مدرهای گیاهی

[masi eng 47044]

مدرهای گیاهی:

 

مدر ها ( دیورتیك ها ) ، از جمله رایج ترین داروها در كشورهای مختلف هستند.

 

علاوه بر مصرف گسترده مدرهای شیمیایی ،مدرهای طبیعی هم نقش مهمی در خود درمانی پر فشاری خون ادم وناراحتی های قاعدگی دارند. مثلا چای یك منبع طبیعی ارزان است كه به خاطر موثر بودن و بی خطری ، مصرف زیادی به عنوان یك مدر گیاهی دارد.

 

 

اكثر گیاهانی كه در عطاری ها و سایر فروشگاه ها به عنوان مدر به فروش می رسند ، اگر به درستی شناسایی شده باشند سمی نیستند ،با این حال عمده آن ها اثر بالینی اثبات شده ای ندارند و از كافئین هم موثرتر نیستند.

 

 

شواهد علمی در مورد مقدار مصرف اغلب این گیاهان به عنوان مدر وجود دارد. این حقیقت كه برخی از این گیاهان ، قرن هاست در طب گیاهی مصرف می شوند ، كارآیی شان را الزاما تایید نمی كند ، بلكه بیشتر پیشنهاد می كند كه آن ها دارای حیطه وسیعی از بی خطری نسبی اند و مصرفشان ( در حد متعارف ) معمولا منجر به مسمومیت نمی شود (1).

[masi eng 47044]

گیاهان زیادی به عنوان فرآورده های مدر در سراسر دنیا استفاده می شوند ، با این حال ، موارد مصرف صحیح آن ها اغلب متفاوت است :

 

 

كمك به دفع سنگ های ادراری ، نفریت ،سیستیت ، رفع مواردی از احتباس ادرار ، آسیت ها ، بیماری های لمفاتیك و پر فشاری خون ، ادم وخیز شدید. از این دیورتیك ها در درمان یا بهتر است گفته شود ، تسكین درد شدید ناشی از سنگ كلیه و مثانه هم استفاده می گردد ، در این موارد معمولا یك مدر گیاهی در یك دوره كوتاه و به مقدار زیاد استفاده می شود. برخی مسهل های گیاهی هم اثر مدری دارند ( مانند گیاهان سنا ، روبارب و … ) مشاهده شده كه مشتقات آنتراكینونی ( كه در گیاهان فوق وجود دارند ) ، از طریق مهار ATPase در مدولای كلیه دیورز را تحریك می كنند. پس از این مواد می توان در تسكین علایم آسیت در ناراحتی پیشرفته كبدی ،استفاده كرد.

 

 

شواهدی وجود دارد حاكی از آن كه مدرهای معوملی مختلف در حیوانات تحت تجربه اثر مدری دارند ، ولی تنها در دوزهای بالا ( 4 0 ml/mg و یا 1g/kg ) ، یعنی حدی كه بسیار خارج از هر گونه دامنه درمانی است. اثر مدری تجربی گل قاصدك ، كاهوی وحشی و تعدادی از اعضایی خانواده دم اسبیان در دوزهای مختلف در حیوانات مشاهده شده است.

 

 

اثر مدری ( شامل ترشح سدیم در ادرار ) طی مطالعات تجربی با چند گیاه مشاهده شده ، ولی مطالعه چند گیاه مدر دیگر، هیچ اثری را نشان نداده است. با همه این ها ، تجربه با چند فرآورده گیاهی ،اثر اتفاقی مدری را به پزشكان نشان داده و این معمول ترین واكنش به درمان بیماران گزارش شده است. یك نتیجه می تواند این باشد كه پاسخ به اثر مدری متغیر بوده و شاید به پذیرش هر بیمار بر می گردد .

 

 

كلا دو نوع مدر را می توان تصور نمود ، یكی مدرهایی مایی (aquaretics) ( كه منظور مدرهایی اند كه باعث دفع آب از بدن می شوند ). ظاهرا این مواد از طریق افزایش جریان خون كلیه اثر می كند. بیشتر مدرهای گیاهی در طب سنتی از این گروهند. بنابراین این ها به آسانی با دیورتیك های مدرن و جدید قابل مقایسه نیستند.

 

 

در مورد گیاهان مدر ، نشان داده شده كه نسبت مقدار پتاسیم آن ها به سدیم بالاست. این نسبت در مورد غذاها به طور متوسط 2 به 1 و در مورد گیاهانی مانند گزنه ، دم اسب ، آقطی غان ، لوبیا و زیرفون ( خصوصا در حالت دم كرده ) بیشتر از 150 به 1 می باشد. البته مسكل است كه با داده های موجود ،اثر هر گونه ماده مدر را به مقدار پتاسیم بالای آن ها نسبت دهیم ، ولی به نظر می رسد كه این پتاسیم بالا در امر دیورز مناسب باشند .

 

 

گروه دوم مدرهای تصفیه كننده (diuretic depuratives) می باشند كه با مفهوم عمومی دیورتیك در طب گیاهی غربی بیشتر قابل مقایسه اند و به نظر می رسد كه این مواد باعث دفع آب و برخی متابولیت ها و مواد زاید می شوند.

[masi eng 47044]

دیورز اسموتیك (Osmotic diuresis)

 

 

اصل دیورز اسموتیك در اواخر قرن نوزدهم مطرح شد و محققین به تاثیر مواد محلول در ادرار روی جریان ادراری پی بردند. مانیتول یك مدر اسموتیك است كه در اصل از گیاهان به دست آمده و به صورت تزریق وریدی در نارساییی اولیگوریك حاد كلیه ها استفاده می شود.

 

 

وجود مانیتول در تعدادی از گیاهان مدر مانند Agropyron repens گزارش شده است با این حال جذب اب از دیواره روده بسیار محدود می باشد و به نظر نمی آید نقش تعیین كننده و مهم یدر اثر دیورتیك گیاه فوق داشته باشد.

 

 

تعدادی از مولكول های قندی مشابه برای اثر مدری تعدادی از فرآورده های گیاهی و نیز میوه ها و سبزیجات در نظر گرفته شده اند ، مانند اینولین. در مورد اجزای موجود در گیاهان كه روی كلیه اثر می گذارند ،اطلاعات كاملی در دست نیست ، گرچه فقط چند مورد بسیار اندك وجود دارد كه مصرف گیاهان مدر ، منجر به سمیت كلیوی واقعی شده است ، با این حال احتیاط عمومی در استفاده از این گیاهان ، خصوصا در مواردی كه كلیه ها دچار آسیب هم شده باشند ، لازم است.

 

 

استفاده از گیاهان مدر در دیابت و نارسایی كلیه نامناسب بوده وحتی ممكن است خطرناك باشد.

 

 

درمان سنتی بیماری آرتریت هم با استفاده از گیاهان مدر انجام می شده است. مطالعات انجام شده ، پیشنهاد می كند كه این مواد روی افزایش دفع متابولیك مواد زاید اسیدی مانند اسید اوریك كه با ارتریت نقرسی مرتبط اند ، اثر می كنند. ولی توضیح واقعی كارآیی گیاهان مدری مانند دانه گرفس و برگ گزنه در درمان بیماری های آرتریتی ،ممكن است به همین سادگی نباشد.

 

 

از مدرها در درمان بیماری های التهابی دیگر هم استفاده می شده ، برخی از این بیماری ها ،همراه با احتباس مایعات بوده كه كاربرد سنتی مدرها را توجیه می كند. درمان های سر وقت احتمالا مناسب ترند ، مثلا صبح ها یا موقع ظهر و این خصوصا در درمان بی اختیاری شبانه ادرار ، ثابت شده است.

[masi eng 47044]

مدرهای گیاهی ممكن است در موارد زیر هم كاربرد داشته باشد :

 

 

 

بعضی بیماری های التهابی مزمن ، همراه با احتباس مایعات

 

سندرم پیش از قاعدگی(pms ) .

 

 

یكی از موارد مصرف گیاهان مدر ، سنگ های ادراری است. به نظر می آید كه برخی گیاهان ، مانند دانه جعفری و كرفسس و برگ گزنه و غان ، با افزایش ادرار ، دفع اورات ها را تسریع می كنند. اثر گیاهان شاه پسند ،گل قاصدك ، دم اسب ، علف خررس ، بابا آدم سیلن ، به صورت تجربی روی سنگ های ادراری ( سیتراتوری ، كالسیتوری ، فسفاتوری ) ph ادرار و دیورز بررسی شده است. در این موارد معمولا دم كرده گیاهی را به عنوان جانشین مصرف چای معمولی توصیه می كنند .

 

 

در طب گیاهی قدیم ایران از تعدادی از گیاهان به عنوان مدر استفاده می شده است و مصرف آن ه كم و بیش همچنان هم ادامه دارد . از ریشه های مدر به موارد زیر می توان اشاره كرد : گل قاصدك ، ایریسا ، روناس ،شقاقل ، هلیون ، انجدان رومی ،صابونی ، مرغ ، ترب سیاه.

 

 

انواع هوایی گیاهان زیر نیز به عنوان مدر مصرف داشته اند و دارند : پر سیاوش ، دم اسب ، كاسسنی ، بادرنجبویه ، مرزنجوش ، بومادران ، انگشت عروس. گل های آقطی ،بهار نارنج ، سرخ ولیك ، زیرفون ، نیلوفر ، ختمی و باوبنه و نیز كاكل ذرت اثر مدری دارند ، احتمالا تركیبات فلاونوئیدی موجود در آن ها مسؤول اثر مدری شان می باشد.

 

 

به گیاهان اخیر باید گل های پنیرك ، هوفاریقون ، همیشه بهار ، گل گندم و بنفشه را هم افزود. از برگ گیاهان مرد به انگور ، خاش (راج) ، ترخون ، بارهنگ ، گاوزبان ، به لیمو ، شلغم و نعنا باید اشاره كرد .

 

 

در طب سنتی ،یك نظریه مهم این بوده كه برخی بیماری ها و ناراحتی ها ، به وسیله عدم تعادل در مواد بدن به وجود می آیند وگیاهان مدر به میزان زیادی بای كمك به حذف مواد اضافی مصرف می شده اند. گاهی برای این گیاهان اصطلاح تصفیه كننده خون هم استفاده می شده است. در سال های اخیر از دیورتیك های گیاهی ، بیشتر برای مصارفی مانند تسكین علامتی pms ( نشانگان پیش قاعدگی ) و به عنوان لاغر كننده استفاده شده است. Pms ، اغلب در ارتباط با احتباس ماییعات است كه توسط مدرها تسكین می یابد. كاهش وزن به دنبال مصرف یك مدر ـ از این طریق كه می تواند مقدار زیادی آب بدن را كم كند ـ سریعا رخ می دهد كه البته تصور كاذبی در مورد كاهش وزن برای مصرف كننده ایجاد می نماید.

[masi eng 47044]

چند گیاه مدر

 

 

گل قاصدك از خانواده كمپوزیته و كرفس از خانوداه چتریان .

 

 

از برگ ها و ریشه خشك شده گیاه قاصدك (شكل 1) ، مدت زیادی است كه در طب گیاهی استفاده میشود. میوه های كرفس ( كه گاهی دانه هم نامیده می شوند ) نیز به همین خاطر مصرف میگردد. مصرف سنتی این گیاهان به عنوان مدر ، در حال حاضر هم مورد توجه است. با این حال ، تمام آن خواص به وسیله تحقیقات علمی اثبات نشده است. گل قاصدك هم در فرانسه و هم در آلمان علاوه بر اثرات مدری اش ، به خاطر افزایش جریان صفراویی و كمك به هضم غذا استفاده می شود و به عنوان یك مسهل خفیف هم اثر می كند.

 

 

این خواص توسط مطالعات فارماكولوژیك اثبات شده است. كرفس در فرآورده هایی برای تخفیف نشانه های آرتریت ، و در مقادیر كمتر به عنوان یك آرام بخش خفیف و ضد اسپاسم هم كاربرد دارد.

 

 

اجزای شیمیایی : در مورد برخی از فرآورده های گیاهی ،معمولا مشكل است كه اثرات و فعالیت های مشاهده شده را ، به یك جزء خاص و یا گروهی از اجزای مشخص ،نسبت دهیم. برگ قاصدك حاوی سزكوئی ترپن لاكتن های تلخ و نیز تری ترپنوئید می باشد. ریشه قاصدك حاوی مواد مشابه و نیز اسیدهای فنلی و مقدار زیادی پلی ساكارید اینولین است.

 

 

جالب تر از همه ، حضور مقدار زیادی یون پتاسیم در برگ و ریشه قاصدك است كه احتمالا هیپوكالمی ( كه یك اثر جانبی معمول برخی مدرهاست ) را كاهش می دهد.

 

 

میوه كرفس حاوی مخلوطی از مونو ـ و سزكویی ترپن ها در اسانس اش است كه همراه آن ها ، فتالیدها هم وجود دارند. فتالیدها مسوول بوی خاص كرفس هستند. در كرفس مخلوطی از فورانوكومارین ها و گلیكوزیدهایشان ، و هم چنین مقادیر قابل توجهی فلاونوئید و اسیدهای فنلی وجود دارد.

 

 

اثرات : علی رغم مخلوط پیچیده مواد شیمیایی موجود در هر یك از این دو گیاه ، برخی پیشرفت ها در تحقیقات فارماكولوژیك مواد موجود حاصل شده است.

 

اثر دیورتیك گل قاصدك با استفاده از مدل های حیوانی تایید شده است ، ولی تركیبات مسوول این اثر مشخص نشده اند.مشخص شده كه سزكویی ترپن لاكتن ها نقش مهمی دارند ، با این حال مقدار زیاد یون های پتاسیم و اینولین نیز می تواند دخالت واضحی داشته باشد. معلوم شده كه افزایش ترشحات صفراوی گل قاصدك توسط سزكویی ترپن لاكتن های آن انجام می شود.

 

 

خواص آرام بخش كرفس بیشتر از اثر مدری آن مطالعه شده است. نشان داده شده كه فتالیدها اثرات دیورتیك ، ضد اسپاسم و ضد تشنج دارند. اسانس تام كرفس هم اثرات مشابهی نشان داده و احتمالا با تحریك بافت اپی تلیال كلیه ها ، ممكن است باعث دیورز نقش دارند ، زیرا مشخص شده كه برخی آنزیم های كلیه را كه در بازجذب آب دخالت دارند ، مهار می نمایند.

 

 

مقدار مصرف : دو گیاه مذكور معمولا به دو صورت پودر گیاهی و یا دم كرده مصرف می شوند. دوز دوزانه گل قاصدك 4 تا 10 گرك برگ و 3 تا 5 گرم ریشه ، و در مورد كرفس ، 5/0 تا 3 گرم میوه خشك می باشد.

 

موارد احتیاط و عدم مصرف : دیورتیك های گیاهی احتمالا اثر سایر داروهای مدر كه بیمار ممكن است مصرف كند را ، تشدید می كنند و این ممكن است منجر به افت فشار خون ،هیپوكالمی و سایر علایم شدید دیورز شود.

 

 

گل قاصدك نباید درافرادی كه دچار انسداد مجاری صفراوی اند ، مصرف شود. به جز این ،هیچ عارضه جانبی یا تداخل با این گیاه گزارش نشده است. تماس مكرر با گیاه تازه ، ممكن است منجر به درماتیت تماسی شود و این اتفاق با گیاه خشك هم ممكن می باشد. كرفس در افرادی كه دچار التهاب یا ناراحتی كلیه اند ،و نیز در بارداری نباید مصرف شود. فورانوكومارین های موجود ممكن است در بعضی افراد ایجاد فوتودرماتیت كنند و واكنش های حساسیتی نیز از كرفس مشاهده شده است .

[masi eng 47044]

ژونی پر

 

 

با نام علمی (Juniperus communis) و با اسامی محلی پیرو ، اریز .

 

 

میوه های این گیاه حایو حداقل 1 درصد اسانس اند ، اسانس فوق عمدتا حاوی هیدروكربنن های ترپنی می باشد. مواد فلاونی ، تانن قند و رزین هم در میوه هایی این گیاه گزارش شده است.

 

اثر مدری ایین گیاه را عمدتا به حضور ترپینن ـ 4ـ اول نسبت می دهند كه منجر به افزایش جریان خون در كلیه می شود. این ماده در حقیقت سرعت فیلتراسیون گلومرولی را افزایش داده و متعاقبا تشكیل ادرار را افزایش می دهد.

 

 

بر اساس یافته های توكسیكولوژیك ، اسانس میوه های ژونی پر كه به وسیله تقطیر با بخار آب به دست می آید ، اثرات محرك وجراحت زا روی كلیه دارد. احتمال دارد اثر مدری اصلا به خاطر این اسیب گلومرولی باشد. بررسی منابع نشان می دهد كه در طب سنتی كشورهای مختلف كه از این گیاه به عنوان مدر استفاده می كرده اند ، به اثر سمیت كلیوی فوق ، هرگز اشاره نشده و به نظر می آید كه چندان معتبر و مستند نیست.

 

 

شاید به این دلیل كه آسیب فوق ، در مصرف حداكثر و دوزهای بالا و در انواع مشخصی از حیوانات آزمایشگاهی مشاهده می شود. محققین حتی نتیجه گرفته اند كه این آسیب كلیوی احتمالا به خاطر خود اسانس ژونی پر نبوده ، بلكه به خاطر ناخالصی های آن و شاید وجود اسنس تربانتین همراه با اسانس ژونی پر بوده است.

 

هیچ گونه اثر سمیت كلیوی مربوط به اسانس میوه های ژونی پر در نوشتجات بالینی یا در تحقیقات جدیدتر خصوصا در دوزهای درمانی مشاهده نشده است. با این حال ، مصرف میوه های این گیاه ، در نارسایی مزمن كلیه ، و به خاطر اثر مسقط جنین اش ، در بارداری نیز ممنوع است.

 

 

مقدار وموارد مصرف : كمیسیون گیاه درمانی آلمان ، مورد مصرف میوه های ژونی پر را ، “ درمان دیورتیك بیماری ها التهابی لوله های ادراری افران ” اعلام كرده است.ایین میوه ها به صورت خرد شده به مقدار یك قاشق چایخوری به صورت دم كرده مصرف می گردند. این میوه ها در گذشته برای آرتروز مزمن ، نقرس مزمن ، و انواع فراوانی از گرفتاری هایی مفصلی و عضلانی هم مصرف می شده اند.

 

گفته می شود كه این گیاه متعلق به خانواده چتریان ، اصلا بومی اروپای جنوبی بوده است . اندامی از گیاه كه اثر دارویی دارد ، ریشه های خشك شده انست كه حاویی اسانس و مشتقات كومارینی است. اسانس آن ، اثر اسپاسمولیتیكی روی عضلات صاف نشان داده است.

 

 

ریشه انجدان یك مدر گیاهی یاست كه هم به صورت منفرد و هم به صورت جزء اصلی برخی از مخلوط های دم كردنی دییورتیك مصرف می شود.

[masi eng 47044]

جعفری

 

 

جعفری نه تنها گیاهی است كه به میزان زیادی به عنوان ادویه استفاده می شود ، بلكه یك گیاه

 

 

دارویی مهم نیز هست. جعفری هم یك گیاه از خانوداه چتریان است كه از زمان دور كشت و مصرف می شده و برگ و ریشه خشك شده آن مصرف دارویی دارند. جعفری حاوی اسانسی است كه میریستی سین و آپیول ، مواد عمده آنند. در گیاه ، ترپن هاو فلاونوئیدها هم گزارش شده اند. اسانس جعفری سمی آپیول ماده عمده اش می باشد.

 

 

آپیول خاصیت مسقط جنین داشته و باعث آسیب های عصبی می گردد.پلی نوریت شدید با فلج متقارن در دست ها و پاها ، بعد از یك دوره مصرف20 روزه مشاهده شده كه بعد از حدود 1 تا 2 سال خود بخود بهبود یافته است.

 

 

جعفری یك مدر قوی است و می تواند در همه افراد ، هنگامی كه تحریك شدید و قوی ترشحات ادراری مورد نظر باشد ، تجویز شود. یك مورد آنوری كامل به خاطر مسمومیت از جیوه گزارش شده بعد از تجویز یك فنجان پر ، دم كرده جعفری كاملا درمان گردیده و این اثر مدری شدید جعفری را نشان می دهد. عرق جعفری هم از قدیم مورد توجه و استفاده بوده و میی تواند به صورت منفرد یا مخلوط با سایر مدرها مصرف گردد.

[masi eng 47044]

مرغ

این گیاه ییكی از معمولترین علف هاست. مرغ حاوی ساپونیین بوده و یك مدر ساپونینی تلقی می شود كه می تواند در فرآورده های تركیبی به كار رود. از ریشه ها و ریزوم های مرغ اسستفاده می شود. ماده عمده آن اسانس ، ساپونین ، موسیلاژ و پلی ساكارید است. اثر مدری اش خیلی شدید نیست و در بیماری های التهابی كانال های افران ادراری و سنگ مثانه و كلیه استفاده می شود.

[masi eng 47044]

انگشت عروس ( خارخر)

 

با ننام علمی Ononis spinosa این گیاه از خانوده نخودیان است و ارتفاع ان به 5/0 متر می رسد . ریشه آن مصرف دارویی داشته و حاوی فلاونوئید ، ایزوفلانوئید و اسانس است. اثر مدری آن ثابت شده بسیار قوی نیست و كمتر از جعفری و ژونی پر می باشد. بنابراین از آن به عنوان جزیی از مخلوط دم كردنی ها و داروهای تركیبی استفاده می گردد.

[masi eng 47044]

دم اسب

این گیاه دارای سیلیكای زیادی است. سیلیكات حلالیت بالایی در اب دارند و به حالت كلوئیدی در می آیند.دم اسب در یك مقدار محدود می تواند به عنوان مدر مطرح باشد ، ولی به نظر نمی آید اثر مدری آن در ارتباط با اسید سیلیسیك باشد. ساپونین های آن هم نم یتوانند باعث اثر مدری

 

 

 

 

باشند ، زیا كه این دارو حاوی مقدار قابل ملاحظه ای از ساپونین ها نیست. به همین جهت اثر مدری بالقوه دم اسب باید به طور مناسبی ارزیابی شود. علاوه بر اثر مدری آن كه به طور وسیعی مورد بحث است ، دم اسب یك محرك متابولیزم هم هست كه اثر مهم تری محسوب می شود. فایده عمده درمانی آن افزایش مقاومت بافت هم بند است. این مطلب كه بافت هم بند در بیماری هایی روماتوئیدی مورد توجه و اهمیت می باشد ، شاید موثر بودن دم اسب را در این بیمارری و اثر مدری اش را تا حدی توجیه كند .

[masi eng 47044]

كاكل ذرت ـ دم گیلاس ( و آلبالو )

 

كاكل ذرت در واقع خامه های تخمدان گیاه ذرت یا بلال از خانوده گندمیان است كه به عنوان یك مدر قوی و ضد عفونی كننده مجاری ادراری مصرف دارد. دم گیلاس و دو آلبالو عبارت از دم میوه های مدر و سنگ شكن مصرف دارد. اثر مدری این سه گیاه را به فلاونوئیدهای آن نسبت می دهند .

[masi eng 47044]

نكات توصیه شده برای داروسازان

 

در بین گیاهان ذكر شده ، گل قاصدك به خاطر آن كه اثرات سمی اثبات شده ای نداشته و پتاسیم از دست رفته را جایگزین می كند ، احتمالا دیورتیك ترجیحی است.

 

داروسازان باید از وجود گیاه دیورتیك در برخی فرآروده ها كه به عنوان تصفیه كننده خون ، لاغر كننده ، درمان دردهای روماتیسمی ، تسكین برخی علایم سندروم پیش قاعدگی و بعضی از حالت های دیگر است ، مطلع و آگاه باشند.

 

تداخل مدرهای گیاهی با مدرهای شیمیایی مرسوم ممكن است منجر به اثر دیورتیك شدیدی شود.

 

گیاهان (كلا) در برخی افراد ، ایجاد حساسیت می كنند.