اشكال متداول داروهای گياهی در دامپزشكي

[masi eng 47044]

مقدمه:

استفاده از گياهان دارويي در سالهاي اخير مورد توجه جدي دامپزشكان در سراسر جهان قرار گرفته است. مخصوصا در شرايطي كه توليد محصولات ارگانيك و بدور از موادشيميايي طرفداران زيادي پيدا كرده است. اما آنچه مورد سؤال بسياري از دامپزشكان مي باشد اين است كه گياهان دارويي به چه طريق مورد استفاده در دام قرار مي گيرد بر خلاف تصور رايج گياهان دارويي در اشكال بسيار متنوعي در تمامي گروههاي حيواناني (دام، طيور، آبزيان و زنبور عسل) قابل استفاده اند. در اين مقاله به شرح و توضيح اين اشكال دارويي مي پردازيم. قبل از لازم به ذكر است شرط موفقيت د راستفاده از گياهان دارويي تهيه گياهان از منابع مطمئن و اطمينان از تازگي و شرايط نگهداري مطلوب آنها مي باشد.

1- پودر Powder

ساده ترين فرم مصرف گياهان دارويي در دامپزشكي محسوب مي شود. در مورد گياهان خوش طعم و برخی موارد که حيوان ميل به خوردن دارد گياه به صورت مکمل غذايی خوب عمل می کند. نوعاً استفاده از تمام گياه برای رسيدن به يک دوز اثر گذار از مواد مؤثره مشکل است. ولي بدليل سهوات مصرف بويژه در دامهاي بزرگ و طيور يكي از بهترين روشها محصوب مي شود. تجويز گياهان بصورت پودر در حيوانات كوچك مشکل است بنابر اين داشتن خلاقيت در اين موارد مهم است. برخی حيوانات پودر را قبول می کنند و برخی ديگر بصورت مخلوط با غذا و در موارد ديگر مانند حيوانات دست آموز بصورت مخلوط در آبگوشت يا عسل و ديگر مايعات داده می شود. مايعات همراه با پودر گياهان دارويي را بوسيله سرنگ هم مي توان به حيوان خوراند. تعيين دور درماني براي دام موضوعي است كه بحث زيادي را به خود مي طلبد. تعيين دوزاژ واقي مي بايست بر اساس تحقيقات مشخص شود كه براي بسياري از گياهان دارويي در كتب و مقالات مختلف به چاپ رسيده است. ميزان مصرف پودر گياهاني مانند كاسني و رازيانه كه بطور معمول استفاده مي شوند 01/ تا 02/0 در صد وزن بدن دام است يعني براي يك گاو با وزن 500 كيلو گرم اين ميزان بين 50 تا 100 گرم است. در جديدترين کتب اصلی گياهی و فراورده های بسته بندی شده گياهی دوزاژ براساس يک انسان با وزن 68 کيلو گرم محاسبه می شود. بسياری از دامپزشکان بويژه در مورد حيوانات دست آموز خانگي ميزان دارو را بر اساس نسبت وزن حيوان به انسان محاسبه می کنند.

2- چای هاInfusions (Herbal Teas)

چای ها يکی از بهترين روش شناخته شده جهت استفاده گياهان دارويی براي درمان هستند. در اين روش از برگها، ساقه هاي جوان، گل ها و گل برگها و پودر گياهان به آساني و به سرعت در چاي آب داغ تهيه مي شوند. اما اشكال اين روش اين است كه مواد مؤثره كه از چا ي استخراج مي شود. ها بندرت ميزان كافي براي تاثير درماني از آن استخراج مي شود. برای تهيه چای برا ی مصارف دامی بهتر است 50 گرم گياه خشک شده يا 300- 150 گرم گياه تازه با يک ليتر آب تازه جوشيده اضافه نمود و به مدت 15 دقيقه صبر نمود و سپس از آن استفاده نمود اين چای در صورتی که صاف شود وتفاله آن جدا شود تا 48 ساعت قابل استفاده است.

3-جوشاند ه ها Decoctions

جوشانده ها در مورد ساقه هاي چوبي، پوست تنه، ساقه هاي زير زميني(ريزم) و ريشه گياهان مورد استفاده قرار مي گيرد.

برای ساخت جوشانده قطعات بريده شده يا خرد شده گياه رادرظرف قرار داده و آب سرد روی گياه ريخته و حرارت مي دهيم تا به حالت نيم جوش طی مدت 20 تا 40 دقيقه باقی بماند. طی اين مدت حجم کل محلول به يک سوم يا نيم کاهش می يابد. پس از آن محلول را صاف کرده و برای مدت 48 ساعت قابل نگهداری است..

4- خيسانده گياه Maceration

خسيانده در مورد گياهانی استفاده می شود که ترکيبات مطلوب مورد نظر محدود باشند يا تر کيبات آن به حرارت حساس باشند مانند سنا, سنب الطيب و جعفری. برای آماده سازی خيسانده گياه و آب سرد را به نسبت يک به شش مخلوط کرده و مخلوط کردن را ادامه می دهند در اين وضعيت 12 ساعت باقی می ماند. اين محلول را مانند جوشانده يا دم کرده 24 ساعت قابل نگهداری است.

5- عصاره هاExtracts

عصاره های گياهی ازمخلوط کردن قسمت خاصی از يک گياه با يک حلال مانند آب، الکل اتيليک، و ساير حلالها بدست می آورند. در واقع دم کرده ها و جوشانده ها خود نوعی عصاره آبی محسوب می شوند. عصاره های گياهی با تنوع زيادی برای استفاده عرضه می شوند. عصاره ها بهمراه گليسرين،آب و تنطور الکل در کپسولها و حب ها (pills) استفاده می شوند و بصورت تجاری بوسيله تعداد خاصی از مواد مؤثره بر حسب ميلی گرم در هر دوز استاندارد می شوند و بدين ترتيب مواد مؤثره آنها افزايش می يابد. عصاره های مايع به اشکال شربت , لوسيون , چای- ضماد و بخور مورد استفاده قرار می گيرند.

6- اسانسها Essential oil

ا سانسها يا روغن های فرار يکی از مهمترين مواد مؤثره گياهان دارويي هستند اين روغنها در حرارت معمولی و در معرض هوا تبخير می شوند.. بوی مخصوص برخی گياهان مربوط به اين دسته از گياهان است. ساده ترين روش براي تهيه اسانسها قرار دادن مواد گياهي در آب جوش به مدت چند ساعت است كه در طي اين مدت مواد اسانسي از گياه متصاعد مي شوند. در كارخانجات اين مواد متساعد شده را مجدداً به مايع تبديل مي كنند.اين مايع داراي دو فاز مي شود كه فاز روغني آن اسانس ناميده مي شود. روند تهيه اسانس مشابه گلاب گيري است اسانسهابعنوان مواد مؤثره در فراورده های دارويي مختلف مانند شربت, کرم, پماد, لوسيون بکار گرفته می شوند. يکی از اشکال مصرف اين مواد به صورت بخور است

7- کپسولها و قرص ها Capsules and Tablets

بسياری از گياهان بصورت تجاری به شکل قرص يا کپسول نگهداری می شوند. اين اشکال بيشتر برای حيوانات کوچک تجويز می شوند.کپسولها می توانند حاوی پودر , عصاره، اسانس يا تنطور و در اندازه های مختلف تهيه می شوند.برخی شرکت ها مقادير ماده مؤثره را در بر حسب ميلی گرم بر روی محصولات تضمين می کنند.

8- ضماد ها Poultices

ضماد يک روش قديمی و معمول در استفاده موضعی گياهان دارويی است.اصولا ضمادها را برای رفع کبودی و کوبيدگی، احتقان، التهاب، کشيدن چرک از دمل ها، آرام کردن خراشها و کشيدن سموم از بدن بكار مي برند. معمولا گياهان دارويی را به صورت پودر در می آورند و بعد به صورت ضماد استفاده می کنند. در زمان استفاده از اين روش نبايدفراموش کرد که حيوانات از اين مواد ليس می زنند بنابر اين از بکار بردن مواد سمی در اين موارد می بايست اجتناب کرد. براي تهيه يك ضماد ابتدا می بايست گياه تازه يا خشک شده به مدت 5 دقيقه جوشاند سپس آنرا فشرده تا مايع اضافی آن خارج شود وپس از سرد شدن می توان آن را روی پوست قرارداد و روی آن را با يک پارچه کتانی بست. ضماد بر حسب مورد درمانی برای چند دقيقه تا چند ساعت روی موضع باقی می ماند.در صورت نياز می بايست بعد از هر 2 تا 4 ساعت ضماد را عوض کرد.

9-کمپرسها Compresses

شبيه ضماد ها هستند و تفاوت آن با ضماد اين است که به جای استفاده از گياه از محلول تهيه شده از گياهان دارويي آن بر روی پوست استفاده می شود. پارچه يا کتان در محلول گياهی گرم يا سرد گياه خيسانده شده و بر روی موضع استفاده می شود

10- شربت Syrup

از مخلوط كرده عصاره يا اسانس يا ديگر مواد موثره گياه دارد در يك تركيب قندي حاصل مي شود و مصارف خوراكي دارد.

11- لوسيون Lotion

شكل دارويي است كه از حل كردن ماده موثره گياه كه شامل اسانس يا عصاره يا روغن است در يك حلال مناسب براي مصارف خارجي تهيه مي گردد.

12- پمادها و كرمها Creams Ointments

ماده موثره ترکيبات پماد ها و كرمها از عصاره ها و اسانس های گياهی تشکيل شده است.تفاوت پمادها و كرمها در وجود ميزان آب موجود در آنها است در واقع در پمادها ماده مؤثره دارو در يك پايه چرب قرار داده شده و به طور موضعي استفاده مي‏شود. و كرمها مشابه پماد است اما به دليل وجود آب در پايه آن، راحت‏تر روي پوست پخش و جذب مي‏شود.

13- اسپري، بخور Spraying

اين روش براي داروهايي بكار ميرود كه عمدتاً از اسانس تهيه شده باشند. اين روش كاربرد داروهاي گياهي در درمان بيماريهاي تنفسي طيور كاربرد ويژه اي دارد. محلولهاي تهيه شده در مه پاشها و نازلهاي تحت فشار به راحتي قابل استفاده است.

14- دود دادن Smoking

برخي از گياهان دارويي در زمان آتش زدن و توليد دود مواد موثره خود را آزاد مي كنند. نمونه آشناي اين روش همانااسفند است. علاوه بر اين تعدادي از گياهان مانند سياهدانه و چوب صنوبر است كه دود حاصل از سوختن آنها نقش دور كنندگي حشرات را دارد.

منابع

1- زرگري‌ علي‌،گياهان‌ دارويي‌ (1371)انتشارات‌ دانشگاه‌ تهران‌

2- مؤمني تاج خانم و شاهرخي نوبهار. (1377)اسانس هاي گياهي و اثرات درماني آنها انتشارات دانشگاه تهران

3- صمصام شريعت، هادی و معطر، فريبرز(1376) درمان با گياه. انتشارات روزبهان چاپ هفتم

4-Allen M. Schoen, and Susan G. Wynn(1998)Complementary and AlternativeVeterinary Medicine. Mosby, Inc. U.S.A

5-Vallachira,A., 1996,Veterinarians Drag Index , Jaypee brothers , India

6-Vallachira,A., 1998, Veterinary material medica Jaypee brothers ,india

مجيد ترابي گودرزي مركز تحقيقات كشاورزي استان قم

سایت نظام دامپزشکی