خط جانبی در ماهیان

[z.b 6335]

 

خط جانبی یک اندام حسی است که در ماهیان یافت می‌شود و برای حس کردن حرکت و ارتعاش در محیط آبی اطراف ماهی به کار می‌رود. ماهیان از این اندام حسی برای تشخیص عمق و یا فشار آب، شکار، شکارچی‌ها، حس کردن جریان‌های آب و جهت جریان‌ها، همچنین جلوگیری از برخورد با اجسام ثابت و ماهیان نزدیک استفاده می‌کنند. تمام انواع ماهیان گونه‌ای از خط جانبی دارند. خط جانبی معمولاً به صورت خط محوی در پهلوی ماهی دیده می‌شود که از پوشش آبشش‌ها شروع می‌شود و تا پایه‌ی دم ادامه می‌یابد. بیشتر نوزاد‌ان دوزیستان و تعدای از دوزیستان بالغ آبزی نیز این اندام را دارند. در بعضی از گونه‌های ماهیان اندام‌های گیرنده‌ی خط جانبی تغییر پیدا کرده‌اند تا بتوانند به عنوان گیرنده‌ی الکتریکی عمل کنند، و برای دریافت تکانه‌های الکتریکی استفاده می‌شوند.

سلول‌های پوششی تغییر شکل یافته که سلول‌های مویی نامیده می‌شوند، باعث ایجاد توانایی حسی در خط جانبی می‌شوند. این سلول‌ها همان سلول‌های حس گری هستند که در گوش مهره‌داران، از جمله انسان یافت می‌شوند. این سلول‌ها به جابه‌جایی آب که توسط حرکت یا ارتعاش ایجاد می‌شود، پاسخ می‌دهند و این پیام‌های مکانیکی را به پیام‌های الکتریکی عصبی تبدیل می‌کنند. عصب‌هایی که از این سلول‌ها به مغز می‌روند در ناحیه‌ای به مغز وارد می‌شوند که ارتباط نزدیک با ناحیه‌ی پردازش داده‌های شنوایی در مغز دارد؛ هرچند که مسیرهای شنوایی و خط جانبی در سیستم عصبی مرکزی از یکدیگر مجزا هستند. خط جانبی در زندگی گروهی و رفتار‌های شنای گروهی، شکار و جهت‌یابی نقش مهمی دارد. مثلاً ماهی‌ها می‌توانند از سیستم خط جانبی‌شان برای تشخیص آشفتگی در آب که توسط شکار در حال فرار ایجاد می‌شود استفاده کنند.

 

خط جانبی از مجموعه‌ای از گیرنده‌های مکانیکی تشکیل شده است به نام نورومست (neuromast) که به صورت یک شبکه‌ی مرتبط در طول سر و بدن شکل گرفته‌اند. این شبکه معمولاً به صورت چندین خط افقی نظم یافته است، با این حال نورومست‌ها ممکن است که به صورت تک هم یافت شوند. هر نورومست از دسته‌ای از سلول‌های حسی و پشتیبان تشکیل شده است که توسط غلاف ژله مانندی به نام کاپولا (cupula) در بر گرفته شده‌اند. هر سلول حسی یا سلول ‌مویی دارای چندین مژک کوچک است، و مژک‌ها حرکت یا فشار آب را احساس می‌کنند. سیستم خط جانبی به ماهی امکان می‌دهد که جهت و میزان حرکت آب را تشخیص دهد. به این صورت ماهی می‌تواند احساسی از حرکت خودش، حرکت شکار یا شکارچی نزدیک، و حتی جا‌به‌جایی آب در اطراف جسم ساکن داشته باشد. مثلاً ماهیانی که به آکواریوم جدید منتقل می‌شوند، به کمک خط جانبی از برخورد با دیوار آکواریوم اجتناب می‌کنند.

در کوسه‌ها بعضی از نورومست‌ها در تکامل تغییر یافته‌اند و به گیرنده‌های الکتریکی تبدیل شده‌اند. این گیرنده‌ها در سر کوسه‌ها تمرکز پیدا کرده‌اند و می‌توانند پتانسیل‌های الکتریکی جزیی را که از انقباض ماهیچه‌های شکار ایجاد می‌شوند، دریافت کنند. این گیرنده‌ها همچنین می‌توانند میدان الکترومغناطیسی زمین را احساس کنند، و این طور به نظر می‌آید که کوسه‌ها برای پیدا کردن خانه و مهاجرت از این گیرنده‌های الکتریکی استفاده می‌کنند.

منبع: سایت رشد