سم و سم شناسی

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

تهیه کننده : مجید مکاری

منبع : راسخون

سم چیست ؟

سم ماده اي است كه بر اثر تماس خارجي يا داخلي مقداري از آن با بدن، تشنج، تاول، استفراغ يا تهوع و عوارضي كه منجر به مرگ مي شود. بروز مي كنند. سم انواع مختلفي دارد. دسته اي كه با خوردن آن بافتهايي مثل بافتهاي دهان و حلق از بين مي رود. «هيدروكلريد سديم» اسيدها و فنولها از اين دسته مي باشند. سمهاي محرك كه باعث تورم و التهاب رشته هاي عضلاني مي شوند. همچنين اين نوع سم بر ضره، روده و مراكز عصبي تأثير مي گذارند. استفاده بيش از حد بعضي از داروها، مانند چنين سمي عمل مي كند.

سمهاي سيستامتيك كه تأثير بر اعصاب، قلب و كبد دارند. مثلاً مقدار كمي از اسيد پروميك يا استركنين مي تواند منجر به مرگ شود. استفاده بيش از حد از بسياري باربيترلها مانند (امرباربيتول)، (پنتر باربيتول)، (فنرباربيتول) و غيره تأثيري مانند سمهاي سيماتيك به همراه دارند. از ميان اين گروه سمها «اسيد بوريك»، «كوتندين»، «كلرپرومازين» بسيار سمي هستند.

گازهاي سمي بر تنفس اثر مي گذارند. اين نوع سمها باعث تحريك چشم و بيني نيز مي شود. منوكسيدكربن يكي از گازهاي سمي است. سولفيد هيدروژن نيز از گازهاي سمي خطرناك است. غذاي سمي مي تواند بر اثر آلودگي غذا با مواد شيميايي يا حيوانات سمي در غذا به وجود ايد مثلا تماس بعضي از حشره كش ها با موادغذايي با عث سمي شدن ان ميشود يا استفاده از بعضي قارچها و ماهيهاي سمي كه مسموميت به دنبال دارند بعضي از سمها بسيار قوي هستند مثل دي اكسيد كه براي نابود كردن علف هرز از ان استفاده ميشود يا ( سيانيد تپاسيم ) كه از انرژي حاصله از فعاليت سلولها جلو گيري ميكندسموم مختلف بر نقا ط مختلف بدن تأ ثير دارند وراه درمان انها متفاوت است در صورت مسموميت بايد فوراً به پزشك مراجعه كرد.

سم ماده ای است که در کارخانه تولید و یا از معادن استخراج و یا از گیاهان تهیه می شود سم اگر به مقدا ر خیلی کم خورده

و یا با پوست بدن تماس پیدا کند و یا بخار آن تنفس شود باعث ایجاد ناراحتی ، مسمومیت و یا حتی منجر به مرگ می گردد و لذا مسمومیت می تواند خیلی شدید اتفاق بیافتد بطوریکه شخص مسموم و اطرافیان فورا " متوجه آن بشوند و یا ممکن است بتدریج بصورت ناراحتی و بیماری ظاهر گردد بنحویی که حتی شخص مسموم و اطرافیان او متوجه دلیل ناراحتی و بیماری وی نگردند .

بنابراین سم می تواند از طریق :

1- تنفس

2- تماس با پوست

3- و یا خوردن و آشامیدن وارد بدن شود .s

سم اگر بطور صحیح بکار نرود در اثر تماس با انسان می تواند خطر مسمومیت و بیماریزایی و برای درختان و محصولات

کشاورزی خطر از بین رفتن و آلودگی را در پی داشته باشد . علاوه بر آن با انجام سم پاشی به روش غلط موجبات آلودگی آب ،

خاک و هوا فراهم می شود بطوریکه محیط را برای زندگی ناامن می نماید . و لذا تا جایی که ممکن است باید از مصرف سم اجتناب

نمود و در صورت اضطرار در به کاربردن آن باید قبلا " اطلاعات لازم را در مورد چگونگی نگهداری ؟ افراد و شرایطی که می توانند

با سم کار کنند ؟ نحوه استفاده از آن ؟ روش صحیح بکارگیری حشره کش ها ؟ اقدامات احتیاطی هنگام استفاده و پس از

سمپاشی و بالاخره کمکهای اولیه برای فرد مسموم را کسب نمود .

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

چگونه و کجا سم را باید نگهداری کرد ؟

1- سم را باید دور از دسترس افراد و بچه ها و در محلی مجهز به درب و قفل مناسب نگهداری نمود .

2- به هیچوجه نباید در آشپزخانه و اطاق محل زندگی سم نگهداری شود .

3- سم باید در قوطی و ظرف خودش نگهداری شود و هرگز نباید آن را داخل ظرف یا شیشه دیگر ریخت چون ممکن است

اشتباها" از آن استفاده شود .

4- بعد از هر بار استفاده حتما" باید درب قوطی سم محکم بسته شود .

5- سم را نباید با وسیله نقلیه ای که مسافر ، دام و یا مواد غذایی حمل می شود جابجا کرد .

6- سم نباید در محل و یا نزدیک مواد غذایی نگهداری شود .

چه کسانی می توانند با سم کار کنند ؟

1 -کسی که سم و خطرات ناشی از آن را می شناسد و می داند که چگونه باید آن را بکار برد تا خطری متوجه خود و اطرافیان

نباشد( پس سمپاشی کار هر کسی نیست ) .

2- کسی که سالم و قوی بنیه باشد ، مردان پیر ، زنان حامله و افراد کمتر از 18 سال نباید به هیچوجه سمپاشی نمایند .

