اهمیت وحقوق محیط زیست از منظر قرآن کریم

[*atefeh* 13,002]

اهمیت وحقوق محیط زیست از منظر قرآن کریم

 

اهمیت محیط زیست:

محیط زیست طبیعی که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران در آن شکـل گـرفته و استمرار می‌یابد از چنان اهمیتی برخوردار است که به‌عنوان مهمترین موضوع زیستی انسان و دیگر موجودات زنده مورد توجه قرار گرفته است از طرف دیگر تمدن صنعتی ناشی از تأسیسات و بناها و مکانها و محل زندگی انسانها و تمدن مدنی مربوط به مناسبات اجتماعی انسانها و تأثیر متقابل محیط زیست طبیعی با محیط زیست انسانی هر دین‌پژوه را به مطالعه عمیق متون دینی جـهت دریافت موضع دین در این زمیـنه فرا می‌خواند.

قرآن کریم مهمترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه محیط زیست طبیعی و انسانی است قرآن-پژوهی که مسأله محیط زیست طبیعی و انسانی را به آموزه‌های قرآن کریم عرضه می‌دارد بدنبال دستیابی به دیدگاه آن کتاب الهی در زمینه توصیف محیط زیست و باید ونبایدها در مناسبات انسانها با آن است. برای دریافت صحیح مسئله مورد پژوهش بایسته است در مبحث نخست مبادی تصوری و تصدیقی که در فهم مسئله مؤثر می‌افتد به اختصار ارائه گردد.

ذکر خداوند متعال و یادآوری خلافت و جانشینی او در زمین و درک محیط بودن آن ذات مقدس بر همه چیز «... و کان الله بکل شیءٍ مُحِیطاً»(نساء/126) رمز بهره‌وری از طبیعت با حفظ تعادل زیستی آن است. تنها انسانهای عالم به سنت‌های حاکم بر طبیعت و پایبند به تعهدات خویش در خلافت از آلوده‌سازی طبیعت و بهره‌وری نادرست از آن اجتناب می‌ورزند و تمامی همت خویش را در حفظ تعادل محیط زیست به کار می‌گیرند.

همانگونه که خداوند حفیظ طبیعت و همه موجودات آن است «إنَّ ربّی عَلَی کل شیء حفیظٌ» (هود/ 57) خلیفة او نیز باید منابع و مواهب طبیعی اعم از گیاهان، حیوانات و ... را از نابودی، تخریب، تلف شدن حفظ نماید. به تعبیر دیگر زمین، آب، آسمان و همه طبیعت ودیعه‌ای است الهی که به دست انسان سپرده شده و برای استفاده متعادل از آنها پدید آمده است. از این روی انسان مسئول حفظ طبیعت است.

پیامبر اکرم (ص) بر حرمت نهادن بر زمین تأکید می‌ورزد و آن را به منزله مادری که انسان از آن ارتزاق می‌نماید معرفی می‌نماید که از اعمال نیک و بد انسان خبر می‌دهد «تحفّظوا من الأرض فانّها امّکم و إنّه لیس من احدٍ عاملٍ علیها خیراً أو شرّاً الا و هی مُخْبِره به» (نهج الفصاحه، ص226) از جمله اموری که زمین از آن خبر خواهد داد کیفیت بهره‌وری و حفاظت انسان از عناصر و منابع آن است.

قانونگذار قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با استفاده از آموزه‌های قرآن کریم و سنت نبی اکرم (ص) در اصل پنجاهم در زمینة حفظ محیط زیست مقرر نموده است: «در جمهوری اسلامی حفظ محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفة عمومی تلقی می‌گردد از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است».

از مجموع گزاره‌های سلبی و ایجابی حداقل بایدها و نبایدهای ارشادی و اخلاقی یا احکام تکلیفی استحباب و کراهت استظهار می‌شود قرآن کریم در برخی از آموزه‌های خود باید و نباید را در کنار هم مطرح نموده است به بهره‌مندی از محصول طبیعت امر نموده و از عدم تعادل در مصرف آن نهی فرموده و اسراف را عامل از دست دادن محبت خداوند دانسته است. «... و کلوا و اشربوا و لا تسرفوا انّ الله لا یحبّ المسرفین» (اعراف/ 31) و آنان را از اهل آتش جهنم معرفی نموده است «و أنّ المسرفین هم اصحاب النار». (مؤمن/ 43) با تأمل در این دسته از آیات می‌توان قواعد الزامی و حقوقی و احکام تکلیفی حرمت تخریب طبیعت و استفاده ناروای از آن و وجوب حفظ محیط زیست را بدست آورد.

