شهرهای زیرزمینی

[تک ستاره 524]

شهرهای زیرزمینی هنر معماری اجداد ایرانیآنچه به نام شهرهای زیرزمینی در جهان معروف هستند در واقع ساختارهای متراکم و پیچیده و گسترده ای چون دالان های باریک تو در تو و اتاق هایی با ابعاد کوچک است ...

 

در بعضی از این شهرها علاوه بر موارد فوق معبد و محل تدفین در دل زمین ایجاد شده است .

شهرهای زیرزمینی که جنبه ی پناهگاهی دارند به دو شکل ایجاد شده اند یا در بیرون از شهرها و در دل تپه های طبیعی و یا در زیر شهرهای مسکونی تا عمق حتی ۵۰ متری از سطح زمین ایجاد شده اند . فلسفه وجودی این شهرها ، ضعف امکانات دفاعی چون قرار گرفتن در یک موقعیت طبیعی خاص ( دشت ) ، نبود برج و بارویی محکم ، تعداد کم جمعیت و زندگی کشاورزی بوده است . وسعت این شهرها در زیر زمین به علت حفاظت از جان و مال در مواقع ناامنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته اند .

شهر زیرزمینی نوش آباد شهری سه طبقه است که طبقه ی اول آن در عمق ۳ متری و طبقه ی سوم آن در عمق ۱۶ متری از سطح زمین ساخته شده است . تمام فضاهای آن به وسیله ی حفاری های ظریف و دقیق در زیرزمین ایجاد شده و شامل دالان هایی با ارتفاع ۱۸۰ و در برخی نقاط ۹۰ سانتی متر با عرض های متفاوت است که در دو طرف آنها اتاق هایی با ابعاد مختلف ایجاد شده است که انتهای راهروها با چاهک هایی به طبقه راهرو بعدی متصل می شود .

این شهر زیرزمینی در محل به «اویی » معروف است . اویی همان آهای در لهجه ی کاشانی است . هنگام کندن شهر زیرزمینی وقتی سطل پر از خاک می شده مقنی می گفته « اوی » و از آنجا که مسیر طولانی بوده شاگرد به محض شنیدن اوی سطل خاک را بالا می کشیده است که این وجه تسمیه توسط کارشناسان تاریخ و مردم شناسان مطالعه و تدوین شده است .

دو عامل را در ساخت شهر زیرزمینی دخیل می دانند : اول اینکه بر اساس مدارک تاریخی منطقه کاشان و شهرهای اطراف آن از دیرباز مورد حمله و یورش اقوام مختلفی قرار گرفته به طوری که از آن به عنوان یک منطقه ی ناامن یاد شده و به همین علت ساکنان نوش آباد برای حفاظت از جان خود و در امان بودن از حملات و یورش سلسله سلجوقیه و مغول ها این شهر بزرگ را ساخته اند . علت دوم گرمای زیاد شهرنوش آباد است که باعث ساخت چنین شهری شده و مردم تابستان ها از گرمای زیاد فرار کرده و به طبقات زیرین منازل خود می رفته اند که البته عامل اول در ساخت چنین شهری موثق تر است و ممکن است در دوره های بعدی جهت زندگی تابستانه استفاده شده باشد .

طبقات مختلف این شهر به وسیله ی کانال های عمودی و افقی به هم مرتبط می شوند و در کنار این کانال ها ( عمودی ) سنگ های بزرگ شبیه سنگ آسیاب وجود دارد که به هنگام پناه بردن به طبقات پایین تر دهانه این کانال یا چاه ها با این سنگ بسته می شد .

سیستم تهویه شهر زیرزمینی نوش آباد از طریق کانال هایی بوده که در طبقه ی اول رو به سطح زمین ایجاد شده اند . چاه های مرتبط طبقات ، علاوه بر عملکرد عبور و مرور باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین تر می شده است . این عمل در مورد چاه های قنات نیز مصداق دارد . روشنایی این فضاها توسط پیه سوزهای سفالی بوده و روغن آنها احتمالاً از دو عصار خانه تاریخی موجود در نوش آباد تهیه می شده است . در واقع ناامنی و پناه گرفتن در زیرزمین آب مصرفی اهالی از پایاب ها و قنات تامین می شده است .

علاوه بر پایاب ها مسیراویی ها به گونه ای بوده که در بعضی از قسمت ها به مسیر قنات مرتبط می شد . در این بخش فضاهای متعدد از طبقات بالا و پایین توسط یک ورودی به قنات راه می یافت . مسیر دسترسی به آب پایاب یا قنات از طریق پله های ایجاد شده در دل زمین است . با توجه به خصوصیات بارز معماری زیرزمینی باید گفت که به وجود آورندگان این معماری ، مقنی هایی بودند که علاوه بر مهارت در کار کندن ، آگاه به مسیر قنات ها در زیر شهر بوده اند .

شواهد باستان شناسی مشخص می کند که این شهر زیرزمینی از ۱۰۰ سال گذشته تاکنون بلااستفاده باقی مانده است و به همین علت در این سالها فاضلاب منازل بخش هایی از این اثر تاریخی را تخریب کرده است و از طرف دیگر سیل نوش آباد وارد این مجموعه شده و تا ارتفاعی از آن با رسوبات سیل پر شده است . البته باستان شناسان بعد از سه فصل موفقیت آمیز بالاخره توانستند دو نقطه از شهر زیرزمینی را بازگشایی نمایند . فضای نخست حدوداً ۲۰۰ متر در ضلع شرقی شهر و فضای دوم در مرکز شهر است که به طول ۴۰۰ متر آزادسازی و معابر هر دو فضا نیز با حفر تونل بازگشایی شده و هم اکنون آماده بازدید هستند .

باستان شناسان در فصل نخست کاوش خود توانستند قطعات سفالین و دوپی سوز را که برای روشن کردن فضاها بوده کشف کنند . سفال های یافت شده مربوط به دوران باستانی تا دوران اسلامی و صفویه است . بررسی ها نشان می دهد که این اثر تاریخی در دوره ساسانی کنده شده و استفاده از آن در دوران اسلامی گسترش یافته و تا دوره ی صفویه هم الحاقاتی داشته است . تاکنون در محوطه های باستانی کشور معماری دست کن با این وسعت و عظمت یافت نشده است و از آثار مشابه می توان از غار رئیس نیاسر نام برد که در دوره ی اشکانیان کنده شده و فقط ۱۲۰۰ متر طول آن می باشد . با این تفاوت که از درون غار رئیس باید خمیده و گاهی خزیده عبور کرد اما در شهرزمینی افراد با قد متوسط به راحتی می توانند تردد نمایند . این سازه معماری می تواند در سطح جهان منحصر به فرد باشد و مورد توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی قرار گیرد .

زهرا ساروخانی سرپرست سرفصل کاوش در شهر زیرزمینی نوش آباد تنها عامل تخریب فضای این شهر را فاضلاب های شهری می داند ، زیرا مردم محدوده شهر زیرزمینی نوش آباد برای ایجاد چاه فاضلاب ، فضاهایی را انتخاب کرده اند که به زیرزمین باز می باشند و شکل پر شده ی چاه ها را نداشته باشند .

کارشناسان معتقدند برای انجام فعالیت های آینده باستان شناسان و همچنین تبدیل این شهر زیرزمینی به یک گردشگاه و مکان توریستی ، باید برای جلوگیری از نشت فاضلاب اقداماتی انجام گیرد .