تاریخچه تاتر کودک در ایران

[ENG.SAHAND 31645]

تاریخچه حضور نحوه و شکل‌گیری

در پی خوانش کتب ، مقالات و ...متعدد به نظر می‌رسد نقطه آغازین فعالیت‌های نمایشی در بخش کودک و نوجوان در ایران نمایش "سروش و نیلا "اثر "هومبر دونیک "یکی از نخستین نمایشنامه‌هایی است که در سه پرده توسط علینقی‌خان وزیری ترجمه شده است.

 

البته در همان سالها )حدوداً هشتاد سال پیش) وزیری خود نیز نمایشنامه "روز پذیرایی "را برای کودکان نوشت و اجراهای متعدد و موفقی را نیز داشته است.

 

نمایشنامه "معلم کم آزار "نوشته مسعود فرزاد نیز یکی دیگر از آثاری است که در سال 1309 به چاپ رسیده است.

 

"جبار باغچه‌بان "که در آن سالها در خارج از کشور می‌زیسته به شیراز برمی‌گردد و در کودکستانی که خود تأسیس می‌کند دست به تألیف ، اجرا و بعد چاپ نمایشنامه‌هایی همچون "گرگ و چوپان"، "خانم خزوک "و "پیر و ترب "می‌زند. جالب است که بدانید بیشتر اهالی تئاتر او را آغازگر تئاتر کودکان در ایران می‌دانند.

 

فعالیت‌های تئاتر در بخش کودکان سالها ادامه می‌یابد تا اینکه ضرورت وجودی تئاتر (با توجه به روند روبه رشد سنی و تحصیلی کودکان) در مدارس نیز تعریف می‌شود و از آن به بعد یعنی حدوداً در سال 1336 مجموعه "نمایشنامه‌های مدارس "به قلم دکتر ابوالقاسم جنتی عطایی به جهت توجه خاص به قشر نوجوان به رشته تحریر درآمده و به چاپ می‌رسد.

 

طی این سالها مرکزی به عنوان مرکز فعالیت‌های تئاتری ویِژه کودکان وجود نداشت و فقط و فقط از طریق برنامه‌های تلویزیونی تئاترهای خاص این گروه سنی تولید و پخش می‌شد ، تا اینکه در دهه 40کانونی بنام کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تأسیس و در آن کانون تئاتر به عنوان یک شاخه آموزشی پذیرفته و تدریس می شد.

 

بیژن مفید ، یکی از برجسته‌ترین فعالان عرصه تئاتر کودک و نوجوان با تولید و اجرای نمایش "شاپرک خانم "در دهه پنجاه باب جدیدی را در عرصه تولیدات آثار نمایشی مرکز تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌گشاید تا آنجا که در بروشور نمایشش اهداف این کانون را ابتدا تهیه و ارائه بهترین نمایشنامه‌ها و سپس آموزش تئاتر برای کودکان و نوجوانان توضیح می‌دهد. وی طی یک سال (1351) نمایش‌های "ترب "، "کوتی و موتی "، "خورشید خانم آفتاب کن "را تولید و سپس به صورت سیار در 21 کتابخانه کودک در تهران و 17 کتابخانه کودک در شیراز - اصفهان - کرمانشاه - همدان و جنوب ایران به نمایش می‌گذارد و با استقبال کم نظیری مواجه می‌شود . ناگفته نماند که در همان ایام توسط مرکز تئاتر کانون کلاسهای تئاتر در کتابخانه‌های کودک )محل اجراها) با هدف ایجاد محیطی مناسب برای پرورش اندیشه و ایجاد خلاقیت در کودکان و نوجوانان برگزار گردید.

 

البته در دهه 50 مراکز دیگری هم کم و بیش چه دولتی و چه غیر دولتی در این عرصه فعالیت داشته‌اند که از جمله آن مراکز می‌توان به :

فوق برنامه فرهنگ )آموزش و پرورش فعلی) و پیش آهنگی ، سازمان جوانان شیر و خورشید سرخ ایران ، کاخ‌های جوانان و گروه‌های وابسته به اداره فرهنگ و هنر اشاره نمود). متأسفانه موارد قید شده در کتاب نمایش "خسرو شهریاری" بدان اشاره نشده است.)

 

در مجموع فعالیت‌های تئاتری کانون پرورش فکری به ویژه در بخش تئاتر کودک و نوجوان از تأسیس تا قبل از سال 1356 به قسمت‌های ذیل تقسیم‌بندی و اجرا شد.

 

1- تئاتر حرفه‌ای : که با حضور حرفه‌ایی‌ها ، تئاتر با کیفیت تولید و اجرا می‌شد.

 

2- کارگاه تئاتر نوجوان : که از گروههای نوجوان و به دو گروه حرفه‌ای (داوطلب) و غیر حرفه‌ای تشکیل و پس از تعلیم به تولید و اجرا می‌پرداختند.

 

3- تئاتر خلاق : که از گروهی مربیان تعلیم دیده برخوردار و در سطح کتابخانه‌های کانون به تعلیم این رشته می‌پرداختند.

 

4- تئاتر عروسکی : متشکل از گروهی طراح ، سازنده و بازیگر تئاتر عروسکی بودند که به پرورش مربیان می‌پرداختند.

 

5- جشنواره تابستانی : متشکل از فیلم ، تئاتر ، موسیقی و باله که هر سال به مدت دو ماه در پارک نیاوران به اجرا در می‌آمد.

 

6- اتومبیل سیار تئاتر : که از یک واحد کامل تئاتر تشکیل می‌شد و این گروه با اتومبیلی که به تمام وسایل لازم مجهز بود به سوی مناطق روستایی و یا پارک‌های واقع در شهرستانها به اجرای تئاتر می‌پرداختند.

 

با نزدیک شدن به سالهای 56 و 57 گروههای مختلف سیاسی در اوایل به صورت پنهانی و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت آشکار ، جهت‌گیری سیاسی و ایدئولوژیک خود را در تئاترهای کودکان و نوجوانان عرضه داشتند و این روند تا سال 1360 ادامه داشت.

 

از دهه 60 تئاتر کودکان و نوجوانان با کیفیت کم نظیر از لحاظ اجرای نمایش ، چاپ نمایشنامه ، آموزش و نقد و ایجاد جشنواره روبرو گردید.

طی این سالها به جز جشنواره عروسکی کانون که هر ساله در ایام سالگرد انقلاب اسلامی در یکی از شهرسنانهای کشور برپا می‌شود شمار جشنواره‌ها به شرح ذیل بوده است.

 

1- جشنواره سراسری تئاتر کودک و نوجوان - امید

(توسط مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)

2- جشنواره سراسری تئاتر دانش‌آموزی

(توسط وزارت آموزش و پرورش)

3- جشنواره سراسری تئاتر سوره

(توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی)

که طی سالهای اخیر جشنواره به تئاتر ماه تغییر نام یافته و بخش کودک و نوجوان آن حذف گردیده است.

4- جشنواره سراسری تئاتر بچه‌های مسجد

(توسط حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی - دفتر قم)

که پس از سالها فعالیت درخشان متأسفانه طی سالهای اخیر جز نامی از آن نمانده است.

5- جشنواره سراسری تئاتر مدارس شاهد

(توسط بنیاد شهید انقلاب اسلامی)

6- جشنواره استانی تئاتر کودکان و نوجوانان - تربت حیدریه

(توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان)

7- جشنواره استانی کودکان و نوجوانان فرهنگسراها

(توسط سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران)

8- جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی تهران - مبارک

(توسط مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)

البته طی سالهای اخیر اکثر استانها جشنواره کودک و نوجوان برگزار می‌نماید نظیر: هرمزگان ، قزوین و ...

تئاتر کودکان و نوجوانان دارای ویژگی‌های خاص است.

الف: توجه به کودکان و نوجوانان به عنوان زیر بنای کمی و کیفی آینده تئاتر یک ملت

ب: رشد اخلاقی ، تربیتی و فنی آنان

ج: در نظر داشتن ویژگی‌های خاص سنی و روانی این گروه وسیع اجتماعی که در آموزش اطلاعات و فرهنگ تئاتری معمولی و ضروری فرهنگ و معلومات هنری و علمی ویژه‌ای را طلب می‌کند.

بنابر ذکر مطلب فوق بایسته است در برنامه‌ریزیها جهت رشد تئاتر حتما به تئاتر کودکان و نوجوانان توجه ویژه و و جایگاهی در خورشان تعریف و گنجانده شود. چرا که این مهم در آتی به وزن شعوری و فرهنگ تئاتر می افزاید. به عبارتی کمبود اصلی تئاتر نه سالن است نه وسایل تکنیکی ، بلکه عدم فرهنگ هنری و تئاتریست که در آتی دامان ما را می‌گیرد چرا که باید پذیرفت نوجوان امروز تماشاگر فرداست.

در اینجا با توجه به ذکر موارد بالا در ذیل ضرورت تئاتر کودکان و نوجوانان را با هم برمی‌شمریم.

 

1- بازی:

کدام کودک یا نوجوان سالمی است که بازی نکند؟! پس بازی می‌تواند بعنوان یک نیاز هسته و ریشه تئاتر کودکان و نوجوانان محسوب شود تمام بازی‌های کودکانه ، خود نمایشی است که به طور فردی یا جمعی به وسیله خود بچه‌ها بازی و کارگردانی می‌شود.

2- بعد از پیدایش ادبیات کودکان و نوجوانان ، طبیعی است که ادبیات دراماتیک (نمایشی) نیز جایگاه خاص خود را داشته باشد ، با این همه در این دیار ادبیات نمایشی کودکان غنی نیست البته با نگاهی به کتاب نمایش (خسرو شهریاری) و یا مرکز اسناد و مدارک هنرهای نمایشی متوجه این مهم خواهید شد.

در تقسیم‌بندی فعالیت‌ها ، معمولا ما با دو نوع نام‌گذاری در مورد تئاتر کودکان و نوجوانان روبرو هستیم.

الف: تقسیم‌بندی‌ای که بر پایه گروه‌های سنی طرح گردیده مانند گروهه‌های سنی الف ، ب ،ج و ...

ب: تقسیم‌بندی و نام‌گذاری خاصی که معمولا در امور تربیتی رواج دارد. تئاتر دانش‌آموزی و ...

که عمده ماحصل این تقسیم‌بندی‌های اولیه غیرحرفه‌ای بودن این جنس تئاتر است که معمولا توسط یک مربی و بچه‌ها انجام می‌شود.

و اما در عالم حرفه‌ای‌ها تقسیم‌بندی‌ها بدین گونه است:

الف: تئاتر برای کودکان و نوجوانان به وسیله بزرگسالان (چه روی صحنه و چه پشت صحنه)

ب: تئاتر برای کودکان و نوجوانان به وسیله بزرگسالان (پشت صحنه) و کودکان و نوجوانان (روی صحنه)

ج: تئاتر برای کودکان و نوجوانان به وسیله بزرگسالان (پشت صحنه) و (بزرگسالان و کودکان و نوجوانان در روی صحنه.

نویسنده : داود کیانیان