جستجو در تالارهای گفتگو

تاریخ اندیشه‏های اجتماعی میراث علمی گران‏بهایی است که بیانگر روند تکامل این اندیشه‏هاست. مطالعه اندیشه‏های گذشتگان همیشه سودمند است، ولی بررسی دیدگاه‏های کسانی مهم‏تر است که شاخه‏ای از دانش را پدید آورده‏اند. در تاریخ اندیشه‏های اجتماعی غرب، اگوست کنت را به دلیل آنکه به صورتی قانونمند و با روشی نو به تحلیل وقایع اجتماعی زمان خود پرداخت، «پدر علم جامعه‏شناسی» می‏نامند و اندیشه‏های او را سرآغاز بحث‏های امروزین جامعه‏شناسی می‏دانند.این در حالی است که ابن خلدون سال‏ها پیش از وی بههمان روش، وقایع اجتماعی زمان خود را تحلیل کرده است. مقدمه ابن خلدون، که مشتمل بر اندیشه‏های اجتماعی اوست، طی سال‏های ۷۷۶ـ۷۸۴ ق تألیف شده و جامعیت و قوّت تحلیل‏های ابن خلدون هر انسانی را به شگفتی وامی‏دارد. این مقاله در ابتدا، نگاهی مختصر به شرح حال ابن خلدون دارد و سپس «علم عمران» را، که توسط وی …ارائه شده، معرفی می‏نماید.هرکس به مطالعه تاریخ اندیشه‏های اجتماعی بپردازد، به روشنی درمی‏یابد آثاری که پیش از ابن خلدون درباره مباحث اجتماعی تألیف شده‏اند مانند کتاب‏های یونانیان، رومیان و یا کتاب‏های صدر اسلام و قرون وسطا، فاقد تجزیه و تحلیل علمی در خصوص مسائل اجتماعی‏اند. شاید بتوان ابن خلدون را نخستین یا از نخستین متفکّرانی دانست که در قرن چهاردهم میلادی با روش کاملاً علمی به مطالعه و بررسی پدیده‏های اجتماعی پرداخت و سعی کرد تا علل و اسباب و قوانین حاکم بر آن‏ها را، که قابل تعمیم به موارد مشابهند کشف نماید. وی معتقد بود: قوانین ثابتی بر پدیده‏های اجتماعی حاکمند که می‏توان با بنیان‏گذاری رشته‏های علمی جدید به کشف آن‏ها پرداخت.ابن خلدون تلاش علمی و نظریه‏پردازی خود را با انتقاد از مورّخان پیشین و ارائه نگرشی نو از تاریخ شروع می‏کند و با ابداع دانشی جدید به نام «علم عمران» کارش را به پایان می‏رساند و ادامه راه را از محققان پس از خود طلب می‏کند.این مقاله درصدد است اصل «علم عمران» را معرفی کند؛ معرفی مسائل آن فرصت دیگری می‏طلبد. زندگی‏نامه ابن خلدون در سال ۷۳۲ ق (۱۳۳۲ م) در شهر تونس چشم به جهان گشود و پس از ۷۸ سال زندگی پرخاطره سیاسی و علمی در سال ۸۰۸ ق (۱۴۰۶ م) در شهر قاهره دیده از جهان فرو بست. از التعریف ابن خلدون و تفاصیلی که مورّخان یاد کرده‏اند، می‏توان زندگانی او را به چهار مرحله تقسیم کرد:۱٫ کودکی و تحصیل (۷۳۲ ـ ۷۵۲ ق) :او در این مرحله، که ۱۹ سال‏اول زندگی وی را تشکیل می‏دهد، در تونس در «جامع زیتونه» با کوشش تمام به فراگیری علوم پرداخت. در همین زمان (۷۴۹ ق)، طاعون مرگ‏باری که در جهان شیوع یافته بود، پدر، مادر و بسیاری از استادان وی را به کام مرگ فرو برد. پس از این حادثه، بار سفر بست و به سوی مغرب اقصا کوچ کرد.۲٫ فعالیت سیاسی (۷۵۱ـ۷۷۶ ق) :او در این مرحله، که ۲۵ سال دوم زندگی‏اش را تشکیل می‏دهد، به فعالیت‏های سیاسی پرداخت و ماجراهای زیادی برای خود رقم زد و طی این مدت، با حوادث سهمناکی روبه‏رو شد. وی این دوره را در بیست سالگی با ورود به دربار ابومحمّد بن تافراگین شروع کرد. وی در این دوره، در زمره بزرگان دربار قرار گرفت و از ملتزمان خاص رکاب و همنشین بزم و خلوت انس و محرم اسرار سلاطین شد.۳٫ تألیف (۷۷۶ـ۷۸۶ ق) :از این مرحله، که هشت سال از زندگی ابن خلدون را تشکیل می‏دهد، چهار سال به تألیف و چهار سال دیگرش به تکمیل آن تألیفات صرف شد.تجربه‏های مرحله قبل بیهودگی عمل سیاسی را به ابن خلدون ثابت کرده بود. از این‏رو، تصمیم گرفت یکباره از سیاست کناره جوید و به کار تحقیق و تألیف بپردازد. برای این کار، تصمیم گرفت در قلعه ابن سلامه به دور از جنجال‏های سیاسی برای تألیف العبر و مقدّمه عزلت گزیند. وی در این مدت، با تأمّل در تجربه‏های خود و معلوماتی که طی ۳۴ سال از عمرش اندوخته بود، توانست مطالب مقدّمه و تاریخ خود را تدوین نماید.وی در شرح این برهه از عمر خود، می‏نویسد: «در آن قلعه، چهار سال فارغ از همه مشاغل اقامت گزیدم و در آنجا تألیف این کتاب را آغاز کردم و مقدّمه آن را بدین شیوه شگفت، که در آن عالم تنهایی بدان رهبری شدم، تکمیل نمودم.»۳وی پس از آنکه چهار سال را در خلوت و تفکّر و نوشتن سپری کرد، برای تکمیل و تصحیح کتابش عازم تونس شد.۴٫ تدریس و قضاوت (۷۸۴ـ۸۰۸) :این مرحله، که واپسین مرحله زندگی اوست، ۲۴ سال طول کشید؛ یعنی از زمانی که به مصر رفت و دیگر به وطنش باز نگشت. در قاهره، سلطانْ تدریس در مدرسه «قمیحه» و «جامع الازهر» و منصب قضای مالکیان مصر را به عهده وی نهاد. آثار علمی رساله‏ای در منطق، رساله‏ای در حساب، تلخیص برخی از نوشته‏های ابن رشد، شرح قصیده برده، لباب المحصّل، شرح رجزی در اصول فقه، العبر فی دیوان المبتدأ و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر از آثار ابن خلدون می‏باشند. شخصیت علمی ابن خلدون، که دارای شهرت جهانی می‏باشد، شخصی است فیلسوف، موّرخ، سیاست‏مدار، جامعه‏شناس، اقتصاددان و مبدع «علم عمران» که بیش از ششصد سال پیش با روش کاملاً علمی و فراتر از عصر خویش، به مطالعه و تحقیق ابعاد گوناگون پدیده‏های اجتماعی پرداخته است. این علم تعداد زیادی از رشته‏های علوم انسانی زمان ما را در برمی‏گیرد.وی همه تجارب و تأملّات و اندیشه‏های خود را در کتاب مفصّل مقدّمه که سبب اشتهار جهانی‏اش شد، به ودیعه نهاد. مقدّمه تصویر گویایی از زندگی اجتماعی جوامعی است که در عصر ابن خلدون وجود داشتند.جنبه برجسته این کتاب بُعد اجتماعی آن، یعنی تحلیل پدیده‏های اجتماعی است. وی در مطالعات خود، به دنبال سازوکاری می‏گشت که بتواند با آن تفسیر مناسبی از تحوّلات اجتماعی ارائه دهد که چگونه پدیده‏ای متولّد می‏شود، رشد می‏کند و به تکامل می‏رسد و پس از چندی از هم فرو می‏پاشد. اگر با دقت بیشتری به مقدمه وی بنگریم، هسته اولیه همه علوم اجتماعی و بسیاری از مسائل را در آن می‏یابیم. از این‏رو، مقدّمه وی می‏تواند منبع ارزشمندی برای مطالعات جامعه‏شناختی و تاریخی باشد. هر قدر محقق در مباحث وی دقیق‏تر شود، به اهمیت و ژرف‏بینی‏اش بیشتر واقف می‏گردد. بحث وی در این کتاب، از یک مقدّمه به مفهوم عادی فراتر است؛ زیرا به ارائه و تأسیس رشته علمی مستقل پرداخته و اهداف، فواید، مسائل و موضوع آن را بیان داشته و برای اثبات استقلال آن، روابطش را با سایر علوم مشابه بررسی کرده است و از آیندگان خواسته کار نو و بدیع وی را ناتمام رها نکنند.«تجربه» و «اندیشه» دو منبع اساسی مقدّمه هستند که خود وی بارها بدان‏ها اشاره کرده که آنچه را نوشته، از ذهن خودش تراوش نموده و از جانب خداوند به او اضافه شده است: «… مقدّمه آن را به این شیوه شگفت، که در آن عالم تنهایی به آن رهبری شدم، تکمیل کردم و در آن ایام، سیلی از علوم و معارف بر فکرم هجوم آورد و من فقط زبده و مغز آن را امتخاض کردم و در این تألیف آوردم… و خداوند مرا به سوی آن الهام کامل نموده است…»۴مرتبه و اهمیت مقام ابن خلدون در زمان حیاتش شناخته نگردید. نخستین کسانی که متوجه او شدند، ترک‏ها بودند. نویسندگان اروپایی در قرن نوزدهم میلادی او را کشف کردند و نخستین کسی که کاملاً به عظمت او پی برد و او را در سال ۱۸۱۲ م «منتسکیوی عرب» معرفی کرد هامر ـ پوگشتال، خاورشناس اتریشی، بود. «مقدّمه» ابن خلدون از نظر دیگران آن‏گونه که مشهور است، مقدّمه ابن خلدون تنها در اوایل قرن نوزدهم میلادی مورد توجه خاورشناسان غربی واقع گردید و در اواخر همان قرن از این مرحله گذشت و دیگر دانشمندان اروپایی نیز آن را مورد تحقیق قرار دادند و جهان اسلام نیز از طریق اروپا با ابن‏خلدون آشنایی مجدّد پیدا کرد. آشنایی‏بیشتر با ابن‏خلدون در ایران از طریق مطالعه نوشته‏های اروپایی و به ویژه پس از انتشار نخستین چاپ ترجمه فارسی مقدّمه آغاز شد.۶با ترجمه مقدّمه به زبان‏های مهم جهان، بسیاری از محققان دریافتند که وی بر بسیاری از محققان اروپایی در آراء و نظریه‏های با ارزش و مهم سبقت جسته است. از آن پس، دانشمندان رشته‏های گوناگون نظریه‏های ابن خلدون را مورد مطالعه قرار دادند و دریافتند که وی بر بسیاری از مشهورترین صاحب‏نظران رشته‏های اجتماعی همانند ویکو، ماکیاول، اگوست کنت، کورنو، جان بودن، دیوید هیوم، آدام اسمیت و دیگران مقدّم است و بذرهای نظریات دانشمندان زیادی را می‏توان در آن یافت.پس از این آشنایی بود که اظهارنظرهای جالبی درباره شخصیت و اثرش شروع شدند. در اینجا فقط به بیان سه اظهارنظر اکتفا می‏شود:۷۱٫ آرنولد توین‏بی، موّرخ شهیر بریتانیایی، در تألیف بزرگ خود، به نام مطالعه‏ای در تاریخ چنین آورده است: «… ابن خلدون در مقدّمه خویش بر تاریخ جهان، فلسفه‏ای از تاریخ در تصور گنجانیده و صورت‏بندی کرده است که بی‏تردید، سترگ‏ترین اثری است از نوع خود که تاکنون در هر عصری یا سرزمینی به وجود آمده است… به نظر می‏رسد که وی در زمینه‏ای که برای تحقیقات خویش برگزیده، ملهم از هیچ‏یک از پیشینیان خود نبوده است.»۸۲٫ رابرت فلینت، فیلسوف انگلیسی، در کتاب خود به نام تاریخ فلسفه تاریخ نوشته است: «… در زمینه علم یا فلسفه تاریخ، نامی درخشان زینت‏بخش ادبیات و علوم عرب شد. نه در دوره کلاسیک و نه در عصر قرون وسطای مسیحی نمی‏توان شخصیتی یافت که حتی اندک به درخشش ابن خلدون باشد… او در مقام نظریه‏پردازِ تاریخ، در هیچ عصر و سرزمینی همتا نداشته است… افلاطون، ارسطو و آگوستین همطراز با او نیستند و سایرین شایستگی آن را ندارند که حتی نامشان در جوار نام او ذکر شود. اصالت و فرزانگی و ژرف‏بینی و جامعیت وی همه یکسان، قابل تحسین و ستایش است.»۹۳٫ جورج سارتن، محقق آمریکایی، در وصف ابن خلدون می‏نویسد: «… ابن خلدون موّرخ، سیاست‏مدار، جامعه‏شناس، اقتصاددان و محققی ژرف در امور بشر بود و در پس تجزیه و تحلیل گذشته بشر برای دریافت حال و آینده او. وی در زمره نخستین فلاسفه تاریخ است و بر ماکیاول، جان بودن، ویکو، اگوست کنت و کورنو تقدّم فکری داشته است.