آشنایی با مفهوم بیابان زایی و بیابان زدایی

[Mohammad Aref 120452]

بیابان، بیابان زایی و بیابان زدایی

 

بیابان یا Desert :

بیابان یک بیوم (سرزمین) یا یک نوع اکوسیستم است که به طور طبیعی در زمره ی بیوم های کلان کره ی زمین به شمار می آید. این بیوم در کنار سایر بیوم ها همانند جنگل های مناطق حاره، بیوم جنگل های معتدله، بیوم علفزار و بیوم بوته زار قرار دارد.

 

بیابان زایی یا Desertification:

بیابان زایی یا بیابانی شدن پدیده ای است که در اثر عملکرد نادرست انسان در طبیعت پدید می آید. بیابان زایی یکی از شیوه های تخریب خاک در مناطق خشک، نیمه خشک و کم رطوبت است که بر اثر عوامل مختلف از جمله تغییر آب و هوا و فعالیت های انسانی حادث می شود، شایان ذکر است، این پدیده یک ششم جمعیت جهان، ۷۰% اراضی خشک که بیش از ۶/۳ میلیارد هکتار می شود و هم چنین یک چهارم مساحت جهان را تحت تاثیر اثرات منفی خود قرار می دهد. از اعمالی که منجر به بیابان زایی می شود می توان به موارد زیر اشاره کرد:

 

۱) بهره برداری نادرست از زمین های کشاورزی

 

۲) استفاده ی افراطی از کود و سموم شیمیایی

 

۳) شخم اراضی در جهت شیب

 

۴) بهره برداری بی رویه از سفره های آب زیرزمینی که منجر به شوری آب و درنهایت شوری خاک می شود

 

۵) چرای مفرط و بیش از ظرفیت از مراتع

 

۶) بهره برداری های بی رویه از جنگل ها و جنگل تراشی

 

۷) تبدیل نابه خردانه ی اراضی منابع ملی به کشاورزی، ویلاسازی و ...

 

موارد نام برده از جمله عملکرد سوء انسان است که منجر به پدیده بیابان زایی شده است.

 

بیابانزدایی:

ترجمه ی واژه ی Non Desertification به معنی بیابانی نشدن و یا جلوگیری از بیابانی شدن است. در توضیح بیابان زدایی بیان این نکته حائز اهمیت است که منظور از بیابان زدایی، زدودن و از بین بردن بیوم بیابان نیست، چراکه این بیوم همانند سایر بیوم های طبیعی حاصل فعل وانفعالات پدیده های اکولوژیکی است و شاید انسان هرگز قادر نباشد که آن را از مجموعه ی بیوم های کره زمین حذف کند. درواقع آن چه که مورد نظر واژه بیابان زدایی است، جلوگیری از بیابانی شدن زمین هایی است که در اثر اعمال مخرب انسان در معرض بیابانی شدن قرار دارند.

 

اثرات و پیامدها

بارزترین آثار بیابان زایی علاوه بر فقر گسترده، تخریب بالغ بر ۳/۳ میلیارد هکتار از مراتع جهان است که ۷۳درصد تمامی مراتع را تشکیل داده و ظرفیت و قابلیت بسیار بالایی برای انسان و دام دارد.

 

کاهش حاصل خیزی خاک و افت ساختار آن دربیش از ۴۷درصد مناطق خشک، شامل زمین های دیم وابسته به باران و تخریب زمین های زیرکشت آبی که بیش از ۳۰درصد مناطق پرجمعیت سرزمین های خشک را دربرمی گیرد از دیگر صدمات بیابان زایی است. ایران با داشتن دو کویر بزرگ و برخی چاله های داخلی توان بالایی برای بیابانی شدن دارد. این پتانسیل با اعمال مخرب نسبت به طبیعت در ۵۰سال اخیر همواره در حال افزایش است.

 

براساس آمارهای اظهارشده در مجامع منابع طبیعی کشور هر ساله یک میلیون هکتاراز اراضی قابل استفاده کشور از منظرانتفاع از بین می روند که این به معنای افزایش روند بیابانی شدن اراضی کشور است. نابودی پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی و بی دفاع گذاشتن خاک در مواجهه با سیلاب و باد منجر به افزایش شدید فرسایش آبی و بادی در کشور شده است. افزایش سیل های مخرب و طوفان های شدید حاصل شیوه های نادرست بهره برداری از طبیعت است، که خود نیز نابسامانی ها و درماندگی های اجتماعی اقتصادی و اکولوژیکی دیگری را به دنبال دارد.

 

اولویت های اصلاحی

اولویت مبارزه با این پدیده، پیش گیری از تخریب زمین هایی است که هنوز به طورکامل تخریب نشده اند و یا میزان تخریب در آن ها کم است، این درحالی ست که، برای اراضی تخریب شده نیز باید برنامه های اصلاحی درنظر گرفت. گرچه هرساله متولیان و مجریان منابع طبیعی تلاش و هزینه ی زیادی برای حفظ و نگهداری اراضی جنگلی و مرتعی و حوزه های آبخیز اعمال می کنند، اما چون این تلاش ها به عزم و اراده ی ملی و همگانی تبدیل نشده، همواره سرعت تخریب منابع طبیعی بیش از تلاش های صورت گرفته برای اصلاح و سازندگی بوده است. ضمن اینکه نقایص قانونی و حقوقی در زمینه ی برخورد با متجاوزان، متخلفان و تعدی گران به منابع طبیعی روند تخریب و از دست رقتن این منابع را تشدید کرده است.