3- کسانی در زمان سمپاشی بیماری خاصی مانند بیماریهای قلبی ، کلیوی و کبدی و یا حتی سرماخوردگی نداشته باشند .

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

اقدامات احتیاطی هنگام سمپاشی

با توجه به اینکه هرگونه تماس با سم بسیار خطرناک است پس باید در موقع استفاده از آن نکات زیر را مراعات نمود :

1- به هیچوجه نباید آب و غذا خورد و سیگار کشید .

2- از لباسی که تمام بدن و کلاهی که موهای سر را بپوشاند استفاده گردد .

3- از عینک مخصوص که کناره های آن بسته باشد و چشم را از قطرات سم محافظت نماید استفاده شود .

4- از ماسک و یا پارچه تمیزی که روی بینی و دهان را جهت جلوگیری از وارد شدن ذرات سم بصورت بخار یا پودر از راه دهان و بینی بپوشاند استفاده گردد .

5- از چکمه جهت جلوگیری از ریختن قطرات سم روی پاها استفاده شود .

6- از دستکش لاستیکی بمنظور جلوگیری از آلودگی دستها استفاده گردد .

7- در روزهایی که باد شدید می وزد نباید سمپاشی کرد و در شرایط باد کم باید پشت به باد ایستاد تاقطرات سم به شخص

سمپاش نپاشد .

8- اگر سم به چشم پاشیده شود باید فورا" چشم را زیر شیر آب گرفت و یا با آب زیاد شست .

9 -اگر موقع سمپاشی سم روی بدن ریخت باید فورا" با آب و صابون آن محل از بدن شسته شود .

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

اقدامات احتیاطی پس از سمپاشی

1- سمی که در پمپ سمپاش باقی می ماند نباید داخل آبهای جاری ریخته شود .

2- پ س از تمام شدن کار سمپاشی دستکش ، ماسک ، کفش و لباسها را باید فورا " بیرون آورد ، دستها و صورت و بدن را

شست و هرگز با کفش و لباس مورد استفاده در سمپاشی نباید وارد محل زندگی شد .

3- وسائل کار را نباید در آب چشمه یا رودخانه یا آبهایی که از آن استفاده می شود وارد کرد و شست .

4- آب ناشی از شستشوی سمپاش را باید در چاه فاضلاب یا جایی دور از آبهایی که مورد استفاده قرار می گیرند تخلیه نمود .

5- قوطی یا ظرف خالی سم نباید به اطراف پرتاب شود چون ممکن است مورد استفاده قرار گیرد لذا باید آن له و در محل

امنی نگهداری و یا در زیرخاک دفن نمود .

6- پاکت – گونی و کارتن سم را باید با احتیاط سوزاند تا مورد استفاده قرار نگیرد .

7- شخص سمپاش باید بعد از انجام سمپاشی در فضای آزاد بدور از مواد سمی و محل سمپاشی شده استراحت نماید .

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

اقدامات احتیاطی در موقع استفاده از اسپری حشره کش

1- همه افراد باید از اطاق یا محل اسپری خارج شوند .

2- پنجره ها و درب ها بسته باشند .

3- روی ظروف غذاخوری و وسائل بچه ها پوشانده شده باشند .

4- تنگ ماهی و قفس پرندگان از اطاق یا محل اسپری خارج گردند .

5- موقع اسپری حشره کش باید قوطی آنرا طوری بدست گرفت که از اسپری کننده فاصله داشته باشد .

6- بعد از اسپری کردن باید فورا" اطاق را ترک و در را بسته نگه داشت .

7- بعد از گذشت حدود 30 دقیقه باید درها را باز و هوای اطاق را تهویه نمود .

اقدامات احتیاطی در هنگام سمپاشی منزل

1- حیوانات ، پرندگان و لانه آنها را باید در محلی دور از مکان سمپاشی نگهداری نمود .

2- وسائل خانه را باید از داخل اطاقها و یا محل سمپاشی بیرون آورد تا به سم آلوده نشوند .

3- روی مواد غذایی و ظروف غذاخوری را باید پوشاند و بعد از سمپاشی جهت احتیاط ظروف شسته شوند.

4- همه افراد خانواده به خصوص بچه ها ، افراد مسن و مریض باید از محل دور و تا حداقل به مدت 5 الی 6 ساعت از ورود آنها

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

به محل سمپاشی شده جلوگیری شود .

5- اگر اشتباها" روی آب و مواد غذایی سم ریخته شود باید فورا" آنها را دور ریخت و از مصرف آنها جددا" جلوگیری نمود .

6 -از بچه های کوچک مراقبت شود تا دست به دیوارهای سمپاشی شده نمالند و به دهان خود نبرند .

7- بعد از انجام مراحل سمپاشی و قبل استفاده مجدد از محل می باید کف اطاق ها را تمیز نمود .

مسموم کیست ؟

هر انسان و حیوانی که سم از طریق بینی ، دهان و یا پوست او وارد شود و موجب ناراحتی و بیماری و یا مرگ وی گردد

مسموم گفته می شود .

علائم مسمومیت بستگی به نوع ، مقدار و مدتی که از مصرف آن سم گذشته باشد دارد اما بطور کلی می توان به علائم زیر اشاره

نمود :

سرگیجه ، حالت تهوع و استفراغ ، دل درد ، دل پیچه ، عرق ، رنگ پریدگی و خواب آلودگی می باشد و چون بعضی از علائم در

سایر بیماریها نیز ممکن است وجود داشته باشد پس فقط موقعی می توانیم بگوئیم کسی در اثر سم مسموم شده که شخص

مسموم و یا اطرافیان او بگویند که با سم تماس داشته و یا قوطی سم و آثار آن را در اطراف او پیدا کنند .

