تاج محل

[Mahnaz.D 61915]

...ملكه ممتاز محل در هنگام مرگ از شوهرش خواست كه پس از او، با زن دیگری ازدواج نكند و برای او مقبره‌ای بسازد كه...

یكی از جمله كامل ترین و عالی ترین آثار معماری هند، بنای زیبای تاج محل است. این بنا در ۲۰۰ كیلومتری جنوب دهلی نو و در منطقه اوتار پرادش واقع شده است.

قسمت‌های زیادی از تاج محل اكنون از بین رفته است. آنچه امروز از این بنا باقی مانده یك باغ اصلی به نام چهار باغ و ساختمان سفید مقبره كه گویی روی یك سكو قرار گرفته و به رودخانه جامو مشرف است.

در این مجموعه، حرکت شخص از دنیوی‌ترین نماد (بازار) آغاز می‌شود و به اخروی ترین نماد مجموعه (مزار) منتهی می‌شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار (دنیا و آخرت) است. حضور مزار در باغ را نیز می‌توان استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مرکزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی های این مجموعه است که آن را این چنین ارزشمند ساخته است.

در ایران، ساختن مزار یکی از شیوه های معمول برای بزرگداشت بزرگان مذهبی یا رجال و افراد مهم اجتماعی یا کشوری بود که به ویژه از دوره ایلخانی به بعد بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در دوره گورکانیان هند که آنان را می‌توان در برخی زمینه ها وارث تیموریان دانست، به ساختن مزار برای بزرگان به صورت بارزی توجه شد. در واقع، فرهنگ ساختن مزار و مقبره برای درگذشتگان توسط مسلمین به هند راه یافته است. زیرا پیش از ورود مسلمانان به هند، بسیاری از هندی‌ها اجساد مردگان را می‌سوزاندند و شیوه ای برای تجلیل بزرگان خود نداشتند. در این دوران، شماری مزار نیز برای بانوان دربار ساخته شد که تاج محل یکی از آن ها به شمار می‌آید.

تاج محل آرامگاه ارجمند بانو ملقب به ممتاز محل، همسر محبوب پنجمین پادشاه گورکانی موسوم به شاه جهان است. ممتاز محل در 1040 ه.ق. درگذشت و آرامگاه او میان سالهای 1049 تا 1065 هجری قمری برپا شد. امپراتور جایگاهی را در کنار رود جمنا برگزید. وی قصد داشت برای خود نیز آرامگاهی در کران دیگر رود و برابر آن بسازد و این دو بنا را با پلی به یکدیگر متصل سازد به نشانه آنکه پیوند او و همسرش از جریان زمان هم در می‌گذرد. قرار بود که بر خلاف نمای تاج محل که از مرمر سفید بود، آرامگاه شاه از مرمر سیاه باشد. اما سرنوشت بر این شد که آرامگاه دوم هرگز برپا نشود و امپراتور در کنار همسرش آرام گیرد.

او در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش در سال ۱۶۳۲ میلادی جان باخت. ملكه ممتاز محل در هنگام مرگ از شوهرش خواست كه پس از او، با زن دیگری ازدواج نكند و برای او مقبره‌ایی بسازد كه یادش جاوید بماند. آن دو در سال ۱۶۱۲ با یكدیگر ازدواج كردند و ثمره ۱۸ سال زندگی مشتركشان، ۱۴ فرزند بود.

هنگامی‌که ممتاز محل درگذشت، امپراتور داغدیده طراحان، مهندسان و استادکاران را از هند، ایران و آسیای مرکزی گرد آورد تا آرامگاهی را بسازند که آخرین دستاورد معماری مغولان اعظم گردید. در آرامگاه تاج محل جملگی سنت های معماری آسیای مرکزی، ایران و هند به طور هماهنگ و موزون تلفیق یافته و بیشترین تأکید بر تناسبات هندسی عمارت شده است. این اثر دارای پیشینه های چندی از آرامگاه همایون بوده است. وی که دومین امپراتور گورکانی هند بود به ایران تبعید شد. او در بازگشت به هند، گروهی از هنرمندان ایرانی را با خود به همراه برد. بنا بر این شگفت‌انگیز نیست که تاج محل از الگوهای ایرانی و میراث معماری هندو بهره گرفته باشد.

بنای آرامگاه برروی دو صفه روی هم قرار گرفته است. صفه اول 374 *141 و صفه دوم 120 *120 ذراع است. ساختمان مزار با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنه نام نوعی طرح معماری است که بر اساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یک فضای مرکزی غالبا گنبدی شکل وجود دارد که از مرکز آن چهار محور تقارن عبور می‌کند.

در دو طرف شرقی و غربی عمارت مزار، دو ساختمان کاملا همانند به صورت متقارن ساخته شده است . بنایی که در سمت غرب عمارت قرار گرفته، مسجدی است که از سه گنبدخانه و سه ایوان ترکیب شده است. در جبهه شرقی مزار بنایی مشابه مسجد ساخته شده که مهمانخانه مجموعه است و در همه خصوصیات کالبدی مانند مسجد است به جز آنکه محراب ندارد و بر روی سنگفرش آن شکل جانماز ایجاد نشده است.

در بالای عمارت تاج محل، گنبد امرودی (گلابی) شکل قرار دارد که دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از 50 متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد کوچک قرار دارد. وجود چهار گنبد کوچک در چهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه ای است که آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می‌توان ملاحظه کرد. بنا بر این، خصوصیت مزبور را می‌توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست.

چهار منار در چهارگوشه صفه عمارت مزار وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گورکانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهارگوشه یک عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گورکانی و به ویژه در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند. وجود چهار منار در گوشه های صفه موجب شکل گیری فضایی بصری - روانی شد که عمارت مزار در میان آن اهمیت ویژه ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی‌یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند، در حالی که سطح صفه اول و نیز مهمانخانه و مسجد واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانیده اند. در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شکل ساخته شده است. مربع یکی از شکل های کامل و به ویژه یکی از شکل های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است. عرصه باغ نیز با طرح چهارباغ که یکی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، عرصه باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می‌شد. هر یک از این چهار عرصه نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می‌شد و این روند تا جای ممکن ادامه می‌یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشانده می‌شد.

 

در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده است اما در برخی از متن های متأخر، از شخصی به نام استاد عیسی نام برده شده که بعضی او را اهل شیراز و عده ای وی را اهل استانبول دانسته اند. برخی از پژوهشگران نیز به یک نسخه خطی اشاره کرده اند که در آن به «استاد عیسی شیرازی نقشه نویس» و «امانت خان شیرازی طغرانویس» اشاره شده است. علاوه بر این، در برخی از متون به شخصی به نام استاد احمد لاهوری اشاره شده است. هرچند که وجود یک معمار لاهوری در طراحی تاج محل به معنی فقدان یک یا چند معمار ایرانی نیست. زیرا می‌توان اظهار داشت که طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و با شکوه، تنها توسط یک معمار صورت نپذیرفته است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده کثیری هنرمند در این کار مشارکت داشته اند.

 

دروازه با شکوه ورودی باغ و مزار با نام جلوخان، در وسط جبهه متصل به باغ قرار گرفته است و طرحی تقریبا مانند هشت بهشت اما به شکلی ساده دارد. جلوخان نوعی فضای شهری به حساب می‌آید که غالبا به عنوان فضایی رابط میان یک فضای معماری و یک فضای شهری مانند بازار، معبر یا میدان مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در طراحی مجموعه تاج محل، اصل سلسله مراتب (توجه به نحوه ترتیب، تنظیم و استقرار عناصر بر اساس اهمیت معنوی و نمادین فضاها) مورد توجه بوده است.

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[bandarabasi 373]

«ويژگي‌هاي معماري بنا»

 

تاج محل (به اردو تاج محال) آرامگاه زيبا و باشكوهي است كه در نزديكي شهر اگرا و در 200 كيلومتري جنوب دهلي نو پايتخت هند واقع شده است. اين بنا از تركيبي از معماري ايراني، هندي و اسلامي ساخته شده است و در ساخت آن حدود بيست هزار هنرمند و معمار از نقاط مختلف آسيا به خصوص، ايران، شبه قاره هند، آسياي ميانه و آناتولي شركت داشته‌اند. آغاز ساخت بناي تاج محل سال 1632 ميلادي (1042 شمسي) بود و در سال 1647 ميلادي (1057 شمسي) تكميل شد. اين بناي شعرگونه مرمرين نقطه اوج معماري اسلامي است و در تاريخ همانندي ندارد. مصالح اصلي بنا مرمر و سنگ سرخ است. تناسبات موزون، گيرايي محيط، ظرافت فراوان، تزئينات با روح و تقارن دلنشين، تاج محل را به صورت يكي از عجايب معماري جهان درآورده است.

 

«نماد وفا و عشق ابدي»

 

تاج محل بنايي مجلل ونماد عشقي ابدي است كه سه قرن و نيم از بناي آن مي‌گذرد. تاج‌محل آرامگاه «ارجمند بانوبيگم» ملقب به «ممتاز محل» همسر «شاه جهان» پنجمين پادشاه گوركاني بود كه در هند به پادشاهي رسيد. اين بنا به دستور شاه جهان براي نشان دادن عمق علاقه و عشق خود به ممتاز محل ساخته شده است. داستان بناي اين مجموعه عمارت مجلل كه در وسط آن گنبد تاج‌محل چون نگيني مي‌درخشد، بر ارزش تاريخي اين شاهكار هنري افزوده است. تاج محل، باشكوه‌ترين هديه يك حكمران به همسر از دست رفته‌اش است. شايد اگر در سال 1607 ميلادي شاهزاده خرم، كه بعدها با نام شاه‌جهان شناخته شد، ارجمند بانو بيگم را، كه بعداً به ممتاز محل ملقب شد، نمي‌ديد، امروز از تاج محل خبري نبود.

 

ارجمند بانو، دختر يكي از اشراف ايراني با نام عبدالحسن آصف‌خان و متولد شهر آگراي هند بود. نور جهان، عمه ارجمندبانو، همسر جهانگير، پدر شاهزاده خرم و شاه گوركاني وقت بود كه در امور سياسي و دولتي نقش بارزي داشت.

 

شاهزاده خرم كه در آتش عشق ارجمند بانو مي‌سوخت، بنا به ضوابط سلطنتي با دو زن ديگر ازدواج كرد كه اولي از بستگان دربار صفوي ايران بود. خرم پس از پنج سال انتظار به وصلت ارجمندبانو رسيد. او پس از مراسم عروسي اعلام كرد كه عروس تازه از ساير زنان دربار برتر و «ممتاز محل» است. از آن به بعد ارجمندبانو با پسوند «بيگم» خطاب مي‌شد. ممتاز محل نمي‌خواست به مانند عمه قدرتمندش در امور اداري و سياسي دستي داشته باشد. در عوض فهرست نام زنان بيوه و كودكان يتيم را ترتيب مي‌داد و از شوهرش مي‌خواست كه به نيازهاي آن‌ها رسيدگي كند و براي خانواده‌هاي بينوا، نفقه تعيين مي‌كرد. او نيز مانند شاه جهان به هنر معماري علاقه داشت و در ساماندهي يك باغ كرانه رود در شهر آگرا، جايي كه سرانجام مزار او شد، نقش داشت.

 

«درگذشت ممتازمحل و وصيت او»

 

ممتاز محل همسر دوم شاه جهان در 17 ژوئن 1631 ميلادي در هنگام تولد فرزند چهارمش جان باخت. هنگام وفات، ممتازمحل، 39 سال بيش نداشت او از شوهرش درخواست كرد كه پس از وي زني نگيرد و براي او مقبره‌اي بسازد كه با آن نام وي جاويد بماند.

 

مرگ ناگهاني «ممتازمحل» پادشاه را دچار غم و اندوه ساخت. او پس از تفكر، تصميم گرفت بنايي بر مزار محبوبش بسازد تا شاهدي بر عشقش باشد، از اين رو طراحان، مهندسان و استادكاران را از گوشه و كنار دنيا گردآورد تا آرامگاهي بسازند كه آخرين دستاورد معماري گوركاني بود.

 

به نوشته تاريخ‌نگاران، شاه جهان در پي درگذشت محبوب‌ترين همراه زندگي‌اش خلعت شاهانه‌اش را با عباي سفيد عوض كرد و يك سال سوگوار بود. شاهي كه قبلاً براي توسعه دامنه سلطنتش خون فراواني ريخته بود، گوشه‌نشين شد و براي مدتي دخترش جهان‌آرا به امور دولت‌داري پرداخت.

[sam arch 55879]

مقدمه

 

بدون شک"تاج محل" یکی از مهم ترین آثار جهانی در زمینه ی هنر و معماری محسوب می شود.این بنای مهم در عهد حکومت شاه جهان امپراتور مغولان هند در قرن هفده میلادی به وجود امد.گورکانیان یا مغولان کبیر مسلمان بودند و ـثار آنان نیز جز تمدن اسلام به حساب می آید،ذکر تواریخ هجری در کتیبه های بنا،آیات قرآنی،سبک های معماری اسلامی و... نیز در همین راستاست.تاثیر هنر و معماری ایرانی در این بنا هویدا و بسیاری از اصطلاحات رایج در مورد قسمت های مختلف بنا فارسی است،از جمله نام تاج محل(tadji mahali) واحد اندازه گیری به کار رفته در ان"گز" (gaz) و اصطلاحاتی چون چهار باغ(chahar bagh)،کاروانسرا(karvansara)،میهمان خانه(mihman khane) و...ناشی از تاثیر فرهنگ و زبان ایرانیان بر این مجموعه می باشد.خطاط مجموعه امانت خان شیرازی است.قوس های جناقی بنا تحت تاثیر معماری ایرانی است و با وجود اینکه معمار یا معماران واقعی آن دقیقا مشخص نیست،اما فرضیات موجود در این زمینه به عیسی ایرانی نیز اشاره دارد.در واقع هنر و معماری بنا تلفیقی از هنر و معماری هند،عرب،ایران و مغول با غلبه نمودهای هنر و معماری اسلامی است.

 

 

مشخصات مقاله:مقاله در 5 صفحه به قلم ابا کوچ(دانشجوی دکترای تاریخ دانشگاه اصفهان)،منبع کتاب ماه هنر فروردین و اردیبهشت ماه 1386

 

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام