اقلیم شهر کاشان و وِیژگی های اقلیمی بعضی فضاهای معماری آن

[sam arch 55879]

اگر کلیه اطلاعاتی که در مورد تاثیر عوامل اقلیمی بر انسان ارائه گردیده را روی جدولی قرار دهیم ومحدوده های آنهامشخص گردند جدولی بدست خواهد آمد که آن را جدول "بیوکلیماتیک" می گویند.با استفاده از این جدول می توان به چگونگی شرایط اقلیمی مناطق گوناگون پی برده واین مناطق را بر حسب نوع اقلیمی که دارند گروه بندی نمود.

 

لازم به ذکر است که موارد استفاده از جدول مذکور محدود بوده ودر پاره ای موارد اشکالاتی نیز دارد.

 

راهنمای استفاده از جدول بیوکلیماتیک:

 

م-محدوده آسایش

م-محدوده شرایط قابل تحمل

م-حد شرایط قابل تحمل در صورت استفاده از مصالح متناسب با اقلیم.

م-حد شرایطی که با استفاده از مصالح مناسب ایجاد آسایش میکند.

م- حد استفاده از کوران در ساختمانهای معمولی.

م- حد استفاده از کوران در ساختمانهایی که برای استفاده از تهویه طراحی شده اند.

م- محدوده ای که در آن به دستگاه رطوبت زن احتیاج است.

م-حد تاثیر مصالح در گرم نمودن بنا.

م-حد استفاده از مصالح متناسب با اقلیم در گرم نمودن بنا.

م-محدوده ای که علاوه بر استفاده تهویه مطبوع به رطوبت گیر نیاز است.

م- حد استفاده از کولر آبی در ساختمانهای معمولی.

م-حدود شرایطی که تنها استفاده از تهویه مطبوع مناسب است.

 

 

 

[sam arch 55879]

عرض جغرافیایی:

 

یکی از عوامل تعیین کننده موقعیت خورشیدوزاویه تابش آفتاب است.بنابراین این زوایا تابع عرض جغرافیایی بوده ودریک زمان مشخص مقدار هریک ازاین زوایادرنقاطی با عرض های جغرافیایی مختلف متفاوت است.

 

 

• ابتدا طول جغرافیایی محل مورد نظر را تعیین نموده وسپس به ازاءهر درجه اختلاف نسبت به طول جغرافیایی تهران 4دقیقه زمان منظور می کنیم.
  
• در صورتیکه محل مورد نظر در شرق تهران باشد زمان بدست آمده را از ساعت 12کسر می نماییم.
  

 

 

اما اگر محل مورد نظر در غرب تهران باشد زمان بدست آمده را با 12 جمع می کنیم.

 

• برای تصیح زمان بدست آمده در فصول مختلف زمانهای تصیحی مندرج را در جدولی منظور می کنیم.
  

با استفاده از روش فوق می توان ظهر خورشیدی مناطق دیگر را تعیین نمود.

 

[sam arch 55879]

 

 

[sam arch 55879]

 

[sam arch 55879]

انتخاب جهت استقرار ساختمان:

به طور کلی انتخاب جهت استقرار ساختمان به عواملی چون وضع طبیعی زمین-میزان نیاز به فضاهای خصوصی-کنترل و کاهش صدا ونیز دوبا دو تابش آفتاب بستگی دارد.قسمت عمده ای از وظیفه یک معمار آن است که ساختمان را به نحوی قرار دهد تا بیشترین استفاده از نور خورشید در رابطه با شرایط گرمایی-بهداشتی وروانی آن حاصل گردد.

 

درست همانگونه که فصول مختلف سال در نتیجه تغییر محور زمین نسبت به خورشید از یکدیگر متمایز هستند-جهت یک ساختمان نیز تحت تاثیر مقدار انرژی خورشید تابیده شده به دیوارهای آن در ساعات مختلف قرار دارد.

 

در کلیه تئوریهایی که در مورد ارتباط جهت ساختمان وتابش آفتاب ارائه گردیده جهت جنوبی بهترین جهت برای ساختمان قلمداد شده است.