 

به نظر کارشناسان بین المللی لحاظ کردن موارد زیر در برنامه ای میان مدت و درازمدت می تواند تا حد زیادی به بهبود فعالیت های مدیریت بیابان بی انجامد.

 

۱) تقویت زمینه های آگاهی و توسعه ی اطلاعات و نظام های مراقبتی برای مناطق در معرض بیابان زایی و خشکسالی، از جمله ابعاد اقتصادی و اجتماعی این اکوسیستم ها.

 

۲) مبارزه با تخریب زمین از طریق حفاظت خاک، جنگل کاری و احیای جنگل ها و مراتع.

 

۳) توسعه و تحکیم برنامه های توسعه ای هماهنگ برای محو فقر و ارتقاء سطح زندگی به شیوه ای بهتر در مناطق در معرض بیابان زایی.

 

۴) توسعه ی برنامه های همه جانبه ی بیابان زدایی و لحاظ کردن آن ها در طرح ها و برنامه های توسعه ی ملی و طرح های ملی زیست محیطی.

 

۵) توسعه ی برنامه های همه جانبه ی جبرانی و بسیجی برای مقابله با خشکسالی، از جمله ترتیبات خودیاری برای مناطق درمعرض خشکسالی و طراحی برنامه های مربوط به آوارگان زیست محیطی.

 

۶) تشویق و ارتقاء سطح تشریک مساعی عمومی و آموزش زیست محیطی با تمرکز بر کنترل بیابان زایی و مدیریت آثار خشکسالی

 

منبع: آفتاب

[masi eng 47044]

بيابان تعاریف بسیاری از بیابان در منابع و کتب موجود ارايه شده است. بر اساس فرهنگ لغات واژه ي بيابان در فارسي كهن واياپان(vayapan ) به معناي جايي بي آب به کار رفته است و در فرهنگ و زبان فارسي امروزي بيابان از بي: علامت نفي و بي آب: جايي كه آب نداشته باشد و به معني بي رونق و بي طراوت آمده است و در كل عنوان بيابان به دشت، صحرا، زمين پهناور و بي آب علف اطلاق می شود. در اغلب زبان هاي اروپايي واژه ي(desert)براي بيابان به كار مي رود desert وقتي به صورت صفت در جملات به كار رود به معناي متروكه و خالي از سكنه است . در زبان عربي صحرا sahare)) و ربع گفته مي شود. در رابطه با عنوان صحرا نيز بايد گفت كه صحرا يك منطقه ي خاص، واقع در آفريقاست و در فارسي صحرا به معناي بيابان نيست. گذشته از معاني واژه ها در برخورد اول با كلمه ی بيابان، براي هر شخص نيز همان سرزمين خشك و كم باران و بي آب و گياه در ذهن تداعي مي شود اما آنچه هست از نظر علوم مختلف دانشمندان فراخور دغدغه هاي خويش هر يك به تعريف بيابان پرداخته اند كه اين تعاريف به شرح زير مي باشد : اقليم شناسان : بيشترين تعاريف بيابان به اقليم شناسان اختصاص دارد خود اقليم شناسان نيز تعاريف متعددي را ارايه كرده اند ولي به طور كل و جامع همه ي آنها از لحاظ بارندگي اتفاق نظر داشته اند و بيابان را جايي عنوان كرده اند كه بارندگي سالانه آن كمتر از 50 ميلي متر در سال باشد كه در برخي از منابع اين گونه مناطق را بيابان واقعي عنوان كرده اند و مناطقي را كه بارندگي بين 50 تا 100 ميلي متر در سال داشته باشد را مناطق نيمه بياباني ناميده اند. گياه شناسان: گياه شناسان معتقدند كه بيابان منطقه اي با فقر شديد پوشش گياهي در سطح وسيع است يعني از لحاظ تنوع گونه اي و تراكم گياهي بسيار فقير هستند. زمين شناسان: به عقيده ي زمین شناسان بيابان ها مناطقي هستند كه داراي سازنده هاي زمين شناسي شور و تبخيري (گچي و نمكي) هستند و از نظر پوشش گياهي فقيرند . از ديدگاه اكولوژي و كارشناسان ملل متحده : بيابان منطقه اي است كه در آن فعاليت هاي حياتي و توليد بيولوژيكي مانند فعاليت هاي انسان و حيوان و گياه كم باشد . در یک تعريف كلي و جامع مي توان گفت بيابان ها مناطق خشك و گرمي هستند كه حيات جانداران در آن يا صورت نمي گيرد يا در صورت وجود بسيار ناچيز است و شرايط آب و هوايي اين مناطق براي گياه و جانور طاقت فرسا و سخت است و موجودات زنده اي كه در اين مناطق زندگي مي كنند معمولا از لحاظ ساختار وجودي خود با شرايط حاكم بر اين مناطق سازگارند. در چنين مناطقي معمولا فرسايش بادي و به طور وسيع عمل مي نمايد و باعث وارد كردن خسارت كلاني در سطح مزارع و راه هاي ارتباطي و مناطق مسكوني موجود در اين مناطق مي شود .

[masi eng 47044]

ويژگي هاي مناطق بياباني

 

بارندگي :

 

1. بارندگي اين مناطق كم است و با پراكندگي نا منظم در سطح محدودی مي بارد .

 

2. مقدار باران در سالهاي مختلف متفاوت است و اغلب امكان دارد چندين سال باران كم ببارد و يا حتي نبارد .

 

3. از ويژگي هاي بسياري از بيابان هاي جهان باران هاي جني است. باران جني باراني است كه از هوا مي بارد ولي در برخورد با طبقه اي از هواي داغ كه در سطح زمين تشكيل مي شود قبل از اين كه به زمين برسد تبخير مي شود و به اين صورت قسمت اعظم اين باران ها از بين مي رود و ديگر مورد استفاده زمين و گياه قرار نمي گيرد. این امر يكي از دلايل خشكي در اين مناطق محسوب مي شود .

 

4. باران های اندک مناطق بیابانی نیز اغلب شديد و به صورت رواناب، بدون استفاده اكثرا در زمين جاري مي گردد و هدر مي رود.

 

5. احتمال بارش به صورت تكرگ است.

 

بارندگي و تبخير:

 

1. به دلیل خشكي و گرمي هوا، آفتاب سوزان و همچنين وزش بادها و تاثير ساير عوامل، ميزان تبخير و تعریق سالانه ی آب، از مجموع آب حاصل از بارندگي سالانه بيشتر است و به 15 تا 20 برابر باران سالانه مي رسد.

 

رطوبت نسبي:

 

1. هواي مناطق بياباني خشك است و رطوبت نسبي آن به 15 تا 30 درصد می رسد و اين يكي از خصوصيات بسياري از بيابان هاي دور از درياها (داخل خشكي) درجهان به شمار مي رود.

 

2. تغييرات روزانه و فصلي رطوبت در اين مناطق زياد است. حداقل رطوبت نسبي هوا در روز اغلب كمتر از 10 درصد است .

 

درجه حرارت:

 

1. در مناطق بياباني به علت کاهش میزان ابر و رطوبت هوا و وجود تابش خورشيد در تابستان هوا، روزها خيلي گرم و شبها نسبتا خنك است و به اين ترتيب اختلاف درجه ی حرارت در طول شبانه روز زياد است .

 

2. درجه ي حرارت روز که 35 تا 45 درجه سانتي گراد است در شب به 10 تا 15 درجه تنزل پيدا مي كند.

 

باد:

 

1. باد در اين مناطق يا محلي است و يا از مناطق ديگر منشا گرفته است.

 

2. اغلب بادها در اين مناطق حامل گرماي شديد و گرد و غبار زياد است و علاوه بر اينكه هوا را آلوده مي كند به خشكي منطقه هم مي افزايد و اثر باران اندک را نيز محو مي كند و يا مانع از باريدن مي شود .

 

3. بادهاي شديد طوفان هاي ماسه اي و گرد و غبار را به وجود مي آورند.

 

خاك:

 

1. خاك هاي اين مناطق خاك هاي معدني با مقدار ناچيز مواد آلي هستند.

 

2. خاك هاي با هوا زدگي هاي شديد فيزيكي و شيميايي هستند.

 

3. داراي حاصلخيزي كمي هستند.

 

4. اغلب خاك ها غير قابل نفوذ سخت و شكننده هستند.

 

5. داراي كاليش (نيترات سديم طبيعي) لايه اي قرمز رنگ متمايل به قهوه اي تا سفيد هستند. كاليش عموما با فعل و انفعالات پيچيده بين آب و دي اكسيد كربن تشكيل مي شود كه به وسيله ي ريشه، گاه با تجزيه مواد ارگانيكي بالا مي آيد و مانند يك برآمدگي يا پوشش روي رگه هاي معدني ظاهر مي شود .

 

6. درصد كربنات سديم و كربنات كلسيم در خاك اين مناطق بسيار بالاست .

 

پوشش گياهي:

 

1. پوشش گياهي غالب اين مناطق را بوته اي ها و درختچه هاي كوتاه قامت و علفي يكساله به صورت پراكنده و غيرمتراكم تشكيل مي دهند .

 

2. در مناطقي كه بارندگي تابستاني صورت مي گيرد. گروه گياهان يكساله ی تابستانه يا كوتاه عمر رشد مي كنند كه داراي ريشه هاي كوتاه هستند و از لحاظ خصوصيات ظاهري (مرفولوژي) در برابر خشكي مقاوم نيستند.

 

3. رشد طولي گياه در برخی مناطق از سالي به سال ديگر بر حسب میزان بارندگي و فراواني آن تغيير مي كند.

 

4. در بعضي از مناطق بياباني، گياهانی داراي برگ ها و ساقه های ضخيم می رویند که هنگام بارندگي با جذب رطوبت متورم مي شود و در فصول خشك با كاهش تعريق از آب ذخيره شده در خود استفاده مي كنند. این گیاهان داراي شبكه سطحي ريشه اي هستند مانند كاكتوس و گياهان مشابه آن.

 

5. گياهان گوشتي را تنها در مناطق محدودي از بيابان هاي دنيا مي توان يافت. این گیاهان بوته اي داراي ريشه هاي عميق برای استفاده از رطوبت اعماق زمین هستند. در اين گياهان نسبت طول ساقه به ريشه زيادتر است، برگ تيغي شكل و بسيار كوچك دارند و اندام هاي هوايي آنها معمولا از كرك پوشيده شده است و معمولا برگ ها خزان كننده است .

[masi eng 47044]

انواع بيابان:

 

بيابان ها براساس دما و رطوبت نسبی به سه دسته ی بیابانهای ساحلي، بيابانهاي داخلي خشك و بيابانهاي سرد تقسيم مي شوند .

 

بيابانهاي ساحلي:(littoraldeserts )

 

بيابان هاي ساحلی در سواحل درياها و اقيانوس ها قرار گرفته اند و رطوبت نسبي هوا در آنها بالاست و در مواردي حتي به صد درصد هم مي رسد و به همين دليل نسبت به بيابان هاي داخلي خشك پوشش گياهي بالاتري دارند. ميزان بارندگي كمتر از 50 ميلي متر در سال كه يكي از ويژگي هاي بيابان است دلیل اصلی قرار گرفتن این مناطق در تقسیم بندی مناطق بیابانی است.

 

اين بيابان ها در مناطق گرم معتدل تا سرد واقع شده اند نظير جنب قطبي و جنب حاره اي مانند ناميب در آفريقاي جنوبي و آتاكاما در شيلي. زمستان هاي سرد و كوتاه تابستان هاي نسبتا گرم و معتدل و طولاني از ويژگي هاي اين نوع بيابان هاست. اين بيابان ها در غرب قاره ها بين عرض جغرافيايي 20 تا 30 درجه ديده مي شوند. بادهاي شرقي در اين منطقه غالب است و مانع نفوذ رطوبت به داخل سواحل مي شود. جريانهاي سرد نيزعامل ديگري در شكل گيري اين نوع بيابان هاست اين جريان ها باعث مي شود تا رطوبت موجود در هواي دريا به صورت مه در طول سواحل ظاهر شود.

 

بيابانهاي داخلي خشك:

 

رطوبت نسبي در اين نوع بيابان ها خيلي كم است و در برخي بيابان ها نزديك به صفر درصد هم مي رسد و هوا ممكن است خيلي گرم شود و بر عكس بيابانهاي ساحلي اختلاف دما نيز خيلي زياد است. سراب پديده اي است كه در اكثر روز هاي گرم در اوقاتي از روز اتفاق مي افتد. اين بيابانها در عرض 35 تا 50 درجه واقع شده اند و براساس میزان پوشش گیاهی خود به دو دسته تقسيم مي شوند:

 

1. بيابانهاي گرم و خشك

 

 

بيابانهاي آمريكاي شمالي (مجاوا، حوضه ي بزرگ، سونوران)، آمريكاي جنوبي (شمال مكزيك، شمال شيلي، شمال آرژانتين)، آفريقا(صحرا، ايتوپي)، جنوب و جنوب غرب آسيا(شبه جزيره عربستان)، لوت ايران، غرب پاكستان و استراليا از اين نوع بیابان ها محسوب می شوند. خشكي شديد هوا، گرماي شديد روزانه و سرماي شبانه، اختلاف شديد دماي شب و روز، تبخير و تعریق شديد، بارندگي كم و پوشش گياهي ضعيف از ويژگي هاي اين بيابان هاست. مركز پر فشار جنب حاره اي و باد هاي شرقي عامل موثر در تشكيل اين بيابان هاست كه اكثرا فاقد پوشش گياهي يا پوشش گیاهی بسیار ضعیف هستند.

 

2. بيابان هاي نيمه خشك

 

بيابانهاي حوضه ی بزرگ در آمريكا، مونتانا، شمال آمريكا، شمال روسيه، شمال اروپا، گرينلند و شمال آسيا از اين نوع هستند. تابستان هاي معتدل خشك، بارش كم زمستاني (حدود 50 ميلي متر) و شب هاي سرد از ويژگي اين بيابان ها است. پوشش گياهي این بیابان ها كم، پراكنده، تنك و سازگار با شرايط زيست محيطي و بومي هستند.

 

بيابان هاي سرد:

 

اين نوع بيابان ها در قطب ها و جنب قطب ها قرار دارند. زمستان هاي طولاني سرد و برفي، باران هاي اتفاقي تابستاني، تابستان هاي گرم، معتدل، كوتاه و مرطوب از ويژگي هاي این مناطق است. البته در اكثر موارد اين مناطق را جز بيابان هاي دنيا نمي نامند ولي از لحاظ اكولوژيست ها اين مناطق نيز جزء بيابان ها محسوب مي شوند.

 

سطح بيابان هاي جهان و ايران

 

كره ی زمين به عنوان زيستگاه تمامي موجودات زنده داراي مساحتي در حدود 510667000 كلومتر مربع است كه از اين مقدار 360607000كیلومتر مربع آن را آب و 150060000 کیلومتر مربع آن را خشكي تشكيل داده است.

 

نواحي خشك و نيمه خشك بيش از 30 درصد مساحت خشكي های سياره ی زمين را در بر مي گيرد و ايران با مساحتي حدود 1650000 میليون هكتار، روي كمربند خشك جهان قرار گرفته و 61 درصد از مساحت آن داراي اقليم خشك و فرا خشك است. بنابراین ايران حدود 4/2درصد از بيابان هاي جهان را در خود جاي داده است و طبق گفته هاي پيشين بيابان جزء مناطق خشك محسوب مي شود.

 

آمار و ارقام ارائه شده از مراجع مختلف در مورد وسعت بیابانهای جهان، متفاوت است به عنوان مثال در آمار سازمان يونسكو در سال 1977 مساحت بيابان هاي جهان 50 ميليون كيلومتر مربع بر آوردشده است. اداره ی پروژه هاي نواحي خشك دانشگاه آريزونا و تاكسون مساحت بيابان ها را 45 ميليون كيلومتر مربع اعلام كرده است. اطلس جهاني مجله ی جغرافيايي اين مساحت را 45تا 50 ميليون كيلومتر مربع اعلام كرده است. برنامه ی محيط زيست سازمان ملل متحد در سال 1977مساحت تقريبي بيابان هاي طبيعي دنيا را 130 ميليون كيلومتر مربع اعلام كرده است. همين منبع در گزارشي به مناسب روز جهاني محيط زيست در سال 2006مساحت كل بيابان هاي جهان را معادل 4/1 خشكي هاي كره ی زمين برآورد كرده است . طبق نقشه ی يونپ در سال 1977 مساحت تقريبي بيابان هاي واقعي دنيا، معادل مناطق فرا خشك حدود 5/7 درصد خشكي های جهان است. اما مساحت بيابان هاي ايران برحسب اعلام نظر سازمان جنگل ها مراتع كشور در گذشته 34 ميليون هكتار اعلام شده است. براساس آمار اداره ی هواشناسي كشور 7/43 ميليون هكتار از كل وسعت كشور در محدوده اكوسيستم بياباني قرارداد که 23 ميليون هكتار از اين مساحت صرفا شامل پديده هاي بياباني فاقد پوشش گياهي است. به نقل از منابع ديگر نيز اين ارقام به قريب 43 ميليون هكتار (معادل 4/1وسعت ايران) بيابان اعلام گرديده است. در نهايت بايد ذكر شود كه اختلاف موجود در اين اعداد و ارقام ناشي از نبودن تعريفي واضح و جامع از بيابان و تعيين حدود واقعي آن است.

[masi eng 47044]

بيابان هاي معروف جهان

 

بيشتر مناطق خشك جهان، در نتيجه ی تاثير مراكز يا نوار فشار زياد حاره اي و تابش شديد خورشيد به وجود آمده اند. به عبارت ديگر مركز فشار زياد مجاور حاره اي عامل اصلي به وجود آمدن بيشتر مناطق خشك جهان است. اين نوار به روايتي تقريبا بين عرضهاي جغرافيايي 20تا40 درجه در نيمكره شمالي و جنوبي با حدود نامنظم تقريبا در بين عرضهاي جغرافيايي 45 و 15 درجه گسترده شده است که آنها را بيابانهاي مجاور حارهاي مي نامند. شمال قسمت اعظم آفريقاي شمالي شبه جزيره عربستان، ايران، غرب پاكستان، جنوب جماهير شوروي، شمال مكزيك، غرب ايالات متحده آمريكا ، جنوب آفريقا، استرالیای مركزي، ساحل غربي آمريكاي جنوبي (به ويژه شيلي شمالي)، شمال آرژانتين. در بين اين بيابان ها برخي از آنها به خاطر شرايط ويژه و مشخصات خاص خود در جهان از معروفيت خاصي برخوردار شده اند كه به برخي از انها اشاره مي شود :

 

1. بيابان لوت با 80000 كيلومتر مربع مساحت، بزرگترين بيابان ايران و گرمترين نقطه كره ی زمين است و همين شا خصه باعث شده كه در دنيا معروف باشد. بيابان هاي كلوتي كه در حاشيه ی غربي بيابان لوت واقع شده اند و به علت فرسايش آبي و بادي به وجود آمده اند در دنيا بي نظيرند. اين عوارض به رشته دالانهاي موازي مساحت وسيعي از غرب بيابان لوت را اشغال كرده كه به وسیله ی آب به وجود آمده و باد هم سطح آن را صيقل داده است. اين منطقه به كلي فاقد حيات و غير قابل عبور است.

 

2. بيابان سونورا در جنوب غربي آمريكا پيچيده ترين و متنوع ترين پوشش گياهي راداراست .

 

3. بيابان قره قوم در آسياي مركزي كه بيشتر تركمنستان را اشغال مي كند و نامش به خاطر شن هاي سياه موجود در آن است و مساحتش 350 هزار كيلومتر مربع است.

 

4. بيابان كالاهاري نام اين بيابان از كلمه گلاگري مشتق شده كه به معناي عطش زياد است. اين بيابان بخشي از حوضه ی شني نيمه خشك وسيعي كه به سمت انگولا، زامبيا و زيمباوه كشيده شده است.

 

5. بيابان بزرگ ويكتوريا منطقه اي خشك در جنوب استراليا، سرزمين داراي تپه هاي شني فاقد زراعت و داراي درياچه هاي نمكي و علف هاي پراكنده است. اين بيابان از شرق حدود 725 كيلومتر گسترش يافته و بادشت نورالبور از خليج بزرگ استراليا جدا مي شود .

 

6. كيدم دپرشين با ارتفاع 2600 متر بالاتر از سطح دريا مرتفع ترين بيابان و متعلق به جمهوري چين و تورپن دپرشين با ارتفاع 150 متر بالاتر از سطح دريا پست ترين بيابان جهان محسوب مي شود .

 

7. بيابان موهاوي اين بيابان در ايالت كاليفرنياي آمريكا واقع شده كه اختلاف دما معادل 95 درجه سانتي گراد در سال (40 درجه در تابستان و50- درجه در زمستان) ازشرايط ويژه ی اين بيابان است.

[masi eng 47044]

بيابان زايي بيابان زايي يكي از مهم ترين بحران هاي امروز جهان است، به نحوي كه هم اكنون حدود يكهزار و سيصد ميليون انسان ساكن در بيش از 110 كشور ( نزديك به سه پنجم كشورهاي جهان ) ،از اثرات زيانبار آن در رنج هستند. بيابانزايي به معني تخريب سرزمين و كاهش توان توليدي آن به هيچ وجه معضل جديدي نبوده، بلكه بخشي از پديده ی توسعه طبيعي كشور ما به شمار مي آيد. بيابانزايي نتيجه ی بهره برداري بي رويه از منابع توسط عوامل انساني و اثرات پديده هاي طبيعي نظير تغيير اقليم است. پديده ی بيابان زايي، در اثر عواملي خاص اتفاق مي افتد كه عبارتند از: چراي مفرط دام، بوته كني، آبياري غلط ، استفاده نكردن بهينه از زمين ها و قابليت آنها، تبديل بي رويه زمين هاي مرتعي به ديم زار، رعايت نكردن موزاين علمي در شخم زمين، كشت فشرده و نامناسب در زمين هاي كشاورزي، تغييرات آب و هوايي، افزايش جمعيت و نياز انسان ها به مواد غذايي بيشتر و شرايط متغيير اجتماعي و اقتصادي. در اين ميان، انسان نقشي اساسي بر عهده دارد او مي تواند با شناخت اين عوامل و جلوگيري از گسترش آنها، پديده ی بيابان زايي را متوقف كند و اقداماتي را كه به بيابان زدايي مي انجامد، انجام دهد.

[masi eng 47044]

بيابان زايي عوارض گوناگوني دارد :

 

1- تهديد حاصلخيزي خاك (شور شدن اراضي )

 

2- مدفون شدن آبادي ها در زير توده هاي شن و ماسه مانند روستا هاي سفيد آب و رحمت آباد در استان اصفهان.

 

3- بالا آمدن بستر رودها بر اثر ورود ماسه ها

 

4- پر شدن كانا لهاي آبرساني و قنوات

 

5- وارد شدن صدماتي به تأسيسات نظامي و صنعتي

 

6- مسدود نمودن جاده هاي ارتباطي و خطوط راه آهن

 

7- آلوده شدن محيط زيست ودر خطر افتادن سلامتي اهالي

 

در حدود 80 درصد از اراضي كشور در حوزه ی مناطق خشك و نيمه خشك تا خشك نيمه مرطوب قرار دارد و از اين نظر داراي شرايط اكولوژيكي شكننده اي است. محدوديت هاي كمي وكيفي شيوه هاي تولید و بهربرداری و شدت روند بيابانزايي در اين مناطق در مقايسه با مناطق نيمه خشك كمتر است. هم اكنون بيشترين ميزان تخريب و نابودي منابع طبيعي تجديد شونده در حوزه هاي مناطق نيمه خشك تا خشك نيمه مرطوب مشاهده مي شود.

[masi eng 47044]

بيابان زدايي:

 

راه مبارزه با بيابان زايي، جلوگيري از فرسايش بادي و تثبيت شن هاي روان درمناطق خشك و نيمه خشك براي جلوگيري از پيشروي بيابان و بياباني شدن مراتع كشور، بخصوص در مناطق نيمه خشك و نيمه بياباني و مستعد بیابان زایی توصيه مي شود. در عملیات بیابان زدایی باید با روش هاي صحيح مدیريت مراتع و حفاظت آب و خاك از طرق مختلف مانند جلوگيري از بهره برداري هاي غير مجاز و بيش از ظرفيت و استعداد مراتع بيشتر در حفظ اين وديعه الهي كوشش گردد. همچنين مي توان با افزايش هوموس به خاك اين مناطق در جهت تقويت خاك و حفظ و تقويت پوشش گياهي اقدام مؤثر انجام داد. نتيجه ی بهره برداري هاي غير مجاز در اين مناطق سوق دادن مراتع در سيرقهقهرايي خاك و عاري شدن از هر نوع پوشش گياهي است که زمينه را برای فرسايش بادي و حركت و پیشروی بیابانها فراهم می کند. لذا رفع اين خطرات كه مراتع را تهديد مي كند بايد در دستور كار مسئولين امر قرار گيرد. در مناطق بياباني كشور كه خاك سير قهقرايي خود را طي كرده است تپه هاي شني بر اثر تجمع رسوب حاصل از بارگذاري باد در اين مناطق به وجود مي آيند و اين تپه ها عوارض ثابتي نبوده و دائم در حال تغيير شكل و محل هستند. از آنجا که این مناطق فاقد پوشش گياهي است هنگامي كه در معرض باد قرار مي گيرد در سطح زمين شروع به پيشروي مي كند و به مزارع و روستاها و شهر و سيستم هاي ارتباطي صدمه وارد مي كنند. تثبيت شن هاي روان راهکاری است كه براي اين امر به وسیله ی مسئولان مديريت آبخيز و مراتع لحاظ مي شود.

 

تثبيت شنهاي روان به دو روش صورت مي گيرد :

 

1- روشهاي مستقيم:

 

1-1- تثبيت مكانيكي

 

در اين روش براي كاهش سرعت باد و جلوگيري از حركت شنهاي روان از موانع مكانيكي موسوم به باد شكن استفاده مي شود كه شامل چپر يا حصاركشي با استفاده از حصير، تنه ی درختان و تراورس هاي فرسوده راه آهن.

 

مهمترين عامل موثر در طراحي بادشكن انتخاب مواد اوليه ی سهل الوصول است وقتي از باد شكن ها استفاده مي شود كه :

 

1- شرايط محيط اجازه ي پوشش گياهي براي ايجاد باد شكن درختي را ندهد.

 

2- شرايط محيط براي رشد پوشش گياهي مناسب باشد ولي ايجاد بادشكن درختي يك رديف كه به منظور كاهش سطح زمين اشغال شده توسط بادشكن احداث مي شود نقش موثري در كاهش سرعت باد نداشته باشد.

 

3- در مناطق كشت زودرس كه خاك ارزش بيشتري دارد.

 

4- سطح حفاظتي محدود باشد

 

در روش مكانيكي، با ايجاد موانع يا وسايل بازدارنده اي كه به فواصل معيني از همديگر روي تپه ي شني به عنوان باد شكن احداث مي گردد، از حركت ذرات شن جلوگيري مي نمايند . در فواصل بين اين بادشكن ها كه متناسب با ارتفاع آنها متغير است ممكن است قلمه و يا نهال گياهان سازگار در منطقه مورد نظر را كشت نمايند. اين بادشكن ها سرعت باد را تا حد آستانه ی فرسايش كاهش داده و به طور موقت از حركت مكانيكي ذرات شن جلوگيري مي نمايد. سرعت باد قبل از برخورد با باد شكن و در فاصله اي از آن شروع به كم شدن مي كند و پس از عبور از آن به تدريج افزايش مي يابد و در فاصله اي از آن به سرعت اوليه خود مي رسد.

 

1-2- تثبيت شيميايي

 

مالچ پاشي یکی از روش های شیمیایی تثبیت شن است. مالچ نوعي ماده ی شيميايي( فراورده هاي نفتي)است كه به منظور تثبيت شن هاي روان ونگهداري رطوبت خاك برروي اين شنهاي و به ضخامت 1- 2 سانتي متر پمپاژ مي شود. اين ماده در حالت گرم چسبده و پس از سرد شدن خاصيت ارتجاعي پيدا كرده و به صورت قشري سطح خاك را مي پوشاند. اكثرا مالچ پاشي تؤام با عمليات بيو لوژيكي صورت می گیرد تا اثر پايدارتري داشته باشد .

 

2- روشهاي غير مستقيم:

 

2-1- تثبيت بيولوژيكي

 

 

اين روش شامل كشت گونه هاي گياهي بومي و غير بومي سازگار با شرايط محيطي و همچنين احداث كمربند سبز درختي روي تپه هاي شني است. ابتدا بايد گياهان بومي منطقه مورد مطالعه قرار گيرد و گونه هاي شاخص كه ريشه گسترده دارند و نسبت به شرايط محيطي منطقه خشك مقاوم هستند، شناسايي شده و پس از آزمايش (در مقياس كوچك و كرت هاي كوچك ) گونه ی مناسب براي تثبيت شن هاي روان توصيه گردد. اين گياهان با ريشه هاي گسترده خود باعث انسجام و جلوگيري از حركت خاك و همچنين به صورت موانع طبيعي و سبز ( باد شكن هاي سبز) باعث كاهش سرعت باد مي شوند. از جمله ی اين گياهان كه براي تثبيت شن هاي روان در اين مناطق مرسوم است و باشرايط محيطي مناطق خشك سازگار است مي توان به موارد زیر اشاره کرد:

• انواع تاغ (H.ammodendron,Haloxlon persicum)
   
   
  
   
  
• انواع گز (T. macrocarpa, articulate, Tamarix stricta)
   
   
  
   
  
• دو نوع اسكنبيل (C.polyycnoides, Calligonum commosa)
   
   
  
   
  
• سبد Stingrostis plumosa) )
   
   
  
   
  
• كهور (prosopis juliflora)
   
   
  
   
  
• آكاسيا (acacia Victoria)
   
   
  
   
  
• ( Artipelax) در مناطق كويري و شور
  

[masi eng 47044]

كمربند هاي سبز درختي:

 

در صورتي كه خاك عرصه هاي مشرف به تاسيسات فاقد محدوديت بوده و شرايط بارندگي و آبياري براي تامين نياز آبي نهالها مناسب باشد مي توان از روش احداث بادشكن نيمه متراكم در محدوده ی تاسيسات و يا مناطق مسكوني استفاده کرد به نحوي كه ورود رسوب به آنها و يا كاهش ديد در سطح جاده ها را به حداقل رساند، تا اينكه زمينه را براي كاهش فرسايش در مناطق برداشت فراهم نمود. استفاده از گونه هاي با تاج پوشش بزرگ در كاهش غبار و بهبود وضع ديدموثر خواهدبود .

 

مهمترين عامل موثر در طراحي باد شكن هاي درختي انتخاب گونه هاي سازگار و مناسب است به طور كلي در انتخاب نوع درخت براي بادشكن لازم است به نكات زير توجه شود : 1. براي انتخاب نوع درخت بايد از اطلاعات محلي استفاده نمود

 

2. درختان بهتر است از گونه هاي بومي سريع الرشد باشد

 

3. درختان به خصوص در نواحي خشك داراي سيستم ريشه اي عمود باشد تا ريشه ها از اب عمقي استفاده نمايند.

 

4. بهتر است از درختاني استفاده شود كه داراي شاخه هاي گسترده در تمامي سطح و نيمه تراوا با شند و به ارتفاع لازم برسند.

 

5. در انتخاب نوع درخت بايد محل وقوع باد غالب توجه نمود :به اين معني كه اگر باد غالب در تابستان باشد، مي توان از درختان برگ ريز استفاده نمود، ولي اگر چنانچه باد غالب در مواقعي از سال است كه معمولا برگ درختان خزان مي شوند بهتر است از درختاني كه برگ ريزان ندارند استفاده كرد

 

6. درختان مقاوم به باد، سرما و گرما باشند و از قسمت پايين بي شاخ و برگ نشوند.

[masi eng 47044]

كوير

 

دو واژه كوير و بيابان كه در اصطلاح عمومي، اغلب مترادف يكديگر به كار مي روند اما از ديدگاه علمي كاملا متفاوتند. كوير شكلي از بيابان است كه قدرت استقرار پوشش گياهي (توليد بيولوژيك ) خود را از دست داده باشد به عبارت ديگر هيچ گونه آثاري از حيات و رويش در آن مشاهده نشود. در برخي از منابع، كوير اغلب به اراضي شور و نمكي فاقد پوشش گياهي هم گفته شده است. كوير يا پلايا در واقع سير قهقرايي بيابان است كه در اثر تجمع سيلاب ها، تبخير فوق العاده زياد سطحي و بر جاي ماندن املاح قليايي كه نهايتا به صورت زمينهاي داراي پوشش نمكي، ایجاد مي شود.

 

 

• سطح مناطق كويري ايران در حدود 12 مييليون هكتار است.
   
  
  

تفاوت بيابان و كوير

 

1. در كوير، آب هاي زيرزميني نزديك به سطح زمين هستند اين آبها در حدود 20 تا 100 متري سطح زمين قرار دارند. اما در بيابان به علت بخار شدن شديد آب و بارندگي كم آب هاي زير زميني خيلي پايين تر از سطح زمين هستند يعني بيشتر از 100 متر زير زمين قرار دارند .

 

2. آب هاي مناطق كويري خيلي شور هستند ولي آب در مناطق بياباني شوري كمتري دارد.

 

3. بيشتر زمين هاي مناطق كويري به علت شوري بيش از حد حاصلخيز نيستند. ولي بيابان در صورت وجود آب مي توان به زراعت پرداخت.

 

علل به وجود آمدن كويرها

 

در به وجود آمدن كوير ها بيشتر سه عامل طبيعي دخيل هستند كه عبارتند از:

 

1. شور بودن خاك به علت شور بودن سنگ هاي تشكيل دهنده ی خاك.

 

2. بخار زياد آب و بالا آمدن آب هاي شور به سطح خاك باعث شوري آن مي گردد.

 

3. ريختن آب سيلاب هاي شور در اين مناطق و جمع شدن نمك در خاك ، باعث شور شدن خاك مي شود.

 

4. گاهي ممكن است هر سه عامل موجب ایجاد کویر شود.

 

كوير هاي معروف كشورمان عبارتند از: كوير طبس، كوير ابرقو در استان يزد، كوير حاج علي قلي در سمنان، كوير مر نجاب و قسمتهاي از بيابان لوت .

 

جهت اطلاعات بيشتر به سايت بيابان و كوير هاي ايران مراجعه شود

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام