معرفی استاد کمال الدین بهزاد

[Saye Noori 10314]

کمال الدین بهزاد بزرگترین و مشهورترین نقاش مینیاتورساز ایرانی در قرن دهم هجرى. تاریخ تولد و وفاتش معلوم نیست، بقولى در۹۴۲ ه . ق. درگذشت. استاد او بقولى امیر روح الله معروف به میرک نقاش هراتى کتابدار سلطان حسین بایقرا، و بقول دیگر پیر سید احمد تبریزى بود؛ و کسان دیگرى را نیز نام بردهاند. چیزى نگذشت که نزد علیشیر نوای یامیر علیشیر نوایی و سپس در دربار سلطان حسین بایقرا در هرات تقرب یافت.

و پس از برافتادن تیموریانسلسلهٔ تیموریان خراسان بدست محمد شیبانی شیبک خان ازبک همچنان در هرات ماند و بعد از استیلاى شاه اسماعیل اول صفوى بر ازبکان، همراه وى به تبریز رفت. و در ۹۲۸ ه . ق. به ریاست کتابخانهٔ سلطنتى منصوب گردید. در دورهٔ شاه طهماسب صفوى نیز در کمال عزت و احترام میزیست، و سرانجام در تبریز درگذشت. و در همانجا در جوار کمال الدین خجندی شاعر مدفون شد. و نیز گفته اند که در هرات درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.

آثار بهزاد

نظر به شهرت بهزاد طى قرنها کسان بسیارى کارهاى او را تقلید کرده اند و نامش را بر تصویرهاى بیشمار گذاشته اند از اینرو تمیز دادن تصویرهاى اصلى او کار دشوارى است. این تحقیقات مخصوصاً پس از برپا شدن نمایشگاه هنر ایرانى در لندن (۱۹۳۱ م.) تا حدى به نتیجه رسیده است.

اساس اطلاعاتى که از کار او در دست است تصویرهایى است که با امضاى اصیل او در نسخه اى از بوستان سعدى نقش شده. و اینک در کتابخانهٔ ملى قاهره مخزون است. شیوهٔ بکار بردن رنگهاى گوناگون و درخشان تصویرها از حساسیت عمیق بهزاد نسبت به رنگها حکایت میکند. از این تصویرها چنین برمىآید که بهزاد بیشتر برنگهاى به اصطلاح «سرد» (مایه هاى گوناگون سبز و آبى) تمایل داشته، اما در همه جا با قرار دادن رنگهاى «گرم» (بخصوص نارنجى تند) در کنار آنها، به آنها تعادل بخشیده است.

تناسب یک یک اجزاى هر تصویر با مجموعهء آن تصویر شگفتانگیز است. شاخههاى پرشکوفه و نقش کاشیها و فرشهاى پرزیور زمینهء تصویرها نمودار ذوق تزیینى و ظرافت بىحساب بهزاد است. اما بیش از هر چیز واقع بینى اوست که کارهایش را از آثار نقاشان پیش از او متمایز ساخته است. این واقع بینى بخصوص در تصویرهایى بچشم میخورد که صرفاً جنبهء دربارى ندارد و نشان دهندهٔ زندگى عادى و مردم معمولى است (شیر دادن مادیانها به کرهها در مزرعه، تنبیه کسى که به حریم دیگرى تجاوز کرده، خدمتکارانى که خوراک مىآورند، روستائیان در کشتزار و غیره).

................................

[Saye Noori 10314]

دیگر اینکه صورت آدمها به صورت عروسک وار و یکنواخت نقاشیهاى پیش از بهزاد شبیه نیست. بلکه هر صورتى نمودار شخصیتى است و حرکت و زندگى در آن دیده میشود. آدمها در حال استراحت نیز شکل و حالاتى طبیعى دارند. بر کارهاى دیگرى که به بهزاد منسوب است امضاى مطمئنى دیده میشود. به این جهت، تنها سبک تصویرها (ترکیب بیمانند نقشهاى تزئینى با صحنه هاى واقعى) میتواند راهنمائى براى تمیز دادن کارهاى اصیل او بشمار آید. در میان تصویرهاى بیشمارى که در کتابها یا جداگانه بنام بهزاد موجود است اختلاف عقیده میان خبرگان بسیار است. اما بهرحال بسیارى از این کارها اگر ازآن خود استاد نباشند وابسته به مکتب او هستند.

برخى از کتابهایى که با تصویرهاى منسوب به بهزاد مزیناند ازین قرارند:

 

* خمسهء امیر علیشیر نوائى (مورخ ۸۹۰ ه . ق.، در کتابخانهٔ بودلیان).

* گلستان (مورخ ۸۹۱ ه . ق. جزء مجموعهٔ روچیلد پاریس).

* خمسهء نظامى (مورخ ۸۴۶ ه . ق. موزهٔ بریتانیائى).

 

نفوذ بهزاد بیش از هر چیزى در کار شاگردان او دیده میشود. برخى از شاگردانش، مانند قاسم على و آقا میرک، در کار خود بیش و کم به پاى استاد رسیدند. با آنکه در زمان صفویه سبک مینیاتورسازى بار دیگر دچار تحول شد، نزدیک نیم قرن پس از بهزاد نفوذ او در کار نقاشان بچشم میخورد. نقاشان هراتى سبک بهزاد را به بخارا بردند و آنرا در دربار خاندان شیبانى پرورش دادند. کتابى بنام مهر و مشترى که در ۹۲۶ ه . ق. در بخارا استنساخ شده نمودار آن است که سبک بهزاد در بخارا بهتر از تبریز حفظ شده است. مهاجرت برخى از نقاشان سبب اشاعهء سبک بهزاد در هندوستان نیز گردید.

اما این سبک و شیوه خاص بهزاد چیست؟

در همه ی این آثار که انتساب آنها به بهزاد مورد قبول اکثر هنرشناسان است بهزاد مهارت خاصی در مراعات تناسب بین اجزاء و در انتخاب ماهرانه رنگهای مناسب نشان می دهد. دقت در طبیعت و مهارت بکاربردن رنگ ـ رنگهای نو و تا حدی ابتکاری ـ از مختصات سبک او است. شاخه های پر شکوفه،‌چهارچوبها و شبکه های خوش نقش پنجره و دیوار، نقشهای روشن و نمایان قالی ها و فرش ها، تنوع رنگهای مناسب، همه از هدیه های این قلم ماهر استادانه است.

 

چنانکه چهره ها نیز برخلاف آنچه از کار یک مینیاتور ساز انتظار می رود قلم انداز و بی دقت تصویر نشده و گویی در آنها غرض، نشان دادن حرکات و حالات کلی و عمومی چهره نبوده است تا به طرح کلی عمومی صورتها اکتفا کند بلکه هنرمند با دقت خاص جزییات صورتها را با نسبت کوچک و محدود دقیقا نشان داده است چنانکه صورتها تنها عبارت از چهره های کلی و عمومی نیستند افراد و اشخاص معین هستند که حرکات و اطوار و خصایل آنها نیز در قیافه شان منعکس شده است و گاه حتی در حال سکون و آرامش نیز قیافه و چهره آنها وضع طبیعی دارد.

......................

 

ساختن قصر خورنق، اثری از استاد کمال‌الدین بهزاد

[Saye Noori 10314]

بهزاد در انتخاب رنگها دقت دارد اما پیداست که رنگهای سرد مثل سبز و آبی را مخصوصا برای تجسم محیط داخل خانه ترجیح می دهد و لیکن همواره با کمک بعضی رنگهای گرم مخصوصا با رنگ نارنجی شفاف روح و جلوه ای به آنها می بخشد و آنها را حالتی از یک روز آفتابی می دهد.

 

در جزییات این تصاویر، هنرمند به تجسم زندگی پرشکوه و لباس و هیات پروقار درباریان و دانشمندان و محتشمان اکتفا نکرده از اطوار و احوال عامه، از تجسم اصطبل، از تصویر وضو گرفتن یک آدم معمولی در مسجد و از تصویر جزییات مختلف از این نوع نیز خودداری نکرده است. باین معنی اثر او حاکی از زندگی سالون ها نیست، زندگی کوچه بازار و زندگی شهر و ده نیز در اثر او مجال نمود و ظهور پیدا کرده است و این نکته از جهات ارزش و اهمیت آثار او بشمارست.

قطع نظر از آنچه بهزاد در ترکیب و ساختمان آثار خویش از استادان دیگر ـ استادان پیش از خود ـ گرفته است مجموعه ی اثر او حاکی است از یک تهور و پیشرفت قابل ملاحظه در کار مینیاتور.

 

کارهای او مخصوصا از لحاظ ارتباطی که با متون ادبی ـ متونی که این آثار برای آنها ساخته شده است ـ دارند عالی است. صورتها در همان مقدار محدودی جا، که برای تجسم و تجلی خویش دارند خیلی خوب جای خود را یافته اند و تعداد آنها نیز همه جا مناسب و حساب شده است و تناسب رنگهاشان هم دقیق است و بارز.

مجموعه آثار بهزاد روی هم رفته، هم مشتمل بر مضامین رزمی و حماسی است، هم متضمن معانی بزمی و عشقی و البته بیان حرکات و احوال و اطوار اشخاص هم در هر دو شیوه کاملا استادانه است. در جزییات آثار او نشانه تمایل بنوعی رئالیسم محسوس است. هنرمند مخصوصا سعی دارد حوادث مورد نظر را در قیافه ها ـ با وجود کوچکی آنها و ریزی آنها ـ و در حرکات ـ با وجود محدودیت از حیث جا و از حیث مضمون که پیروی از شاعر را لازم می کرده است ـ نشان دهد و حتی حرکات حیوانات را نیز به دقت ملاحظه و رعایت می کند.

 

روی همرفته در آثار بهزاد آمیزکاری و هماهنگی رنگها تا حدی جزو مختصات بشمار است. بعضی کارهایش نشان می دهد که صورت را اول بزرگ می کشیده است و بعد آنها را به مقیاس کوچکتر ترسیم می کرده است.

 

 

نمونه ای از آثار استاد