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

کارهایی که برای فرد مسموم باید انجام داد

1- از اطرافیان و خود مسموم پرسیده شود که با چه ماده ای تماس داشته و یا آن را خورده است .

2- اطلاعات روی بر چسب قوطی سم بطور دقیق مطالعه تا جهت اقدامات درمانی بعدا" مورد استفاده قرار گیرد .

3- بلافاصله کمکهای اولیه شروع گردد .

کمکهای اولیه برای فرد مسموم

1- فرد مسموم را باید فورا" از محل سمپاشی خارج و در هوای آزاد نگه داری نمود .

2- اگر لباسهای او آلوده به سم است باید بلافاصله آنها را بیرون آورد .

3- محلهایی از بدن که به سم آلوده شده باید با آب و صابون شستشو و پس از خشک کردن پوشانده شوند .

4- مسموم را باید به حالت استراحت و گرم نگه داشت .

5- اگر سم داخل چشمها پاشیده شده باشد باید فورا" به مدت 15 دقیقه زیر شیر آب گرفت و یا با آب زیاد شستشو داد .

6- اگر سم به تازگی خورده شده باشد باید مسموم را وادار به استفراغ نمود و برای وادار کردن وی به استفراغ می توان از آب

نمک و یا تحریک ته حلق با انگشت و یا پر استفاده کرد .

ضمن ا"اگر معلوم نیست که چه سمی خورده باید مقداری از مواد استفراغ شده را در یک شیشه تمیز جمع آوری و همراه

مسموم به بیمارستان انتقال داد همچنین اگر کسی نفت خورده باشد نباید او را مجبور به به استفراغ نمود زیرا ممکن اس ت

نفت وارد ریه او گردد .

7- وادار کردن مسموم به نفس کشیدن و قبل از آن باید راههای تنفسی وی یعنی دهان و گلو و بینی او تمیز گردد .

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

عوارض سم

ممکن است عوارض مختلفی به تناسب هرنوع سم و مواد بنیادی و تشکیل دهنده ی آن در شخص و جانداران پدیدار شود اما عموماً به این صورت است.

استفراق واسهال سرگیجه

تب غیرمعمول

ایجاد دمل و جوش های بسیار زیاد و غیرمعمول برروی پوست و جاهای مختلف بدن

و ...

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

سم شناسی

سم شناسی (Toxicology) درباره تاثیرات زیان آور عوامل شیمیایی و فیزیکی بر روی سیستمهای زنده بحث می‌کند. یا علم راجع به سموم تولید شده بوسیله گیاهان ، جانوران و باکتریهای پاتوژن را گفته می‌شود. این کلمه از ریشه یونانی کلمه Lagos و taxicon گرفته شده که به معنای مطالعه تاثیرات منفی مواد شیمیایی روی ارگانیسمهای زنده است. سم شناسی (Toxicology) درباره تاثیرات زیان آور عوامل شیمیایی و فیزیکی بر روی سیستمهای زنده بحث می‌کند. یا علم راجع به سموم تولید شده بوسیله گیاهان ، جانوران و باکتریهای پاتوژن را گفته می‌شود. این کلمه از ریشه یونانی کلمه Lagos و taxicon گرفته شده که به معنای مطالعه تاثیرات منفی مواد شیمیایی روی ارگانیسمهای زنده است.

یک تعریف قدیمی از سم شناسی عبارت است از علم سم ها. براساس فهم ما از این که چگونه عوامل مختلف باعث آسیب رساندن به انسان ها و دیگر ارگانیسم ها، یک تعریف مشخص تر از سم شناسی عبارت است از مطالعه ی اثرات سوء مواد شیمیایی یا فیزیکی بر روی ارگانیسم ها می باشد.

اثرات سوء ممکن است دراشکال زیادی اتفاق بیفتد، از مرگ فوری گرفته تا تغییرات کوچکی که پس از ماه ها یا سال ها تشخیص داده می شوند. مشخص شده است كه بسياري از تغییرات قابل مشاهده مختلف در ساختمان یا فعالیت های بدن نتیجه تغییرات غیرقابل شناسایی شده قبلی در بدن مي باشد.

پیشرفت تاریخی سم شناسی بوسیله ساکنان اولیه غارها که سم های گیاهان و حیوانات را ميشناختند و از عصاره آن ها برای شکارکردن یا در جنگ ها استفاده کردند، شروع شد. در سال 1500 قبل از میلاد، مشخص شده است كه از شوکران، تریاک، تیر های سمی وفلزات سمي برای مسموم کردن دشمنان یا اعدام در کشورها استفاده مي شده است.

پاراسلسوس (پدر علم سم شناسي) معلوم كرد که مواد شیمیایی خاصی مسئول سمیت در یک گیاه یا حیوان هستند. او همچنین توضیح داد که پاسخ بدن به این مواد شیمیایی به مقدار ماده وارد شده بستگی دارد. مطالعات او نشان داد که دوزهای کم از یک ماده ممکن است بدون ضرر یا مفید باشند. در صورتیکه دوزهای بیشتر ممکن است سمی باشند. به عبارت بهتر، بخش اصلی سم شناسی تعيين ارتباط میزان پاسخ و دوز است.

