خشک کردن (Dehydration / Drying) گیاهان دارویی

[masi eng 47044]

اگرچه خارج نمودن آب اضافی موجود در بافتهای اندام مورد نظر از اهداف خشک کردن است، امّا باید توجه داشت که در زمان انجام فرآیند باید میزان مناسبی از رطوبت درون بافت گیاه باقی گذارده شود. خارج کردن تمامی آب موجود در بافت گیاه، موجبات صدمه دیدگی مواد موثره را فرآهم میآورد. بنابراین در زمان خشک کردن باید بر حسب نوع اندام مورد استفاده و عوامل دیگر، از روش و متد صحیح خشک کردن استفاده کرده و از سوی دیگر میزان رطوبت موجود در اندام را نیز در نظر داشت. با این توضیحات، خشک کردن به عنوان کاهش مقدار رطوبت موجود در اندام به شیوه صحیح و علمی به طوری که بتوان محصول را برای مدتی بدون خطر نگهداری نمود، تعریف میگردد. روشی که از آن در خشک کردن محصول استفاده میشود به میزان و نوع رطوبت موجود در اندام گیاه از لحاظ ماهیّت پیوندهای شیمیایی بستگی دارد. بر این اساس رطوبت به سه شکل مختلف در گیاهان موجود میباشد: 1- رطوبت شیمیایی: این نوع از رطوبت در گیاه در اصطلاح «رطوبت ملکولی» نیز نامیده میشود و در حقیقت شامل یک لایه تک ملکولی از آب موسوم به «تکلایه بِت» (BET Monolayer) میباشد، که با انرژی بسیار زیادی توسط ذرات کلوئیدی موجود در اندام جذب شده است. از آنجا که ملکولهای آب در این حالت دارای انرژی زیادی هستند، خارج ساختن این رطوبت از گیاه مستلزم مصرف انرژی زیادی است؛ چنانچه برای خروج آن باید پیکر گیاه متلاشی شده و در واقع گیاه سوزانیده شود. این رطوبت در فرآیند عادی خشک کردن جدا نمیشود. از همین رو در طی عملیّات خشک کردن گیاهان دارویی، هدف خارج ساختن این نوع رطوبت از گیاه نمیباشد.

2- رطوبت فیزیکی– شیمیایی: این نوع از رطوبت بر حسب میزان انرژی بین ملکولی به دو دسته رطوبت چسبنده (آب هیگروسکوپیک) و رطوبت پیوسته (آب آغشته) تقسیم میگردد.

2-1- رطوبت چسبنده: انرژی موجود بین ملکولهای آب در این نوع از رطوبت به نسبت زیاد میباشد و در زمان خشک کردن نمیتوان به سادگی آن را از گیاه خارج نمود.

2-2- آب پیوسته: این نوع رطوبت در گیاه دارای انرژی بین ملکولی ضعیفتری بوده و به همان نسبت به سادگی از پیکر گیاه خارج میشود.

3- رطوبت مکانیکی: رطوبت مکانیکی در حقیقت همان آب آزاد با خصوصیّات آب معمولی درون پیکر گیاه بوده و به واسطه میزان انرژی پایین آن به راحتی نیز از گیاه خارج میگردد. میزان رطوبت مکانیکی در گیاه به اختلاف پتانسیل آب (wψ) میان سلولهای گیاه و کلوئیدهای خاک وابسته است. بر اساس روابط آبی موجود میان دو سیستم مجاور، جهت حرکت آب در دو سیستم توسط پتانسیل اسمزی میان آنها تعیین میگردد. مقدار انرژی آب در یک سیستم به طور معمول در بیشترین مقدار خود مساوی صفر بوده و به تدریج با حرکت از سمت صفر به سوی اعداد منفی از میزان انرژی آب کاسته خواهد شد. به عبارت دیگر در صورتیکه انرژی آب موجود در سیستم (A) بیش از انرژی آب موجود در سیستم (B) باشد، در اینصورت آب همواره از سیستم (A) به سمت سیستم (B) در جریان خواهد بود. در صورتیکه انرژی آب در پیکر گیاه نسبت به انرژی آب موجود در کلوئیدهای خاک از مقدار عددی منفیتری برخوردار باشد، در صورت فرآهم بودن رطوبت کافی در خاک، جذب آب در گیاه با سهولت بیشتری صورت میپذیرد، و لذا میزان این نوع رطوبت نیز در گیاه افزایش خواهد یافت. با توجه به توضیحات ارائه شده خاطر نشان میگردد که در طی فرآیند خشک کردن گیاه، هدف خارج ساختن رطوبت پیوسته و مکانیکی از درون گیاه میباشد.