آلتوسر و دستگاه های ایدئولوژیک دولتی

[spow 44197]

آلتوسر و دستگاه های ایدئولوژیک دولتی

 

لوئی آلتوسر رسالت خود را پیراستن اندیشه های مارکس از غبارهای اومانیستی، تاریخ گرایی، کلیت گرایی، و اقتصاد باوری می دانست که از دید او به غلط به آثار مارکس نسبت داده می شود.

 

بازخوانی دقیق آثار مارکس توسط او به مناقشات فراوانی منتهی شده است. اما آشکارا صورت بندی و مفهوم پردازی ایدئولوژی و ساختار و نحوه عملکرد آن در جوامع معاصر، سهم قابل توجهی در نظریه پردازی معاصر داشته است.

 

آلتوسر یک مارکسیست ساختارگرا است. ممکن است از خود بپرسید چطور چنین چیزی ممکن است. چطور می توان مارکسیسم را که بر تحلیل تاریخی/اجتماعی تکیه دارد، با ساختارگرایی که بر تحلیلی غیر تاریخی/غیر اجتماعی مبتنی است، ترکیب کرد. پاسخ آلتوسر در وهله اول به تمایز او میان ایدئولوژی ها (تاریخی/اجتماعی) و ایدئولوژی (ساختاری) باز می گردد.

 

این مسئله همان گونه که از ۱۹۶۵ در نظریه انتقادی پدیدار شد، بخشی از بحثی طولانی تر پیرامون رابطه دولت و افراد (سوژه ها) بود. آلتوسر با این پرسش روبه رو بود که چرا افراد مطیع اند؟ چرا مردم از قوانین اطاعت می کنند؟ چرا انقلابی علیه سرمایه داری رخ نمی دهد؟ نظریه او درباره ایدئولوژی و ایدئولوژی ها از درک او از رابطه دولت و سوژه ها (میان حکومت و شهروندان) منتج شد. درنتیجه بررسی کوتاهی از اندیشه های او درباره این رابطه ضروری است.

 

از نظر آلتوسر، دولت نوعی از شکل بندی حکومتی است که به همراه سرمایه داری ظهور کرد. هر دولتی (شما می توانید برای کمک به تصور معنی دولت، کلمه ملت را جانشین آن کنید) توسط شیوه تولید سرمایه داری تعیین شده و به منظور محافظت از منافع آن شکل گرفته است. این مسئله که مفهوم ملت ها به عنوان واحدهایی مجزا با سرمایه داری متناظر است، به لحاظ تاریخی درست است.

 

همچنین امکان دارد که دموکراسی به عنوان یک ایدئولوژی و یا شکلی از حکومت نیز با سرمایه داری متناظر باشد؛ چراکه دموکراسی این توهم را ایجاد می کند که همه افراد با یکدیگر برابرند و قدرتی یکسان با یکدیگر دارند (و درنتیجه بر روابط استثمارگرانه اقتصادی نقاب می افکند).

 

آلتوسر به دو مکانیزم عمده اشاره می کند که تضمین می کنند مردمی که تحت حاکمیت دولت اند مطابق با قوانین آن دولت عمل کنند. نخستین مکانیزم را آلتوسر دستگاه های سرکوب دولتی می نامد (RSAs) که مانند پلیس، دادگاه ها و زندان، مستقیما به اعمال زور جهت انطباق رفتار مردم با قوانین می پردازند. دولت از طریق این دستگاه ها افراد را وادار می کند تا به گونه ای معین رفتار کنند. اما مکانیزم دومی که آلتوسر بررسی می کند برای مطالعات ادبی اهمیت بیشتری دارد.

 

او آنرا دستگاه های ایدئولوژیک دولت می نامد (ISAs). نهادهایی وجود دارند که ایدئولوژی هایی تولید می کنند که ما به مثابه افراد (و گروه ها) آن ها را درونی می کنیم و مطابق آن ها عمل می کنیم. دستگاه های ایدئولوژیک دولت شامل مدارس، مذاهب، خانواده، نظام حقوقی، سیاست، هنر، ورزش و غیره می شوند.

 

این سازمان ها نظام هایی از عقاید و ارزش ها تولید می کنند که ما به مثابه افراد جامعه به آن ها باور داریم (یا منکر آن ها هستیم). همین مسئله است که آلتوسر آن را مورد تحلیل قرار می دهد. ما چگونه ایدئولوژی هایی را که این دستگاهها خلق می کنند، درونی کرده و به آن ها باور پیدا می کنیم؟ (و در نتیجه در نظام سرمایه داری به غلط خود را سوژه هایی غیر بیگانه می پنداریم). پاسخ آلتوسر با تفکیک میان ایدئولوژی ها و ایدئولوژی آغاز می شود.

 

ایدئولوژی ها خاص، تاریخی و متفاوتند. ما می توانیم درباره ایدئولوژی های متعددی نظیر ایدئولوژی مسیحی، ایدئولوژی دموکراتیک، ایدئولوژی فمینیستی و موارد دیگر سخن بگوییم. اما ایدئولوژی ساختاری است. آلتوسر می گوید که ایدئولوژی یک ساختار است و در نتیجه ابدی است. یعنی بایست به صورت همزمان مورد مطالعه قرار گیرد.

 

دلیل آن که آلتوسر اعلام می کند ایدئولوژی تاریخ ندارد همین مسئله است. او مفهوم ایدئولوژی به عنوان ساختار را از این اندیشه مارکسیستی استنتاج می کند که ایدئولوژی را بخشی از روبنا می داند، اما او ساختار ایدئولوژی را با مفهوم ناخودآگاه فروید و لکان پیوند می دهد. از آن جا که ایدئولوژی یک ساختار است، محتواهای آن می توانند تغییر کنند. می توان آن را با هر چیزی پر کرد، اما فرم آن، همچون ساختار ناخودآگاه، همیشه یکسان باقی می ماند.

 

همچنین، ایدئولوژی ناخودآگاهانه فعالیت می کند. ایدئولوژی نیز مانند زبان، نظام و یا ساختاری است که ما در آن زندگی می کنیم و با ما سخن می گوید، اما ما را دچار این توهم می کند که گویی ما آن را در اختیار خود داریم، یا می توانیم آزادانه اعتقادات خود را انتخاب کنیم، یا دلایل فراوانی می توانیم برای اعتقادات خود ذکر کنیم.

[spow 44197]

اولین فرضیه و یا تز آلتوسر این است که «ایدئولوژی بازنمایی روابط خیالی افراد با شرایط واقعی هستی آن هاست.» او برای توضیح این ادعای خود، این مسئله را نشان می دهد که چرا مردم به این روابط خیالی با شرایط واقعی هستی خود احتیاج دارند. چرا متوجه واقعیت نمی شوند؟

 

آلتوسر می گوید نخستین پاسخ به این پرسش به قرن هجدهم تعلق دارد و این که ایدئولوژی زاییده کشیشان و پادشاهان مستبد است. این بحث اساسا یک نظریه توطئه است که مدعی است دستان انسان های قدرتمند در کارند تا مردم را از طریق اعتقاد به این اندیشه ها و بازنمائی های کاذب درباره جهان، تحمیق کنند.

 

پاسخ دوم (و از منظری مارکسیستی، پاسخ درست) آن است که ازخودبیگانگی مادی شرایط واقعی، زمینه را برای مردم مهیا کرده است تا بازنمائی هایی را شکل دهند که آن ها را از این شرایط مادی دور نگاه دارد (بیگانه کند). به بیان دیگر، روابط مادی تولید در نظام سرمایه داری خود از خود بیگانه کننده است، اما انسان ها نمی توانند با این واقعیت ناگوار مواجه شوند در نتیجه آن ها داستان هایی را درباره این که این شرایط تولید آنقدرها هم بد نیست، سرهم می کنند.

 

این داستان ها، یا بازنمایی ها، آن ها را باز هم بیشتر از شرایط (بیگانه کننده) واقعی بیگانه تر می کند. این فاصله مضاعف، یا بیگانه شدن از بیگانگی، همچون یک مسکن عمل می کند. دارویی که باعث می شود درد ازخودبیگانگی را حس نکنیم. اگر ما این داستان ها را نداشتیم، بیگانه بودن شرایط واقعی تولید را درک می کردیم و شاید علیه آن می شوریدیم و یا دیوانه می شدیم.

 

این ایده ها درباره بازنمایی و واقعیت، فرض می کنند که آنچه در بازنمائی خیالی جهان در ایدئولویای منعکس می شود، جهان واقعی و یا شرایط واقعی هستی است. آلتوسر می گوید که ایدئولوژی، جهان واقعی را بازنمائی نمی کند بلکه روابط نوع بشر با جهان واقعی، یا دریافتشان از شرایط واقعی هستی را بازنمائی می کند. در واقع، ما شاید نتوانیم جهان واقعی را به صورت مستقیم بشناسیم، آنچه ما می شناسیم همیشه بازنمائی هایی از این جهان است، یا بازنمایی هایی از روابطمان با این جهان. در نتیجه، ایدئولوژی این نسخه خیالی است، نسخه بازنمائی شده، داستان هایی که ما درباره روابطمان با جهان واقعی به خود می گوییم.

 

در نتیجه جهان واقعی چیزی نیست که به صورت عینی بیرون از ما وجود دارد، بلکه محصول روابط ما با آن و محصول بازنمائی های ایدئولوژیکی است که ما از آن می سازیم. داستان هایی که ما به خود درباره واقعیت می گوییم خود واقعیت می شود. این، نحوه عملکرد ایدئولوژی است.

 

در بیانی مارکسیستی تر، آنچه ایدئولوژی با انسان ها انجام می دهد، بیشتر نشان دادن بازنمائی هایی از روابطشان با روابط تولید است تا نشان دادن بازنمائی هایی از روابط تولید.

 

مارکسیسم اصالتا ایدئولوژی را به عنوان بازنمایی کاذب روابط انسانها با شرایط واقعی شان صورت بندی کرده است. برای مثال شرایط واقعی من به عنوان یک استاد دانشگاه، شرایط یک کارگر فرهنگی است. به من برای انجام کار فکری ام در تدریس، حقوق پرداخت می شود. حقوق من حتی نزدیک به حقوق یک پزشک، وکیل، ستاره سینما و یا قهرمانان ورزشی نیست. آنچه که می تواند استثمار مرا یا شرایط اقتصادی واقعی مرا، آشکار کند در نقاب یک ایدئولوژی پوشیده شده است این که تدریس و استاد دانشگاه بودن یک ارزش والای اجتماعی و اخلاقی است. [من به خودم می گویم] درست است که موقعیت من به لحاظ اقتصادی خوب نیست اما در عوض پاداش تدریس معنوی است. و این که من احترام و منزلت اجتماعی بدست می آورم (به جای پول).

 

این یک مفهوم از ایدئولوژی است. مرا خرسند نگاه می دارد. در زمانی که شرایط واقعی هستی اقتصادی من نشان می دهد که تا چه اندازه بدون اهمیت هستم، من فکر می کنم واقعا شخص مهمی هستم.

[spow 44197]

من به این باور عام اعتقاد پیدا می کنم (که استاد دانشگاه بودن اهمیت زیادی دارد) و درنتیجه از طریق اعتقاد به این که من پاداش های دیگری به جز حقوق مادی ام برای انجام وظیفه ام کسب می کنم، استثمار شدن فعلی ام را تحمل می کنم. (و نیز از خودبیگانگی ام با محصولات کار فکری ام را، یعنی همان ارزش اضافی فکری ای که در شما می آفرینم.)

 

آلتوسر می گوید که درست برعکس، ایدئولوژی من یک توهم است. اما توهمی و یا شناختی خیالی، نه درباره روابط تولید، بلکه درباره روابطم با آن ها. درنتیجه من فکر می کنم خوشحالم چون در یک کارخانه کار نمی کنم، می اندیشم که از کارگران کارخانه باهوش ترم چراکه فکر می کنم کارگران کارخانه چندان باهوش نیستند، در غیر اینصورت در کارخانه کار نمی کردند.

 

روابط تولید در اینجا بر این فرض متکی است که کارگران کارخانه فاقد تحصیلات هستند. (این روابط تولید روابطی را میان شغل و تحصیلات ساختار داده است.) رابطه من با این روابط تولید احساس برتری به آن دارد. این آن چیزی است که آلتوسر آنرا ایدئولوژی می داند. تز دوم آلتوسر این است: «ابدئولوژی وجودی مادی دارد.» برای مارکسیست ها همیشه این مسئله اهمیت دارد که تحلیل هایشان در کنش های مادی و روابط مادی ریشه داشته باشد.

 

درنتیجه اگر می خواهیم درباره اندیشه ها سخن بگوییم، ضروری است بتوانیم از آن ها به عنوان چیزی مادی سخن بگوییم. (درنتیجه به دام ایده آلیسم و یا این بحث که اندیشه ها واقعی تر از ابژه های مادی است، نمی لغزیم.) در نتیجه آنچه آلتوسر هنگام بیان این که ایدئولوژی مادی است در نظر دارد آن است که ایدئولوژی همواره در دو جایگاه وجود دارد یکی در دستگاه ها یا اعمال (همچون مناسک، یا هر شکل دیگری از رفتار که توسط هر ایدئولوژی معینی دیکته می شود.) و نیز در سوژه، در فردی که بنا بر تعریف مادی است.

 

آلتوسر می گوید که ایدئولوژی به مثابه کرداری مادی به مفهوم سوژه بستگی دارد. در نتیجه این دو تز او یعنی «هیچ کرداری وجود ندارد مگر این که از طریق ایدئولوژی و در آن باشد» و «هیچ ایدئولوژی وجود ندارد مگر این که توسط سوژه و برای سوژه ها». به طور خلاصه، هیچ نظام عقایدی و هیچ کرداری که توسط این نظام های عقاید تعیین شده باشد وجود ندارد مگر آن که کسی وجود داشته باشد که به آن ها باور داشته باشد و مطابق آن عقاید عمل کند.

 

در نتیجه به بخش نهایی بحث آلتوسر می رسیم. چگونه سوژه های منفرد در ساختارهای ایدئولوژیک شکل می گیرند؟ یا به عبارت دیگر، ایدئولوژی چگونه مفهومی از خود (self)یا سوژه می آفریند؟

 

به اعتقاد آلتوسر، شکل بخشی افراد عینی به مثابه سوژه و به خدمت گرفتن آن ها در هر نظام اعتقادی، کارکرد تمام ایدئولوژی ها است.

[spow 44197]

این مهمترین نقشی است که ایدئولوژی به مثابه ساختار و ایدئولوژی ها به عنوان نظام های اعتقادی معین انجام می دهند. آلتوسر سه اصل مهم درباره این فرآیند تبدیل شدن به سوژه در ایدئولوژی ارائه می کند:

 

۱) ما تنها به این دلیل سوژه به دنیا می آییم که از قبل از تولد نامیده می شویم. درنتیجه ما همواره از پیش سوژه ایم.

 

۲) ما همواره و از پیش سوژه هایی در ایدئولوژی، در ایدئولوژی هایی معین هستیم که در آن زندگی می کنیم و حقیقت و دروغ را تنها از طریق آن تشخیص می دهیم. عقاید هر شخص دیگری را به عنوان عقایدی ایدئولوژیک، به معنای خیالی و توهمی تشخیص می دهیم، در حالی که باورهای خودمان را حقیقت می پنداریم. به عنوان مثال به عقاید مذهبی متفاوت بنگرید. هر کس که به هر مذهبی اعتقاد دارد می پندارد که مذهب خودش حقیقت است و باورهای دیگران وهم و ایدئولوژی است.

 

۳) چگونه ایدئولوژی ما را تبدیل به سوژه هایی می کند که نمی توانیم موقعیت فاعلی خودمان را در درون هر شکل بندی ایدئولوژیکی مشخصی تشخیص دهیم؟ چگونه است که ما باور داریم عقاید ما واقعا حقیقت اند و نسبی نیستند؟ آلتوسر به این پرسش از طریق مفهوم «استیضاح» می دهد. ایدئولوژی افراد را به عنوان سوژه استیضاح می کند (مورد خطاب قرار می دهد). استیضاح یک نوع خطاب قرار دادن است. از دید آلتوسر، هر ایدئولوژی معینی می گوید هی، شما! و ما پاسخ می دهیم من؟ منظور شما من است؟ و ایدئولوژی می گوید بله، خود شما.

 

شما نمونه های آن را می توانید هر روز در آگهی های بازرگانی مشاهده کنید. من یک شب آگهی مربوط به دستگاه بدنسازی خانگی را دیدم که ادعا می کرد «این دستگاه به شما اجازه می دهد آن طور که می خواهید ورزش کنید. این دستگاه بیش از هر دستگاه خانگی دیگری مطابق نیازهای شما است.» هر کلمه «شما» در این تبلیغ یک استیضاح است.

 

به نظر می رسد که این تبلیغ فرد من را به صورت خصوصی مورد خطاب قرار می دهد. (با این هدف که من خودم را همچون همان فردی که مورد خطاب قرار گرفته است تصور کنم و درنتیجه در ساختار ایدئولوژیک کوچک این آگهی تبدیل به یک سوژه شوم)

 

آلتوسر به برخی نکات درباره این که ایدئولوژی به این شیوه ما را به عنوان سوژه ها مورد خطاب قرار می دهد و درنتیجه ما فکر می کنیم که این ایده ها مشخصا خطاب به فرد ما گفته شده و بنابراین حقیقت دارد، اشاره می کند. او می گوید ایدئولوژی به عنوان یک ساختار تنها به سوژه با حرف اول کوچک (s) نیاز ندارد، بلکه به سوژه با S نیز نیاز دارد.

 

او از طریق به کار بردن حرف بزرگ در ابتدای کلمه سوژه، مقصودی شبیه به آنچه لکان مد نظر دارد را دنبال می کند. سوژه با حرف اول کوچک، یک فرد مشخص است و سوژه با حرف اول بزرگ، مکان ساختاری سوژه بودگی است. (که افراد آن را اشغال می کنند) این تمایز همچنین به دوگانگی مستتر در سوژه بودن اشاره دارد که در آن یک شخص هم فاعل زبان/ایدئولوژی است (همچون فاعل بودن در یک جمله) و نیز ابژه ایدئولوژی است یعنی مجبور به اطاعت از قواعد و قوانین آن است و آنطور رفتار می کند که ایدئولوژی دیکته می کند.

 

سوژه مورد خطاب قرار گرفته در این آگهی تبلیغاتی ممکن است دستگاه بدنسازی خانگی را سفارش دهد و طوری رفتار کند که گویی بدنسازی و تمرین های سخت بدنی ضروری اند و اهمیتی حیاتی دارند. مکان ساختاری سوژه می تواند مفهوم کمال فیزیکی، یا کیش بدن باشد؛ قواعدی که سوژه در معرض آن قرار می گیرد. آلتوسر مثال ایدئولوژی مذهبی مسیحی را به کار می برد که خدا در آن سوژه با S است – مرکز این ساختار/نظام.

 

آلتوسر اندیشه های خود درباره ایدئولوژی را مستقیما به لکان پیوند می دهد و متذکر می شود که ساختار ایدئولوژی آینه ای است. (همچون امر خیالی لکان، یا مرحله آینه ای)

 

چند نکته درباره آلتوسر به عنوان یک ترکیب کننده دیگر نظریه پردازان وجود دارد. آلتوسر مفتون فروید و حتی بیشتر از او لکان بود. مفاهیم خیالی، آینه، آینه ای و تقابل سوژه با s و سوژه با S از مفاهیم لکان اخذ شده است و یا با آن ها همراستا است. همچنین به عنوان یک مارکسیست، برای علم به عنوان شکلی از دانش که بیرون از هر ساختار ایدئولوژیکی است، رجحان قائل است. علم در نزد او نوعی دانش است که واقعا حقیقی است چراکه عینی و مادی است. در نتیجه در حالی که ایدئولوژی، ایدئولوژیک است، تنها شیوه شناخت، شناخت علمی است.

 

آیا این نظریه برای ادبیات سودمند است؟ آری. چراکه ما را قادر می کند درباره این که چگونه متون ادبی (به عنوان یک زیرمجموعه و یا تبدیل صورت و یا تولید ایدئولوژی (یا شکل بندی ایدئولوژیک معینی) ما را به مثابه سوژه شکل می دهند و مستقیما با ما سخن می گویند، سخن بگوییم.

 

آشکارترین شکلی که متون ادبی ما را به مثابه سوژه مورد خطاب قرار می دهند زمانی است که متنی مستقیما ما را با گفتن خواننده عزیز خطاب کند (همچون رمان کلبه عمو تام). همه متن ها خوانندگان را از طریق برخی مکانیزم ها و به شیوه های مختلف استیضاح می کنند. همه متون موقعیت سوژه را برای خوانندگان خود می آفرینند، چه این ساخت سوژه آشکار باشد و چه پنهان