اغلب این جمله از پاراسلسوس نقل قول می شود كه همه مواد سمی هستند و هیچ ماده اي که سمی نباشد وجود ندارد و تفاوت بین سم و دارو در ميزان آن مي باشد.

ارفیلا به عنوان بنیان گذار سم شناسی باليني كسي بود كه برای اولین بار ارتباط سیستمیک بین خصوصیات بیوشیمیایی سم های زمان خودش را معلوم كرد و اثرات سم ها بر روی اندام های خاص را با کالبد شکافی براي جستجوي سم ها و آسیب های بافتی مرتبط با آنها، اثبات کرد.

زنوبیوتیک یک کلمه عمومی است که برای یک ماده خارجی که وارد بدن شده به کار برده می شوند. این كلمه از یک کلمه یونانی به نام زنو به معنی خارجی مشتق شده است. زنوبیوتیک ممکن است اثرات مفیدی مثل اثرات داروئي یا اثرات سمی مثل سرب داشته باشد.

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

واژه شناسی سم شناسی:

بعضی واژه ها سم شناسي عمومی هستند و در بخش های مختلفی استفاده می شوند. اين اصطلاحات به طور متداول بحث می شوند.

سم شناسی به مطالعه اثرات سوء مواد شیمیایی یا فیزیکی بر روی ارگانیسم های زنده گفته مي شود. یک سم شناس دانشمندی است که اثرات مضر عوامل ومکانیسمهای مولکولی و بیوشیمیایی و سلولی مسئول این اثرات را تعیین می کند.

ساير واژه های مهم سم شناسي عبارتند از سمی، سم، زهر، عوامل سمی، ماده سمی و ماده شیمیایی سمی.

ماده سمی سم و زهر اکثراً به جای هم در متون به کار می روند. به هر حال تفاوت های ظریفی وجود دارد که در زیر آمده است. عامل سمی هر چیزی است که می تواند یک اثر مضر بیولوژیکی به وجود آورد. ممکن است به شکل ماده شیمیایی، فیزیکی و یا بیولوژیکی باشد. برای مثال عامل سمی ممکن است شیمیایی باشد (مثل سیانید) ممکن است فیزیکی باشد (پرتو) و یا بیولوژیکی باشد (مثل سم مار).

اگر ارگانیسم های مورد تهاجم قرار گرفته باشد، مواد شیمیایی دفع کننده که خاصيت سمی دارند به عنوان توکسینهای بیولوژیکی شناخته می شوند. ارگانیسم های مربوطه در این مورد ارگانیسم های سمی نامیده می شوند. یک مثال در این مورد ميكرب کزاز است. کزاز توسط باکتری کلستریديوم تتاني به وجود می آید. باکتری کلستریدیوم خود به وسیله مورد تهاجم قرار دادن و تخریب کردن سلول باعث بیماری نمی شود. بلکه بيماري به علت آزادسازي يك سم عصبي از ميكرب است كه بر روي دستگاه عصبی تاثير مي كند.

تعريف سادي يك ماده سمی، ماده ایست که خصوصیات سمی دارد. این ممکن است یک ماده سمی خالص یا مخلوطی از مواد سمی باشد. برای مثال کرومات سرب و پنبه نسوز و بنزین همگی مواد سمی هستند. کرومات سرب و پنبه نسوز یک ماده سمی است که تنها از یک ترکیب مشخص تشکیل شده است و از فیبرها و مواد معدنی متفاوتی ساخته شده اند.

مواد سمی ممکن است اثر سمستمیک داشته باشند و کل بدن را فرا گيرد و یا غیرسیستمیک باشد و تنها بر روي يك محل خاص اثر نمايد. برای مثال پتاسیم سیانید یک سم سیستمیک است که در واقع روی هر سلول ها و اندام های بدن اثر مي كند و باعث وقفه تنفسي مي شود.

مواد سمی همچنین ممکن است روی فقط یک بافت یا ارگان خاص اثر گذارد و درحالی که در کل بدن تخریب ایجاد نکند. این مکان های خاص، ارگان های یا بافت های هدف خوانده می شوند. بنزن یک سم اختصاصی است که بر روي بافت خون به طور عمده سمیت ایجاد می کند. همچنین سرب نیز یک سم عضوی خاص است اگر چه سه بافت هدف دارد (سیستم عصبی مرکزی، کلیه و سیستم خونی).

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

سم شناسی شغلی

سم شناسی شغلی با مواد شیمیایی که در محیط کار یافت می‌شوند، سروکار دارند. کارگران صنعتی ممکن است در طی تهیه ، تولید یا بسته بندی این مواد یا به واسطه استفاده از آنها در محیط شغلی ، در معرض تماس با آنها قرار بگیرند. به عنوان مثال کارگران کشاورزی ممکن است در معرض مقادیر مضر حشره کش قرار گیرند. تاکید عمده سم شناسی شغلی در جهت شناسایی عوامل مسئول ، تعیین وضعیتهای منجر به مصرف بی‌خطر آنها و پیشگیری از جذب مقادیر مضر آنها می باشد. حدود تعیین کننده ای جهت مشخص نمودن غلظت های ایمن بسیاری از مواد شیمیایی در محیط کار طرح ریزی شده‌اند تا حالات گوناگون تماس ، مشخص گردد:

1. عبارتست از غلظت جهت کار روزانه معمولی 8 ساعته که کارگران می‌توانند مرتبا در آن قرار گیرند بدون هیچ اثر منفی.

2. غلظتی که فقط باید کمتر از 15 دقیقه در آن قرار گرفت و نه بیشتر.

3. غلظتی که فقط می‌توان یک لحظه در آن قرار گرفت.

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

سم شناسی محیطی

سم شناسی محیطی با تاثیرات بالقوه زیانبار مواد شیمیایی ، که به صورت آلودگیهای محیط زیست به ارگانیسمهای زنده عرضه می‌شود، سروکار دارد. اصطلاح "محیط" همه مجاورتهای یک ارگانیسم را دربرمی‌گیرد، مخصوصا هوا ، آب و خاک. آلوده کننده ماده‌ای است که در محیط وجود دارد و حداقل بخشی از آن نتیجه فعالیت انسان بوده و تاثیر زیانباری روی ارگانیسمهای زنده دارد. آلودگی هوا ، حاصل صنعتی شدن، توسعه تکنولوژی و افزایش شهرنشینی می‌باشد. همچنین انسان ممکن است در معرض مواد شیمیایی مورد استفاده در محیط کشاورزی قرار گیرد، مثل حشره کشها یا مواد مصرفی در ساخت مواد غذایی به صورت باقیمانده‌ها.

سازمان غذا و کشاورزی و سازمان بهداشت جهانی ، میزان مصرف روزانه قابل قبول را چنین تعریف می‌کند: میزان مصرف روزانه یک ماده شیمیایی که در طی عمر کامل ، بر اساس کل حقایق مشخص شده در آن زمان ، ظاهرا فاقد خطر محسوس باشد. این سازمان پس از راه اندازی اطلاعات مرتبط ، میزان مصرف روزانه قابل قبول بسیاری از حشره کشها و افزودنیهای خوراکی را که ممکن است وارد زنجیره غذایی انسان شوند، در فهرست می‌آورد.

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

سم شناسی محیط زنده (اکو توکسیکولوژی)

این شاخه از سم شناسی اخیرا به عنوان تعمیم شاخه‌ای از سم شناسی محیط ، مشخص شده و مربوط به تاثیرات سمی عوامل فیزیکی و شیمیایی بر روی ارگانیسمهای زنده مخصوصا در جمعیتها و جوامع با اکوسیستمهای مشخص می‌باشد. این شاخه همچنین ، مسیرهای جایی شدن این عوامل و اثرات متقابل آنها محیط را نیز ، بررسی می‌کند. احتمال دارد یک حادثه محیطی که تاثیرات شدیدی روی ارگانیزمهای مجزا اعمال می‌کند، هیچ تاثیر مهمی روی جمعیتها یا یک اکوسیستم نداشته باشد. بنابراین نمی‌توان اصطلاحات سم شناسی و اکو توکسیکولوژی را بجای هم بکار برد.

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

اثرات سمی:

سمیت با بسیاری فاکتورهای دیگر کمپلکس می شود. ترکیبات سمی از طریق مکانیسمهای متفاوت منجر به اثرات سمی بسیاری می شوند،. برخی مواد شیمیایی به خودی خود سمی اند. بقیه ممکن است متابولیزه شده (تغییرات شیمیایی در بدن) و به ترکیبات سمی تبدیل شوند. بسیار زنوبیوتیک ها دربدن تخریب می شوند و اغلب روی ارگان های خاص اثر می گذارند. بقیه می توانند هر سلول یا بافتی که در تماس قرار بگیرند را مسموم کنند.

ارگانهای هدف که تحت تاثیر قرار می گیریند به راه تماس و دوزاژ بستگی زیادی دارند. برای مثال هدف برای مواد شیمیائی احتمالا بعد از یک تماس حاد سیستم عصبی است اما بعد از تماس مزمن ممکن است کبد باشد. سمیت ممکن است نتیجه تغییرات سلولی-بیوشیمیائی یا ماکرومولکولی باشد.

برای مثال جایگزینی سلولی مثل فیبروز ریه، آسیب به سیستم آنزیمی ، تخریب سنترپروتئین، تولید موادشیمیائی فعال در سلول، آسیب به dnaو ....

بعضی از مواد سمی ممکن است به طور غیر مستقیم تاثیراتی بر روی تغییر در فعالیت های ذاتی مواد بیوشیمیائی، تداخل با مواد غذائی، تغییر در مکانیسم های فیزیولوژیکی بدن، داشته باشد. عوامل موثر بر سمیت شامل شکل و فعالیت ذاتی مواد شیمیایی، دوز اثر، ارتباط دوز – زمان، روش تماس با ماده شیمیائی، گونه مورد تماس، سن، جنس، میزان جذب ماده سمی و متابولیسم آن، توزیع و دفع آن در بدن و حضور سایر مواد شیمیائی ارتباط داشته باشد.

شکل ماده سمی اثر مهمی بر روی سمیت به ویژه در مورد فلزات دارد. برای مثال سمیت بخار جیوه فرق زیاری با فرم فلزی آن دارد. مثال دیگر کروم است که شکل سه ظرفیتی آن غیر سمی است در حالیکه شش ظرفیتی ان می تواند باعث سرطان ریه و آسیبهای پوستی و بینی شود.

فعالیت شیمیایی ذاتی مواد هم چنین تفاوت زیادی دارد. بعضی ترکیبات سمی مانند سیانید می تواند سریعاً به سلول ها آسیب برسانند و سبب مرگ فوری سلول شوند. در حالیکه ترکیبات دیگر فقط باعث تداخل ضعیف با فعالیت سلول ها می شوند.