 

 

[sam arch 55879]

فرم ساختمان در رابطه با اقلیم:

 

تاثیر اقلیم به شکلی مستقیم در شکل گیری موجودات و مورد بررسی قرار می گیرید.در تاریخ طبیعی قانونی عمومی وجود دارد که می گوید فقط انواع و گونه هایی می تواند به حیات خود ادامه دهند که بتوانند با محیط خود هماهنگی ایجاد نموده با مصالح بافت خود جور درآمده وبا تمام نیروهای داخلی و خارجی که با آن روبرو هستند سازگار باشند.

 

 

اقلیم سرد:به دلیل سرمای شدید وهوادرزمستان اینگونه مناطق فرم های باز یا فرم هایی که اضلاع شمالی جنوبی آنها طولانی تر از اضلاع شرقی غربی آنها هستند مناسب نبوده وبهتر است پلان مربع وفشرده باشد.

 

اقلیم گرم وخشک:در رابطه با شرایط زمستانی این مناطق فرم ساختمان می تواند در طول محور شرقی غربی گسترش یابد اما با توجه به شرایط تابستانی فشردگی در ساختمان ضروری است.

 

اقلیم گرم ومرطوب:شدت زیاد تابش آفتاب در سمت شرق و غرب ایجاب می کند فرمی کشیده داشته باشد.

 

اقلیم معتدل:در رابطه با شدت تابش آفتاب و تاثیر آن بر فرم بنا در این مناطق آزادی عمل بیشتری دارد.

 

[sam arch 55879]

بعضی ویژگی های اقلیمی فضاهای معماری این منطقه:

 

 

معماري ايراني كه ابتدا در محدوده ي فلات ايران و سپس در حوزه نفوذ فرهنگ ايراني شكل گرفت، همچون همه ي معماري هايي كه ريشه در فرهنگ بومي دارند، به اقليم توجه داشته و تا پايان دوره ي قاجار آثار با ارزشي از خود به جا گذاشته است.

 

 

بررسي نمونه هاي به جا مانده در اقلیم گرم و خشک نشان مي دهد:

 

رنگهاي به كار رفته در تزيينات ساختمانها متأثر از ويژگي هاي اقليم گرم و خشك بوده اند.

 

مصالح ساختمانها، علاوه بر توانايي هاي سازه اي و توجه به مسائل اقتصادي و تأمين مصالح از نقاط نزديك، بهترين شكل بهره برداري از انرژي محيط بري را نشان مي دهند.

سازه هاي طاقي در اين بناها نشان دهنده ي رابطه ي اقليم و معماري هستند.

 

حتي در نقوش تزييني رد پاي خورشيد را به عنوان مهمترين عامل اقليمي در نقوشي با نام شمسه و چرخ خورشيد مي توان ديد.

 

اين مطلب به بررسي فضاهايي مي پردازد كه به طور مشخص به دليل ويژگي هاي اقليمي شكل گرفته اند و اقليم در آنها موضوع اصلي بوده است. نام اغلب اين فضاها از همين ويژگي اقليمي آنها گرفته شده است، مانند اتاق كرسي، زمستان نشين، سردابه و ...

 

 

1. گودال باغچه

 

žگودال باغچه يا باغچال در وسط حياط مركزي ساخته مي شده و يك طبقه در داخل زمين فرو مي رفته است. نمونه هاي اين فضا در اقليم هاي بسيار خشك كويري از جمله در كاشان، نايين و يزد ديده مي شود. گودال باغچه علاوه بر تأمين خاك مورد نياز خشت هاي استفاده شده در بنا، امكان دسترسي به آب قناط را هم فراهم مي كرده. اين مساله، در شهر هايي مثل نايين كه يك شبكه ي پيچيده ي قنات داخل شهر داشته اند بسيار مهم بوده است. بنابر اين معمولاً در گودال باغچه آب رواني مي بينيم كه حوض مياني را پر مي كرده و سر ريز آن به خانه هاي ديگر مي رفته است. در حاشيه ي اين حياط اغلب رواق و گاه چند اتاق به شكلي نيمه باز ساخته مي شده و كاشت درخت انار، پسته و انجير در اين گودال باغچه ها مرسوم بوده است. با توجه به كوچكتر و پايين تر بودن اين حياط ها و استفاده از رطوبت و خنكي زمين، علاوه بر رطوبت گياهان و خنكي آب، در واقع فضايي به مراتب اقليمي تر از حياط شكل مي گرفته است.

 

žگودال باغچه ي خانه ي پير نيا در نايين و مسجد مدرسه ي آقا بزرگ در كاشان نمونه هاي خوبي از اين فضاها هستند.

 

žمعماری خانه طباطبایی ها به شیوه گودال باغچه متقارن و درون گرا است، در کویر خانه ها را گود می ساختند تا بنا عایق حرارت و صدا بوده ودسترسی به آب قنات هم راحت تر و در مقابل زلزله مقاوت تر باشد.

 

 

 

2. بام

 

žبام در معماري ايران به جرأت بخشي از فضاي زندگي است و علاوه بر وجود حجم هاي پيچيده و زيبا، به عنوان حياط هم مورد استفاده قرار مي گرفته است. در شهرهايي چون نايين در برخي از بناها با ديوار هاي صندوقه چيني شده، اطراف بام را تا حدود يك متر و نيم بالا آورده و نوعي حياط در بام بوجود مي آوردند كه در شب هاي تابستان براي خواب استفاده مي شده است. همچنين اين ديوارها با سايه اندازي بر بخشي از بام در ساعات مختلف روز نقش اقليمي ثانويه اي نيز داشته اند. چنين فضاهايي در مساجد نيز مورد استفاده بوده است. در مسجد سپهسالار در بالاي بام وضو خانه اي كه چهل شير نام دارد، اين فضا به همين شكل وجود دارد. نمونه ي ديگر خانه ي عباسيان كاشان با چنين حياطي در بام است كه در آن معماران با قاب بندي هاي ظريف از مشبك آجري، امكان تهويه را نيز فراهم آورده اند.

 

[sam arch 55879]

3. زمستان نشين

 

žاگرچه زمستان نشين پيش از آنكه نام فضاي معيني باشد، به همه ي فضاهايي كه در وجه شمالي حياط ساخته مي شوند تا از آفتاب زمستان كه با زاويه اي مايل به درون اتاقها مي تابد استفاده كنند، گفته مي شود اما مجموعه ي معيني از فضاها با رابطه اي خاص،‌ مجموعه ي فضاهاي زمستان نشين را تشكيل مي دهند كه عبارتند از سه دري،‌ پنج دري و شكم دريده، كه روي محور اصلي قرار مي گرفته اند و دو فضاي ارتباطي كه مي توانند راهرو يا تختگاه باشند و گوشواره هايي كه از سه دري، اتاق ارسي يا تهراني و اتاق دو دري تشكيل شده اند و گوشه هاي اين بخش را تشكيل مي دهند.

 

žفضاي اصلي زمستان نشين روي محور اصلي قرار گرفته و براي ورود بيشتر نور خورشيد اغلب پنجره هاي آنرا از ارسي هاي بزرگ مي ساخته اند. داخل فضاهاي مركزي با توجه به بسته بودن فضا، تزيينات پيچيده اي چون قطارهاي مقرنس و آيينه كاري هاي بسيار پيچيده ديده مي شود.

 

 

4.تابستان نشین

 

تابستان نشین نیز موقعیتی مانند زمستان نشین دارد با این تفاوت که در وجه جنوبی حیاط قرار گرفته است تا در تابستان از تابش مستقیم آفتاب در امان بماند و روی محور اصلی آن معمولاً فضای نیمه باز با تالار قرار می گیرد.

 

žاین تالارها و ایوان ها جز در مواقع بسیار سرد سال مهمترین فضایی زندگی در خانه بوده اند، و اگرچه همیشه تزیینات داشته اند، اما با توجه به باز بودن و نفوذ گرد و خاک، از تزیینات بسیار پیچیده در آنها پرهیز و به نقوش ساده ی گچی در ترکیب با آجر یا سیم گل قناعت می شده است.

 

حسینیه ی خانه ی بروجردی ها که فضای بسیار پیچیده با تزیینات ترکیبی کم نظیری در تابستان نشین آن دیده می شود، از نمونه های استثنایی این مجموعه فضا است. در شهرهای سرد سیری چون تبریز، زنجان، اردبیل، عملاً وجه تابستان نشین از بنا حذف شده و فضای نیمه باز ایوان را هم ندارند.

 

 

 

 

[sam arch 55879]

5.اتاق کرسی

 

žاین اتاق در مجموعه ی زمستان نشین و اغلب در گوشه های این بخش که در و پنجره ی کمتری به حیاط دارند، ساخته می شده تا در زمستان با بستن در و پنجره ها بتوان آنرا گرم کرد. در وسط اتاق، چال کرسی قرار داشته و ابعاد اتاق تابع ابعاد کرسی بوده، چون دیواره های آن برای تکیه دادن مورد استفاده قرار می گرفته اند. این فضا در همه خانه های اقلیم سرد و کوهستانی وجود دارد. این اتاق در مناطق پر شیب در پشت اتاق ها و داخل کوه کنده می شده و فاقد پنجره بوده است. این بخش در خانه هایی که حیاط بیرونی داشتند، گاه روی محور اصلی که شکم دریده یا چلیپا بوده نیز قرار می گرفته است. در خانه ی حیدرزاده تبریز اتاق کرسی الگوی شکم دریده دارد. که با توجه به استفاده ی این اتاق در شب و در بخش های خصوصی خانه تزیینات مفصلی ندارد. در خانه ی پیرنیا در نایین این اتاق با استقرار در محور اصلی، تزییناتی بسیار ظریف با لایه کاری گچی دارد.

 

6.حوض خانه و سرداب

žاگرچه گاه به تالار اصلی تابستان نشین نیز گفته می شود، اما به طور مشخص زیرزمینی است که در زیر تابستان نشین ساخته شده و مانند ایوان، فضایی نیمه باز است و اغلب یک حوض نیز دارد. در خانه عباسیان کاشان، نمونه های عالی حوض خانه و سرداب وجود دارد. در کاشان فضاهای بسیار متنوعی با عنوان حوض خانه در طبقه همکف یا زیر زمین یا در گوشه ها به چشم می خورد. در این شهر به زیرزمین های گود که در زیر هریک از وجوه ساختمان مخصوصاً تابستان نشین ساخته می شود و اغلب الگوی شکم دریده دارند، سرداب می گویند. در شهرهایی چون تبریز که فاقد تابستان نشین هستند، حوض خانه در زیر فضای اصلی زمستان نشین با در و پنجره ساخته می شود.

 

žدر کاشان فضاهای حوض خانه وسرداب معمولاً تزیینات یزدی بندی و با مصالح گچ یا سیمبل دارند. در مقابل در تبریز تزیینات آجری مخصوصاً با آجرهای رنگی و استفاده از کاربندیهای پیچیده در مرکز فضا بسیار رایج است. مهمترین الگوی مورد استفاده در حوض خانه ها، شکم دریده است. معمولاً امتداد بادگیرها به این فضا می رسد و عبور باد از روی آب حوض، هوایی لطیف در این فضا بوجود می آورد.

 

 

 

7.پایاب

 

žمحل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه ها و مساجد است و نمونه های عمومی آن نیز در شهرهایی همچون نایین به چشم می خورد. الگوی معمول آن هشتی است که با اتاق ترکی یا کلمبه پوشانده و در مسیر قنات در مرکز آن یک حوض ساخته می شود. نکته اقلیمی، هوای بسیار خنک آن در تابستان است که علاوه بر استفاده به عنوان یخچال برای نگهداری مواد غذایی، در مواردی برای خواب نیم روزی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است.

 

žاحتمالاً می توان بین پایاب و پادیاو رابطه ای برقرار کرد، فضایی که به گفته ی استاد پیرنیا با مهاجرت به اروپا پاسیو را بوجود آورده است. نمونه های عالی پایاب در مسجد جامع نایین، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع یزد و خانه های تاریخی یزد از جمله خانه ای که امروز به هتل کهن کاشانه تبدیل شده دیده می شود.

 

[sam arch 55879]

8. بادگیر

žدر تابستان نشین خانه های حاشیه کویر یا حاشیه دریای جنوب، علاوه بر تالار اصلی، در برخی موارد گوشواره ها نیز از جریان هوای بادگیر استفاده می کرده اند. اتاق بادگیر به هر فضایی در طبقه اول تابستان نشین که از هوای بادگیر استفاده کند گفته می شود. تزیینات این فضا همچون تزیینات ایوان است.

9.شاه نشین:

 

قسمتی از تالار که سطح آن بالاتر از قسمت های دیگراست و در صدر قرار دارد، و مخصوص نشستن بزرگان است.

 

10.ایوان

 

محوطه ای نیمه باز وسرپوشیده که حیاط رابه اتاق های پیرامون وصل می کند.

 

11.هشتی

 

بلافاصله پس از ورودی قرار دارد واغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی یا بیشتر مواقع چهار گوشه است . هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است .

این مکان دسترسی به راهروهای داخلی خانه را ممکن می سازد. اندازه هشتی بستگی به تمکن مالی مالک داشت .در خانه های بزرگ اندرونی واقامت گاه های خدمت کاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جداسازی اقایان و خانم ها دو قسمتی ساخته می شد.

 

 

12.ارسی

 

این اتاق برای مراسم خاص ،تجمعات مهم ومیهمانی های رسمی بود. از این اتاق بیشتر در بهار ، پاییز و زمستان استفاده می شد.

 

13. تنبی

 

اتاقی بین تالار و بادگیر برای استراحت و خواب در روزهای گرم تابستان.

 

 

14.تختگاه

 

فضایی برای استراحت در تابستان

 

 

15.حیاط:

 

حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت ، ویژگی ای بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت ،حیاط همواره معطوف به درون بود.

ابعاد حیاط را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می کنند . هر حیاط معمولا یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب وهوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می یابد. ترکیب بندی حیاط در خانه های سنتی اساسا همگون با تنوع ضرورت های فیزیکی و معنوی بود . این ضرورت ها ارتباط بین بخش های خصوصی وعمومی را نیز توضیح می دهد و بر اساس همین ضرورت ها بود که چند نوع حیاط پدید آمد.

 

15.دالان:

 

مسیر غیر مستقیم از هشتی به حیاط

 

16.تالار بادگیر:

 

مکانی برای تجمعات عمومی مراسم مذهبی و اقامت در تابستان

 

 

 

منابع

 

ـ سازمان میراث فرهنگی کاشان٬معماری خانه بروجردی های کاشان.گزارش متشر شده(1380)

ـ قبادیان٬وحید. بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران. دانشگاه تهران(1373)

ـ گنجنامه.(فرهنگ آثار معماری اسلامی ایرانی٬دفترچهارم؛خانه های اصفهان). مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.تهران 1377

ـ گنجنامه.(فرهنگ آثار معماری اسلامی ایرانی٬دفترچهارم؛خانه های اصفهان). مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.تهران 1379

ـ معماریان٬غلامحسین. آشنایی با معماری مسکونی ایران(گونه شناسی برون گرا).تهران. دانشگاه علم و صنعت ایران 1371

ـ معماریان٬غلامحسین. آشنایی با معماری مسکونی ایران(گونه شناسی درون گرا).تهران. دانشگاه علم و صنعت ایران 1373

ـ نراقی٬حسن.آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز.تهران. نشر آثار ملی ایران(1374)

 

[raz-raz 3612]

ممنون....خیلی کامل بود

[delovan20 1048]

ممنون اطلاعات خوبی دادید

مرسی از دعوتتون