ارائه دهند. مستند زنده معماري ايران با وسعت 20 هكتاري بر فراز تپه‌اي طبيعي و مرتفع به طول 61 متر به صورت قلعه‌اي قد برافراشته و مصالح عمده آن مشتمل است بر خشت خام و گل كه البته به ندرت در برخي قسمت‌ها از سنگ، آجر و تنه درخت نخل نيز سود جسته است. در حال حاضر بافت‌هاي شناسايي شده در اين محوطه باستاني عبارتند از: خندقي گرداگرد شهر، حصارها، دروازه‌ها، برج‌هاي نگهباني متعدد، بازار، مساجد، تكيه، مدرسه، زورخانه، كاروانسرا، آب انبار، حمام‌هاي عمومي و خصوصي، نانوايي، كارگاه روغن‌گيري، سابات جهودها، اصطبل، سربازخانه، آسياب بادي، عمارت چهارفصل و حدود چندصد باب منزل مسكوني كه هر يك در جاي خود نهانگاه اطلاعات باارزشي هستند، اما در فرصت اندك ما، مجالي براي معرفي آنها نيست. اگرچه مجموعه ارگ قديم در سال 1345 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده و مسوولان هيچ گاه از حفاظت و احياي آن غافل نبوده‌اند، با اين همه خشت‌هاي طلايي در رويارويي با لرزش‌هاي بي‌رحمانه زمين در پي زلزله معروف زمستان 82 توان نياورند و بخش اعظم ارگ به تلي از خاك مبدل و شهر تخريب شد. پس از آن واقعه دهشتناك، تلاش‌هاي مكرر و مصرانه مسوولان و هواداران ميراث فرهنگي به ثمر نشست و منجر به ثبت بم و منظر فرهنگي آن به عنوان هفتمين اثر فاخر كشورمان در فهرست ميراث جهاني شد و از آنجايي كه بم ومنظر فرهنگي آن كماكان در فهرست ميراث جهاني در خطر قرار دارند، لذا به سبب خارج كردن اين مجموعه از اين فهرست، پرونده‌اي تهيه و به يونسكو ارسال شد و شرح اقداماتي كه قرار بوده در اين راستا به انجام برسند تا بم و منظر آن از فهرست جهاني در خطر خارج شوند، در اين پرونده مورد اشاره قرار گرفته‌اند. افشين ابراهيمي مدير پايگاه ميراث جهاني ارگ بم در گفتگويي علي‌رغم اين كه از وقوع زلزله به‌عنوان ضربه‌اي مهلك بر پيكره شهر، مردم و ميراث فرهنگي ياد مي‌كند، از جهاتي آن را عامل مهمي براي معطوف شدن بيشتر اذهان عمومي به ارگ و ثبت جهاني آن در فهرست ميراث جهاني دانسته كه در پي آن سبب آشكار شدن وجهه‌هاي مستتر بسياري در آن شد و اطلاعات با‌‌ارزشي را در اختيار متخصصان نهاد به طوري كه فصل نويني را در مطالعات باستان‌شناسي ايران رقم زد. اين مسوول علاوه بر اين كه از حضور هيات‌هاي بين‌المللي همچون ايتاليايي و آلماني خبر مي‌دهد كه به همراه تيم‌هاي ايراني به بازسازي و مرمت قسمت‌هايي از ارگ مشغولند، تلاش براي گسيل كردن مرمتگران فرانسوي و باستان‌شناسان ايتاليايي در سال‌هاي آينده در محوطه را در برنامه كار پايگاه معرفي مي‌كند كه بخش‌هايي از رايزني‌ها نيز تاكنون به انجام رسيده، وليكن نتيجه قطعي، مستلزم تلاش‌هاي بيشتري از سوي مسوولان پايگاه اين ميراث جهاني خواهد بود. ابراهيمي با رضايت از سرعت در روند بر افراشتن خشت‌هاي اين شهر خشتي، با اشاره به پايان يافتن مراحل آواربرداري بخش عامه‌نشين ارگ، از آغاز آواربرداري بخش حاكم‌نشين سخن مي‌گويد كه در پس همه اين كاركردها، در مسيري قرار گرفته‌اند كه با رعايت ضوابط حفاظتي و مرمتي و با توجه به منشور‌هاي بين‌المللي با تمام انرژي به سمت نمايان ساختن چهره ارگ پيش از زلزله پيش خواهند رفت. مهديس نجف زاده / جام‌جم

ارگ بم بر بلنداي صخره اي سترگ، درجنوب رودخانه پشت رود جا دارد و شهر بم و ديوار شهربست قديم آن در جنوب ارگ و درفاصله ميان رودخانه پشت رود و رودخانه ديگري شكل گرفته است و امروزه بسترود به خياباني ميان شهري بدل گرديده است . ارگ بم عضوي از منظومه اي بزرگ از بناهاي تاريخي است كه آن را در ميان گرفته اند ؛ شهر باستاني دارزين با قدمتي در حدود هزاره اول پيش از ميلاد در اراضي شمال غربي بم امروزي برپا بوده و هنوز كوشك هاي ميان محله هاي شهردوران قرون اوليه اسلامي در آن بر پامانده اند و تنها قريه كوچكي در حوزه غربي آن آباد است ؛ قلعه دختر در شمال رودخانه پشت رود و در جنوب آن بناي چارطاق و ساختمان كوشك و پير علمدار و همچنين در مشرق و نزديكي ارگ، بناي تاريخي مسجد حضرت رسول بر پيرامون فضاي ارگ برپا بوده اند . هرچند كه پيشينه اين بنا ها ساليابي نشده است ، با اين حال قدمت آن ها ، از قرون اوليه دوران اسلامي تا دوره ايلخاني قابل تخمين به نظر مي رسد. ساليابي بناهاي تاريخي واقع در ارگ بم و همچنين بناهاي پيرامون آن تاكنون در برنامه كار باستان شناسان قرار نگرفته است ، از اينرو شايسته است كه بيشتر به گزارش هاي شفاهي مردم و متون تاريخي اكتفا نمود. در متون تاريخي ؛ پيدايش ارگ بم را به بهمن بن اسفنديار نسبت داده اند، و او را اردشير درازدست از شاهان دوران هخامنشي قلمداد كرده اند. در سيماي برخي از برش هاي ارگ نيز لايه هاي ساختماني بيشماري نمايان است كه گوياي ساخت و سازهايي مكرر در ارگ و تأييدي بر درستي تخمين قدمت متون تاريخي است. هرچند كه تا كنون وقوع زلزله هاي بزرگ در منطقه بم گزارش نشده است و يا دست كم از آن بي اطلاع مانده ايم ، با اين حال ارگ بم طي عمر طولاني خود ، بارها مورد مهاجمه ها ، جنگ ها و محاصره هاي طولاني دشمن تخريب و ويراني بوده و نشانه هاي شاخصي از ويراني هاي آن در دست است . با اين حال هر باربالنده تر گذشته براي استقرار نسل هاي بعدي انتخاب شده ، مرمت شده و گسترش يافته است . ساكنان ارگ بم در حدود يكصد و پنجاه سال پيش ، براي آخرين بار مأواي ارگ را ترك نموده ودرون باروي شارستان و در ميان باغ ها و نخلستان هاي بيرون از شهر سكني گزيدند. وسعت ارگ بم به ييست هكتار مي رسد . جز باروي شارستان كه درحوزه شمالي به باروي ارگ نزديك است و به فاصله اندكي از باروي ارگ جا دارد . در حوزه جنوبي چهار بارو بخش فراز كوه سنگي را احاطه كرده است كه به احتمال زياد راستاي هر بارو نشان دهنده گسترش حاكم نشين ارگ در دوره اي از تاريخ است . ساختمان ارگ بم در شكل توسعه