نوع تماس در سمیت مهم است. بعضی مواد شیمیایی ممکن است از یک راه دارای سمیت بالائی باشند ولی از راه دیگر دارای سمیت نمی باشند. به طور مثال ورود خوراکی برخی ترکیبات ممکن است توسط کبد غیر فعال شود اما از طریق استنشاقی وارد جریان خون و اثر سمی ایجاد نماید.

پاسخ به سم می تواند اساساً خیلی وابسته به گونه مورد تماس باشد. برای مثال موش نمی تواند استفراغ کند یا ماده سمی را قبل از جذب خارج کند در صورتی که انسانها و سگ ها می توانند استفراغ کنند. این تفاوت سمیت انتخابی در میان جانوران مختلف دارای سودمندنیز می باشد. برای مثال ترکیبات حشره کش دارای سمیت انتخابی در حشرات هستند اما فاقد پاسخ مشابه در انسان می باشند. از تفاوتهای دیگر سمیت انتخابی ممکن است ناشی از تفاوت های آناتومیک یا فیزیولوژیکال باشد.

آنتی بیوتیک ها سم انتخابی برای میکروارگانیسم ها هستند در حالی که برای انسان واقعاً غیر سمی اند. سن در تعیین پاسخ نسبت به ماده سمی ممکن است مهم باشد. بعضی مواد شیمیایی سمیت بیشتری برای کودکان و افراد سالخورده نسبت به افراد جوان دارند. به طور مثال ترکیبات حشره کش برای حیوانات جوان سمی تر است. ترکیبات نیتروز آمین ها بیشتر برای جنین یا حیوانات جوانسرطان زا هستند. پاسخ سمی همچنین میتواند وابسته به جنس باشد. به طور مثال موش های نر ده برابر بیشتر از موش های ماده هستند نسبت به آسیب های کبدی ناشی از ddt حساسیت دارند. اما موش های ماده نسبت به اثرات سمی حشره کشها دو برابر حساس تر از موش های نر هستند.

توانایی جذب ماده شیمیائی نیز برای ایجاد سمیت سیستمیک، ضروری است. بعضی از مواد شیمیایی به آسانی جذب می شوند و بعضی دیگر بطور ناقص جذب می شوند. تقریباً اکثر الکل ها به آسانی جذب می شوند و در صورتی که واقعاً هیچ جذبی برای بیشتر پلی مرها وجود ندارد. سرعت و مقدار جذب ممکن است تحت تأثیر شکل مواد شیمیایی و شیوه مصرف باشد. برای مثال، اتانول یا الکل از راه گوارش براحتی جذب می شود اما جذب پوستی آن کم است.

جیوه آلی سریعا از راه گوارشی براحتی جذب می شود اما سولفات سرب معدنی اینطور نیست. متابولیسم، که به عنوان تبدیل زیستی شناخته می شود یک فاکتور مهم در تعیین سمیت است. متابولیت ها تولیدات متابولیسمی مواد می باشند. دو نوع متابولیسم برای مواد سمی وجود دارد: سمیت زدایی و فعال شدن زیستی (سمیت زائی). سمیت زدایی پروسه ای است که یک ماده سمی به یک ترکیب با سمیت کمتر تبدیل می شود. این پدیده یک مکانیسم دفاع طبیعی ارگانیسم است. سمیت زدایی پروسه تبدیل ترکیبات قابل حل در چربی به ترکیبات قطبی است. فعال شدن زیستی پروسه ای است که یک ترکیب غیر سمی یا با سمیت اندک به ترکیب سمی و یا فرم فعال تر سمی تبدیل شود.

توزیع و انتشار سم ها و متابولیت های سمی در بدن در تعیین بافت هدف و همچنین شدت سمیت اهمیت دارد. عامل اصلی ورود و آسیب رساندن به سلول، میزان حلالیت در چربی است. اگر سم محلول در چربی باشد، به آسانی به غشا سلول نفوذ پیدا می کند. بیشتر سمها در بدن ذخیره می شوند. بافت چربی، کبد، کلیه و استخوان مهمترین محل ذخیره سم ها هستند. جریان خون راه اصلی انتشار سموم است. کلیه اولین ارگان ترشح کننده سموم و در ادامه دستگاه گوارش و شش ها می باشد. همچنین سموم ممکن است در عرق، اشک و شیر ترشح شوند.

در آسیب کلیوی (نارسایی کلیوی) عملکرد دفع سموم کندتر می شود و باعث افزایش قدرت سم می شود. حضور دیگر مواد شیمیایی ممکن است سمیت را کاهش دهد (آنتا گونیست) ، سمیت را زیاد کند (افزایش دهندگی)، یا افزایش دهد (سینرژیک) شود.

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

راههای تماس با مواد سمی

راه ورود مواد شیمیایی به بدن در موقیعتهای تماس مختلف فرق می‌کند. در شرایط صنعتی ، استشمام راه اصلی ورود می‌باشد و راه پوستی نیز کاملا مهم است اما مصرف خوراکی ، راه نسبتا فرعی می‌باشد. در نتیجه ، معیارهای پیشگیری کننده عمدتا جهت حذف جذب از طریق استشمام یا از طریق تماس موضعی ، طرح ریزی می‌شوند. مواد آلوده کننده اتمسفر از طریق استشمام وارد می‌شوند، در حالی که در موارد آلوده کننده‌های آب و خاک ، مصرف خوراکی راه اصلی تماس در انسان است.

طول مدت تماس

واکنشهای سمی ممکن است بسته به طول مدت تماس از لحاظ کیفی متفاوت باشند. یک تماس واحد یا تماسهای متعدد طی 1 یا 2 روز صورت می‌گیرد، نمایانگر تماس حاد (acute exposure) می‌باشد. تماسهای متعدد که طی دوره طولانی‌تری از زمان ادامه یابد، نمایانگر تماس مزمن است. در شرایط شغلی هر دو تماس حاد و مزمن ممکن است رخ دهد.

در حالی که در حدود مواد شیمیایی یافت شونده در محیط ، احتمال تماس مزمن بیشتر است. در تماسهای مزمن ، تاثیرات سمی ممکن است تا چندین ماه بعد از تماسهای تکراری قابل مشاهده نباشد. تاثیرات زیانبار ناشی از تماس حاد یا مزمن ممکن است برگشت پذیر یا غیر قابل برگشت باشد. برگشت پذیری نسبی تاثیر سمی به خصوصیات قابلیت بهبود عضو آسیب دیده ، بستگی خواهد داشت.

حضور مخلوط مواد

انسان بطور معمول ، همزمان یا به شکل متوالی با چندین مواد شیمیایی مختلف تماس حاصل می‌کند. این امر ، ارزیابی موقعیتهای بالقوه خطرناک را دچار اشکال می‌کند. تاثیر بیولوژیک ناشی از تماس مرکب با چندین ماده را می‌توان به صورت افزایش ، فوق افزایش (سینرژیسم) ، یا تحت افزایش (آنتاگونیسم) مشخص نمود. نوعی از فوق افزایش به نام قوت بخشی است که در این هنگام یکی از دو ماده ، هنگام تماس هیچ تاثیری اعمال نمی‌کند. اما وقتی تماس با هر دو ماده روی می‌دهد، تاثیر ماده فعال افزایش می‌یابد. همه انواع تداخل عمل در انسان مشاهده شده است.

اهمیت سموم محیطی

هنگامی که سم وارد زنجیره غذایی شود. از آنجا که یک گونه از سایرین تغذیه می‌کند، جلویابی زیستی روی داده و موجب تغلیظ ماده شیمیایی می‌شود. مواد آلوده کننده ای که وسیعترین آثار محیطی را دارند، ضعیف تجزیه می‌شوند. و در آب ، خاک و هوا ، نسبتا دارای حرکتند و تجمع زیستی از خود نشان می‌دهند. بنابراین تلاشهایی صورت گرفته تا پتانسیل تجمع زیستی مواد شیمیایی آلی موجود در محیط برآورد گردد تا مقدمه‌ای برای برخوردهای مناسب جهت مقابله یا رفع ، باشد.

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

چشم انداز بحث

با توجه به افزایش میزان مواد آلوده کننده به علت افزایش جمعیت ، افزایش میزان مصرف کنندگی ، افزایش تولید مواد شیمیایی ، کاهش منابع طبیعی و ... نیاز به علم سم شناسی بیشتر احساس می‌شود چرا که زمینه هر برخورد در جهت حذف آلودگیها ، نیاز به شناخت کامل آلودگی و تحلیل و بررسی مکانیسم مشکل‌زایی آلودگیهای دارد. در همین راستا ، برنامه های زیر جزء تغییرات ملزوم آیند به شمار می‌رود:

1. تاسیس یک واحد مدیریت قوی

2. تاسیس مرکز اطلاعات سم

3. آزمایشگاه سم شناسی برای شناسایی سمهای معمولی

4. مرکز اطلاعات سبب مرگ و میر مربوط به سم

5. مرکز مشاهده تخلفات مربوط به سم

6. تاسیس آموزشگاه سم شناسی

**masi eng** · 9 آبان، ۱۳۹۳

سموم كشاورزی

هرچندکنترل عامل بیماریزا ( با استفاده ازآفت کش ها ) در بخش کشاورزی سودمند است ولی آفت کشها باعث ایجاد بیماری و مرگ درانسان‌ها می‌گردند،این مشکلات ناشی از شرایط مختلف تماس مستقیم و غیرمستقیم انسان با آفت‌کش‌ها می باشد.

مستعدترین افراد آنهایی هستند که در تماس مستقیم با این چنین مواد شیمیائی‌اند که همان کارگرانی هستند که در بخش کشاورزی در معرض سموم آفت کش می باشند و یا اینکه در کارخانه تولید سم کار می‌کنند،کارگرانی که سموم آفت‌کش را مخلوط،حمل یا در مزرعه بکار می‌گیرند در معرض و تماس شدید آفت‌کش‌ها قرار دارند و اولین محل تماس سم در انسان پوست می باشد، اگر همین کارگران به لباس محافظ سم در زمان استفاده از مواد شیمیایی مجهز نباشند جذب آفت‌کش‌ها از طریق پوست می تواند چشمگیر و قابل ملاحظه باشد.

به محض اینکه پوست در معرض سم قرار می گیرد ، ممکن است سم به بدن جذب یا تنها در سطح پوست باقی بماند.اثرموضعی عمومی که از تأثیرسم بر روی پوست دیده می‌شود ، مشکلاتی از قبیل درماتیت‌های موضعی (حساسیت‌های پوستی ) می باشد.جذب آفت‌کش در بدن می‌تواند باعث بروز مشکلاتی برای سلامتی انسان بشود: از قبیل سوزش چشم ، در حالت جذب بیشتر مشکلات دستگاه تنفسی با مسمومیت سیستمیک که درآخر ممکن است به مرگ بیانجامد.

تماس غیر مستقیم با آفت‌کش ها ناشی از خوردن غذاهایی است که سموم آفت‌کش در آن نفوذ کرده‌اند و می تواند باعث افزایش مواد سمی در بدن انسان گردد،که معمولاً وابسته به در معرض بودن درازمدت این آفت کش‌ها می باشد که ممکن است منجر به بیماری شود ویا اینکه نگردد.

بدن انسان یک سازواره ( ارگانیسم) بیوشیمیائی خیلی پیچیده‌ای است که براحتی خودسازگار وانعطاف پذیرمی‌شود و آن دارای سیستم تنظیم کننده متعددی است ، تا مطمئن سازد که تمام اجزاء بدن در پاسخ به شرایط بیرونی کاملاً درست ایفای نقش می‌کنند.

این نوع تنظیم ،خودپایداری ( هوموستازی ) شناخته شده است و برای تمامی فرآیندهای بدنی معمولاً بدون اطلاع و آگاهی یا تأملی روی اعضاء بدن ما اتفاق و بروز می نمایند ، وقتی در تأثیر شرایط محیطی بیرونی ( همچمون گرما یا سرمای زیاد ) یا شرایط درونی ( بیماری یا مسمومیت ) که سیستم‌های بدن نمی‌توانند بوسیله مکانیسم‌های عادی تنظیم گردند ، علائم ( ناراحتی ) غیر معمول و بیماری ظاهر می‌گردد. انواع اثرات فیزیکی (علائم ونشانه ها) که مشاهده یا احساس می گردند به انواع استرسی‌که بدن در معرض آن قرار می‌گیرد بستگی دارد،برای اینکه داخل بدن ارتباط درونی پیچیده بسیار زیادی بین سیستمها وجود دارند و یک تغییر جزئی درهرسیستم ممکن است در سیستم های دیگر بدن اثرات متعددی را بوجود آورد.

بعلاوه انواع واکنش ها به مریضی محدود هستند بنابراین نشانه‌ها و علائم مریضی اغلب کاملاً شبیه به انواع مختلفی از عوارض بیماریها هستند بعنوان مثال : سردرد،تب،تهوع،استفراغ و اسهال علائم عمومی غیرخاص بیماری هستند که در شرایط متفاوت ایجاد میگردند ، لازم بذکر است بطورمعمول اغلب واکنش های فیزیولوژیکی به بیماری ، با شیوه های متعددی برای کمک به تشخیص عوامل واقعی بیماری توسعه یافته اند.

خودپایداری (هوموستازی) بدن می تواند بوسیله عکس العمل فیزیکی و یا بیولوژیکی بدن به استرس‌های اولیه بهم زده شودکه به ماهیت درونی عامل و همچنین به درجه و مدت استرس بستگی دارد، وقتی استرس بسیار شدید یا مدت‌دار باشد خودپایداری وخودتنظیمی نمیتواند حفظ یا بازگردانده شود و بیماری در این زمان بروز می نماید.مسمومیت بوسیله عوامل شیمیائی چیزی کمتراز بیماری ناشی از مواد شیمیائی نبوده و علائم مسمومیت شیمیائی اغلب شبیه علائمی هستند که بوسیله عوامل بیولوژیکی مثل باکتری ها و یا ویروس‌ها بروز می نمایند.

برای تفهیم بهتر اینکه مریضی چطوری در تماس با موادشیمیائی (مواد سمی ) در انسان عارض می شود ما اول بایستی بدانیم که آفت کش هاچطوری در داخل بدن عمل می‌کنند.

آفت کش‌ها چطوری به انسان تأثیر می گذارند.

آفت‌کش‌ها با تغییر سرعت فعالیت‌های مختلف بدن ، افزایش آنها ( بعنوان مثال: افزایش تپش قلب و تعریق ) یا کاهش آنها ( توقف کامل تنفس) عمل می‌کنند.

بعنوان مثال ، جمعیت قرارگرفته در معرض سمپاشی با حشره‌کش مالاتیون بر اساس تجربه می‌تواند سبب تعریق گردد،این نتیجه در اثر یک سری از رخدادهای فیزیولوژیکی در بدن می باشد که به عنوان پاسخی به موادشیمیائی وارد شده در بدن است و در ابتدا سبب عدم فعالیت بیوشیمیائی آنزیم می‌گردد.در نتیجه :

این تغییر بیوشیمیائی به تغییر سلولی می انجامد (در این حالت افزایش فعالیت عصبی )

تغییر سلولی سپس موجب تغییرات فیزیولوژیکی می‌شود که علائم مسمومیت مشاهده یا در سیستم‌های فیزیولوژیکی خاص بدن(اندام ها یا دستگاه‌های بدن) احساس می شوند(در این حالت فعالیت غدد تعرقی ) در ادامه نیز توسعه بنیادین اثرات مذکور از بیوشیمیائی به سلولی و آنهم به فیزیولوژیکی در اغلب مسمومیت‌ها بدین شکل بروز می‌نماید.بسته به مکانیسم بیوشیمیائی ویژه یک فعالیت ، یک سم ممکن است اثرات خیلی وسیعی در داخل بدن داشته باشد، ویا امکان دارد سبب تغییر خیلی محدودی در فعالیت ‌های فیزیولوژیکی در یک ناحیه خاصی ازبدن یا اندامی گردد. سم مالاتیون به سادگی سبب غیر فعال شدن یک آنزیم می‌شود که رابط بین اعصاب است ، آنزیمی که توسط سم پاراتیون ویا دیگر آفت‌کش‌ها غیر فعال می گردند در بدن معمول است و بنابراین تنوع اثرات روی اکثر سیستمهای بدن در کنار تعریق مشاهده می‌شوند.

منابع :

سم