از مفاهیمی چون رحمت، آیه، خلافت، تسخیر و نعمت در قرآن کریم دریافتیم که طبیعت و محیط زیست طبیعی میراث خداوند متعال برای موجودات زنده و آدمیان است تا آدمی با رعایت سنتهای الهی بر حفظ و توسعه آن همت ورزد و آنرا از آلودگیها و تخریب مصون نماید لذا انسان در برابر خداوند، موجودات و بلکه تمامی آفرینش مسئول است.

برخی از محققان نوشته‌اند «قوانین الهی شریعت» وظایف انسانها را نسبت به نظم طبیعی و محیط زیست، به صراحت معین کرده است. انسان، به موجب احکام شرعی، نه تنها موظف است به انسانهای دیگر کمک کند و نیازهای بینوایان را برآورد بلکه علاوه بر آن موظف است از آلوده کردن آب و خاک پرهیز نماید .او نه تنها موظف است به پدر و مادر خود مهربانی کند بلکه باید درخت بکارد و حیوانات را با رأفت و مهربانی تربیت نماید و از آنان حمایت کند و آشیانه آنان را از تباهی و آلودگی حفظ نماید.»

مبانی حقوق محیط زیست در حقوق اسلامی

قاعده لا ضرر

قاعده «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» از بنیادی‌ترین قواعد فقهی است که با پذیرش نقش اثباتی آن در احکام شرعی که برخی از فقیهان بدان اذعان نموده‌اند می‌توان به جبران خسارت ناشی از تجاوز به سرمایه‌های زیست محـیطی بدان استناده نمود زیرا همانگـونه کـه ایراد زیان به سرمایه‌های مادی و معنوی خصوصی بدون جبران نمی‌ماند ایراد خسارت به مهمترین سرمایه طبیعی بشر چگونه می‌تواند نادیده گرفته شود منطق حقوق اسلامی به ما می‌آموزد تا با قیاس اولویت به ضرورت جبران خسارت ناشی از تجاوز به حقوق محیط زیست حکم نماییم.

حتی در صورت تعارض قاعده لا ضرر با قاعده سلطنت «الناس مسلطون علی اموالهم» قاعده لا ضرر به جهت تقدّم حـقوق جامعه و حـقوق نوعی بشر بر حـق فرد برقاعده سلطنت رجـحـان دارد. و به اصطلاح حقوق اسلامی قاعده لا ضرر دایره سلطه مالک در تصرفات مضرّ بر محیط زیست را تخصیص می‌زند.

قاعده نفی عسر و حرج:

یکی دیگر از قواعد فقهی که در صورت پذیرفتن نقش اثباتی آن در احکام شرعی می‌تواند در زمینة جبران خسارت ناشی از تجاوز به محیط زیست مورد استفاده قرار گیرد قاعده نفی عسر و حرج است زیرا عسر و حرجی که از به هم خوردن تعادل اکولوژیک طبیعت برای موجودات زنده و بشر پدید می‌آید چه بسیار مهمتر از عسر و حرجی باشد که از ناحیه افراد ایراد می‌گردد. بنابراین اگر رفع یا کاهش عسر و حرج با جبران خسارت ممکن باشد متجاوز به حقوق محیط زیست به جبران خسارت آن ملزم می‌گردد.

حکم عقل:

عقل حفاظت از محیط زیست و جبران خسارت ناشی از تجاوز به آن را امری ممدوح و پسندیده می‌شمرد و به ضمیمة قاعدة ملازمه هر امری را که عقل بدان حکم نماید شرع نیز بدان حکم می‌کند می‌توان اذعان نمود که شناسایی حقوق محیط زیست و جبران خسارت ناشی از تجاوز به آن از جمله احکام شرع نیز می‌باشد.

 

بنای عقلاء:

بنای عقلاء بر شناسایی حقوق محیط زیست و جبران خسارت ناشی از تجاوز بر آن استوار است از ناحیه شارع ردع و منعی در این زمینه در دست نیست چنانکه عدم ردع شارع را کاشف از پذیرش او بدانیم بر لزوم جبران خسارت اذعان می‌نمائیم. همچنین بنای عقلاء بر مجازات متجاوز به محیط زیست تحقق یافته است چنانکه حقوق محیط زیست بین الملل و حقوق کشورها بر آن دلالت دارد.(سایت www.p30city.net)