يافته اش از دو بخش مردم نشين و حاكم نشين تشكيل شده است. در فضاي شمالي بيرون ارگ ، بناي گنبد بزرگ يخدان و در نزديكي آن ديواره رفيع يخ چاوون جا دارد . بخش حاكم نشين بر فراز قله صخره و در شمال ارگ جا دارد و متشكل از بنا هايي است، همچون؛ برج اصلي ، چهارفصل ، خانه حاكم ، چاه آب ، حمام ، خانه رئيس سرباز خانه (ساختمان معروف به آسياب بادي) ، سرباز خانه ، دروازه (ساساني) و برج و باروي اين مجموعه را شامل مي شود . گفتني است كه جز بناي آسياب بادي ، ديگر بخش هاي حاكم نشين بر باروهايي سنگي با بلندي نزديك به هفت متر استوار شده است كه در زير روكش كاهگلي پنهان مانده است ، چنين به نظر مي رسد كه در لايه هاي مانده در محدوده باروي سنگي به ويژه در سطوح زيرين آن كهنه ترين بخش حاكم نشين باشد. در بخش شرقي حاكم نشين دروازه مسدود شده اي است كه آن را كد كرم (خانه كرم) مي خواندند و وجود اين پديده را سندي بر جا مانده از داستان هفتواد تلقي نموده اند. فضاي مردم نشين يا عامه نشين با حصاري بلند در راستاي شرقي غربي از بخش حاكم نشين جداشده و دسترسي اين دوبخش به يكديگر از راه دروازه اي است كه از شمال بناي مير آخور به سرباز خانه حاكم نشين مي رسد. بخش مردم نشين را به دوره اي از گسترش ارگ نسبت داده اند ، با اين حال اين دوبخش در ميان باروي حصيني با 38 برج بزرگ و كوچك جاي دارد كه يكپارچه به نظر ميرسد وتنها دروازه اين مجموعه در ميان باروي جنوبي مردم نشين جاسازي شده است . فضاي مردم نشين شامل : دروازه ورودي ، بناي سردروازه ، راسته بازار ، مسجد جامع ، بناي زورخانه (مقبره) ، ساباط و خانه جهودا ، ميدان تكيه، مسجد پيامبر ، حمام ، مدرسه (خانقاه) ، اصطبل ، بناي ميراخور و محله هاي مسكوني است . طي سال هاي اخير ، مرمت و بازسازي ساختمان ميرآخور در شمال بناي اصطبل به عنوان دفتر كار مرمت و احياي ارگ ، سرآغازي بود بر فعاليت هاي كلان سازمان ميراث فرهنگي كشوردر شهرستان بم .در اين رهكذر به مرور بررسي ، خواناسازي و احياي شبكه معابر و بناهاي سردروازه ، راسته بازار ، چارسوق ، مسجد جامع ، مجموعه ميرزا نعيم ، خانه ساباط ، بناهاي پيرامون ميدان تكيه ، اصطبل ، مدرسه ، سربازخانه ، خانه رييس قشون ، بخش جنوبي و بخش غربي بارو و برج هاي پيراموني ارگ ، ساختمان گنبد يخدان ، باروي يخچاوون و مسجد حضرت رسول در فضاي بيروني ارگ مرمت و احيا گرديد و براي تحقق اهداف از پيش تعريف شده راه اندازي شد و سامان گرفت . در كاوش هاي سالهاي اخيردر فضاي دروازه اسپيكان كه در باروي شارستان و در شمال غربي ارگ واقع است ، تاسيسات آب رساني مخفي ارگ آشكار گرديد .آب دو رشته قنات در ساختمان پخشگاه همجوار با اين دروازه ، چند بخش شده و بخشي از آن از طريق تنبوشه به ساختمان شترگلو واقع در خندق غربي مي رسيده و به ميان ارگ هدايت مي شده و در ساختمان حمام بخش غربي مردم نشين ظاهر مي گرديده است . منبع