مصالح سنتی در معماری ایرانی

[Mina Yousefi 24161]

مصالحى که در ایجاد بناهاى ایرانی بکار مى رفته متنوع است. هدف از تشریح مصالح سنتى این است که اولاً با فرهنگ و سابقه این مصالح که امروزه بطور مؤثر در ساختمان هاى مورد استفاده است آشنا شویم و نحوه تهیه آن را بدانیم. این مصالح عبارتند از: خشت، آجر، آهک، گچ، سنگ، چوب، خاک، ماسه، ملات، قیر، فلز، رنگ، شیشه.

 

آجر

مهم ترین مصالح ساختمانى در ایران، قبل و بعد از اسلام آجر بوده است. این آجرها معمولاً به شکل مربع است. از آجر در تزئین بنا نیز استفاده مى شد و از اوایل اسلام تا دوره تیمورى تزئین بیشتر بناها با آجرکارى است. آجرهاى پخته به رنگ هاى قرمز و قرمز تیره، زرد کمرنگ ساخته مى شده و در بخش هاى مختلف بنا بکار مى رفته است.

مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد کبیر یزد و حمام گنجعلى خان کرمان و … نمونه هایى از هنر آجرکارى در دوره هاى مختلف تاریخى هستند.

 

آجر نوعى مصالح مصنوعى است که از ترکیب خاک و آب به روش سنتى بدست مى آید و بعد در کوره پخته مى شود.

از این مصالح در جزر، پایه، قوس ها، ستون ها، دیوار سازى ها، پوشش طاق ها و گنبدها، کف پوش ها و بسیارى موارد دیگر استفاده مى شود. آجرهاى نما در انواع آجر نیم گرد، آجر قاشقی، کله گنجشکی، دندان موشی، شش ضلعى و … بکار مى روند.

 

 

آهک

آهک فرآورده اى است که پیش از پیدایش تاریخ، توسط بشر شناخته شده بوده است. گفته مى شود روش پختن آهک را یونانى ها از ایرانیان و رومیان از یونانى ها آموختند. از ملات آهک در پى سازى و کرسى چینى و دیوارسازى در بناهاى قدیمى بکار رفته است. امروزه نیز آهک یکى از مصالح مفید و موثر در ساختمان است. برخى سنگ هاى آهکى را در پوشش کف، ازاره، پله ها و نماها بکار مى برند و برخى براى ملات پخته شده و مصرف مى شوند.

 

خاک

خاک داراى انواعى است و خاک رس نوع مرغوب آن است که در سفالگرى استفاده مى شود. بهترین خاک رس به رنگ قرمز و عارى از ناخالصى است که به آن خاک چینى مى گویند. بطورکلى خاک هایى که بیش از ۵٠ درصدشان خاک رس باشد، خاک هاى پرمایه اند. اگر ۵٠ درصد وزنشان رس داشته باشند خاک هاى خالص و اگر کمتر از این مقدار یعنى بین ٣٠ تا ٣۵ درصد مقدار وزن خاک، خاک رس باشد، خاک هاى کم مایه اند.

 

ماسه

ماسه از مصالحى است که بصورت ترکیب با آهک بعنوان ملاتى مقاوم در پى سازى هاى آجرى و سایر کارها استفاده مى شود. ماسه بشکل مستقیم قدمتى ٣٠٠٠ ساله دارد. ماسه گاه بطور طبیعى وجود دارد و گاه به روش مصنوعى از طریق خرد کردن سنگ گرانیت – سنگ آهک متراکم و دیگر سنگ هاى متراکم بدست مى آید.

 

ملات

ملات مواد خمیرى و چسبنده اى است که جهت اتصال رج ها به یکدیگر و براى بوجود آوردن جسم واحدى از اسکلت و استخوان بندى ساختمان بکار مى رود. بطورکلى مقاومت ملات به وضع اقلیم، مکان و محیط و نوع ساختمان بستگى کامل دارد. کاربرد ملات ها با پیدایش معمارى سنتى کاملًا همراه بوده است. ملات ها انواعى مثل ملات گِل، ملات کاهگل، ملات ریگ، ملات گچ و خاک، ملات گچ، ملات گل آهک، ملات ماسه آهک، ملات ساروج، ملات ماسه سیمان و ملات باتارد دارد.

 

 

گچ

از دیگر مصالح ساختمانى گچ مى باشد که در تمامى ادوار در معمارى استفاده شده است. بدلیل ارزانى و زود سفت شدن، کاربردهاى متعددى داشته است. در آثار بدست آمده از اکتشاف سده سیزدهم در هزاره اول قبل از میلاد در معبد شاهان ایلامى در بناى چغازنبیل در هفت تپه خوزستان، وجود ملات گچ و کاربرد آن باعث ساخت و استقرار قوس هاى سهمى شده است و در برخى بناهاى تخت جمشید نیز در پوشش قوسى کانال ها بیادگار مانده است. در دوره ساسانى نیز ملات گچ در اسکلت سازى بناها و نماسازى کاربرد فراوان داشته است. این ملات از اجزاء لاینفک و مصالح مهم ساختمانى از روزگار باستان تا امروز بوده است.

 

کاشى

استفاده از کاشى براى تزئین و استحکام بخشیدن به بناها از دوره سلجوقى آغاز شد و در قرون متمادى بویژه دوره تیمورى و صفوى به اوج خود رسید. کاشى نقش عمده اى در تزئین بناهاى دوره اسلامى داشت.

 

خشت

از دیگر مصالح ساختمانى معمول در معمارى ایران خشت است. در دوره اسلامى یا تمامى بنا از خشت بوده یا بخشى از دیوارها و بقیه از آجر بوده است. از بناهاى خشتى بدلیل مقاومت کم در مقابل عوامل طبیعی، چیز زیادى باقى نمانده است.

 

سنگ

در معمارى اسلامى از سنگ در شالوده بنا، فرش کردن کف و تزئین بنا استفاده مى شد. استفاده از سنگ اهمیت ویژه اى داشته و نیز براى ساختن کتیبه ها سنگ هاى گوناگونى به کار مى رفته و تراشیده یا حجارى مى شده است.

 

استفاده از سنگ در ادوار باستان به مراتب بیش از آجر بوده است. بناهاى تخت جمشید بویژه تالار صد ستون که متعلق به سده پنجم قبل از میلاد است، با سنگ هایى در ابعاد بزرگ بر روى یکدیگر ساخته شده و ستون هاى بلند همراه با سرستون ها ساخته شده است. این بنا از زیباترین انواع حجارى و همچنین پیکرتراشى ها برخوردار بوده و این بناى عظیم در شمار ارزنده ترین آثار معمارى جهان مى شناسند. همینطور معبد زرتش در نقس رستم نیز از آثار

باارزش سنگى است.

در دوره هاى بعد نیز از سنگ در ساختن بناها استفاده فراوان شده است. از سنگ مرمر شفاف نیز به عنوان شیشه در شبستان هاى زمستانى مثل مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد و حمام گنجعلى خان کرمان استفاده شده است.

در سال هاى اخیر نیز از سنگ در نماسازى ها به اشکال مختلف استفاده شده است و نیز براى کف پوش ها، پله ها و بسیارى دیگر از موارد نیز کاربرد دارد.

 

چوب

استفاده از چوب از ویژگى هاى معمارى اسلامى است، که در ناحیه گیلان و مازندران بیشتر رایج است. از چوب براى ساختن در و پنجره، صندوق هاى ضریح، ستون ها و تیر سقف، چارچوب و … استفاده مى شده.

از چوب علاوه بر اسکلت سازی، در تزئین بنا نیز استفاده مى شده است. چوب و فرآورده هاى آن در بناهاى صد سال اخیر به عنوان مصالحى مؤثر در ستون هاى چوبی، پوشش هاى سقفى دوجداره، و بخش هاى دیگر بکار رفته است.

امروزه از چوب براى کف سازى هاى پارکت، قاب سازى هاى سقف، دکورسازى ها و کابینت هاى چوبی، درهاى چوبى با روکش هاى زیبا بهره گرفته مى شود. بطورکلى پس از سنگ، آجر، گچ و آهک چوب نیز از مصالح بسیار مؤثر در ساختمان سازى مى باشد.

 

قیر

قیر به چهار نوع وجود دارد: قیر معدنی، قیر نفتی، قیر محلول در اب و امولاسیون. به نظر مى رسد که قیر واژه اى بابلى و یا ایلامى است. در بابل از این مصالح براى ملات به جهت پیوند رج هاى سنگ لاشه و آجرچینى استفاده مى شده است. در آثار بین النهرین نیز کاربرد این مصالح تأیید شده است. در بناهاى ایران باستان از قیر براى اندود روى ستون هاى چوبى و اندود برخى نماها و عایق بندى بدنه کشتى ها استفاده مى شده است.

از قیر در کشورهاى دیگر که منابع طبیعى آن را دارند، نهایت استفاده مى شود. قیر محلول و امولاسیون در ایران هزینه زیادى دارد و با سختى تهیه مى شود و جزو مصالح سنتى نیستند.

 

فلز

کاربرد فلز فولاد در بناهاى دوران هخامنشى فراوان بوده است. در بناهاى دوره صفوى نیز از فولاد به شکل آهنگرى جهت کلاف بندى استفاده مى شده است. در دوره قاجاریه کاربرد فولاد جهت رکابى ها در اسکلت چوبى و کلاف بندى ها بخصوص شیروانى سازى مورد توجه بوده است. در دوران معاصر نیز فولاد در ساختمان از عناصر مهم بناست و کاربردهاى مختلفى دارد.

 

رنگ

رنگ و رنگ سازى در زیباسازى بنا انجام مى شود. در دوره هاى قبل از تاریخ و هزاره هاى چهارم و سوم براى تزئین انسان ها و وسایل زندگى و نیز رنگ آمیزى دیواره اتاق ها از رنگ ها استفاده مى شده است. در دوره هخامنشى علاوه بر رنگ آمیزى سطوح بنا در کف سازى ها نیز از مصالح رنگین استفاده شده است. نمونه هایى از اندود ماسه آهک همراه با پوکه آجر خرد شده و رنگ اُخرا به شکل ملاتى رنگین در کف سازى کاخ داریوش بیادگار مانده است. در

دوران اشکانى و بویژه دوره ساسانى از رنگ براى رنگ آمیزى بر سطوح اندودها و نقاشى از صورت نگاره و موارد دیگر نهایت استفاده مى شده است. در ادوار مختلف اسلامى از رنگ در زیباسازى داخل بناها استفاده شده است. از آغاز دوره تیمورى تا هنر صفوى از رنگ هاى معدنى در کاشى سازى و نقاشى روى گچ کارى و نیز قالى بافى و نساجى و قلم کارى و هنرها و حرفه هاى دیگر از رنگ استفاده هاى فراوانى شده است. در دوره زندیه از رنگ هاى معدنى در نقاشى بناها بخصوص در اتاق ها و تالارهاى ارگ کریم خانى و موزه پارس و نیز در حمام ها استفاده فراوان شده است. در دوره قاجاریه انواع نقاشى هاى ترئینى به شکل گل و گیاه و یا تصویرسازى روى گچ کاری، قاب سازى هاى سقف و نقاشى بر سطح زیر و رو آینه و گچ برى و بسیارى دیگر به وجود آمد که بعضى از آنها منحصر به فرد مى باشد. امروزه نقاشى و رنگ آمیزى از آخرین کارهاى اجرایى یک بناست.

 

شیشه

طى کاوش هاى باستان شناسى سال هاى اخیر و نیز از بناهاى باقیمانده، در ادوار اسلامی، برمى آید که شیشه هاى الوان براى تأمین روشنایى و تزئین در و پنجره و قالب هاى گنبدخانه ها و شبستان ها استفاده مى شده است.

 

در زیگورات چغازنبیل مربوط به تمدن ایلامى در هزاره اول قبل از میلاد، پنجره هایى وجود داشته با شیشه هاى لوله اى صدف دار و به شکل توخالى و بصورت مارپیچ جهت نفوذ روشنایى در طبقات زیرین. این آثار شیشه اى اکنون در موزه ملى ایران نگهدارى مى شود. در دوره هخامنشى نیز، هنر شیشه سازى بصورت آونگ هایى پشت نما درخشش کرده و در دوره هاى بعد نیز به گونه هاى خاصى بکار رفته. بعد از اسلام در دوران صفویه در بناهاى چهل ستون و هشت بهشت، آینه هاى تخت در اشکال هندسى و یا نقاشى روى آینه و یا پشت آینه بکار رفته است. در سال هاى بعد نیز هنر آینه کارى در ابعاد کوچک در هنر گره سازى اسلامى به شکل تازه اى نمود یافت. این هنر در دوران قاجار به حدکمال رسید و بسیارى از رواق ها و درون بقعه هاى اماکن متبرکه و کاخ ها زیباترین آینه کارى هابوجود آمدند.