بکرزایی Parthenogenesis

[شــاروک 30242]

بکرزایی در چه جاندارانی رخ می دهد ؟

در بسیاری از آغازیان، هر نوع گامت می تواند به شیوه بکرزایی رشد کند. در جانوران ائوگام، فقط تخمکها گاهی می توانند به این شیوه رشد کنند. از اینرو، بکرزایی طبیعی، مثلا ً در روتیفرها، زنبورها و دیگر حشرات اجتماعی صورت می گیرد. و در پرندگانی از قبیل بوقلمون و مرغ خانگی نیز بندرت رخ می دهد. آپومیکسی نوعی بکرزایی است که در گیاهان رخ می دهد. در این پدیده، جنین از طریق لقاح حاصل نمی شود، بلکه از یاخته های داخل کیسه جنینی و یا یاخته های خورش اطراف کیسه جنینی بوجود می آید. در بکرزایی، گامتی که قادر به بکرزایی است، از نظر کنش، تفاوتی با هاگ ندارد یعنی هر دوی آنها سلولهای زاینده ای هستند که می توانند مستقیما ً به فرد بالغ تبدیل شوند.

بکرزایی طبیعی

حشرات اجتماعی از جمله زنبورها، جانورانی هستند که در آنها پدیده بکرزایی اتفاق می افتد. به این ترتیب که، هنگامی که جمعیت یک کندو زیاده از حد شود، ملکه و چند زنبور نر و چندین هزار کارگر از کلونی جدا می شوند. ملکه و زنبور نر با هم جفت تشکیل می دهند. اسپرم های دریافت شده توسط ملکه در کیسه ای واقع در درون شکم ذخیره می شوند. اسپرمهای دریافت شده از همین یکبار جفتگیری تا آخر دوره تخمگذاری ملکه باقی می مانند.

در میان تخمهایی که یکی یکی در جایگاههای شانه کندو زنبور نهاده می شوند، حتی در بدن ملکه جوان هم بعضی از آنها بارور نمی شوند. در ملکه پیری که ذخیره اسپرم خود را به پایان رسانده، هیچکدام از تخم ها بارور نمی شوند. تخم های بارور نشده، زنبورهای نر را می سازند. چنین رشد محروم از پد ری را که معمولا ً در میان حشرات اجتماعی فراوان است، بکرزایی طبیعی گویند.

بکرزایی مصنوعی

در بعضی از گونه های جانداران، با استفاده از وسایل آزمایشگاهی، بکرزایی مصنوعی ایجاد می کنند. مثلا ً می توان با فرو کردن سوزن بر سطح تخمک بارور نشده قورباغه ( همراه با تدابیر دیگر )، آن را وادار به رشد کرد. نیش سوزن بر سطح تخمک، اثری چون نفوذ اسپرم دارد و رشد آن را سبب می شود. سرد کردن تخمک بارور نشده یا تحریک کردن آن با اسیدهای قوی از دیگر راههای بکرزایی مصنوعی به شمار می روند.

بکرزایی در روتیفرها

رده روتیفرها جز شاخه آشلمنت ها یا کرم سانان رده بندی می شوند و شامل 1500 گونه هستند. روتیفرهای ماده در طول بهار و تابستان تخمک هایی تولید می کنند که بدون لقاح، روتیفرهای ماده دیگری را پدید می آورند. این ماده ها نیز بدون لقاح تولید مثل می کنند و به این روش، نسلهای ماده متوالی حاصل می آید. در پاییز، ماده ها چند تخمی کوچکتر از بقیه می گذارند که از آنها نرهای کوچکی حاصل می آیند.

نرها می توانند اسپرم تولید کنند که با تخمک لقاح یافته و تخم حاصل می شود که دارای پوسته ای ضخیم است که می تواند شرایط نامساعد را تحمل کند. در شرایط مساعد مثلا ً در بهار سال بعد، از این تخم ها، کرمهای ماده حاصل می شود. در بعضی از اقسام روتیفرها، اصولا ً جنس نر دیده نمی شود و افراد همگی حاصل از رشد تخمک های لقاح نیافته هستند که رشد بدون لقاح یا بکرزایی است.

بکرزایی در گیاهان

بذرهای غیر جنسی یا نامیزه ( Ampomict ) در اثر پدیده آپومیکسی حاصل می شوند. پدیده آپومیکسی نوعی بکرزایی بشمار می رود و جنین ها در اثر بی نر زایی ( Agamosprmy ) حاصل می شوند. در پدیده آپومیکسی، تولید مثل غیر جنسی جانشین تولید مثل جنسی در اندامهای اختصاص یافته به تولید مثل جنسی می گردد.

آپومیکسی مداوم

در این حالت، کیسه جنینی از سلول مادری تخم حاصل می شود و دیپلوئید می باشد. اما سلول مادری تخم تقسیم میوز ناقص انجام می دهد و در نتیجه سلول تخم همانند گیاه مادری دیپلوئید بوده و جنین غیر جنسی نیز که دیپلوئید می باشد، بطور مستقیم از هسته تخم و بدون عمل لقاح حاصل می شود. این حالت در گیاهانی مانند: پیاز، گل قاصدک، سیب و تمشک دیده می شود.

بکرزایی هاپلوئید

این پدیده را آپومیکسی غیر مداوم نیز می نامند. در این حالت جنین غیر جنسی از سلول تخم زا که هاپلوئید است، بوجود می آید و نهال تولید شده نیز هاپلوئید خواهد بود. این پدیده بندرت اتفاق می افتد. برای مثال در 25 هزار نهال هلو احتمال دارد که 4-3 نهال هاپلوئید مشاهده شود.

آپوگامی

در این حالت جنین های غیر جنسی از دو سلول قرینه در کیسه جنینی مثلا ً در سوسن، و یا جنین هاپلوئید از سلولهای متقاطر در کیسه جنینی مثلا ً در سیاهدانه حاصل می شوند.

اهمیت پدیده بکرزایی در گیاهان

از آنجایی که اکثر گیاهان تولید شده در پدیده آپومیکسی زا، سلولهای پایه مادری می باشند، در نتیجه گیاهان بوجود آمده شبیه پایه مادری می باشند. در این نوع گیاهان، تفرقه صفات کمتر مشاهده می شود. بذور غیر جنسی نیز شبیه بذرهای جنسی مراحل مختلف نونهالی، انتقال و بلوغ را سپری می کنند. بذرهای حاصل از بکرزایی سریعتر رشد می کنند. از آنجایی که این بذرها معمولا ً فاقد ویروس هستند، در نتیجه نهال های تولید شده، عاری از ویروس خواهند بود.

آیا از نظر قرآن بکرزایی ممکن است؟

بکرزائی در آئینه‌ی علم

تصور ولادت فرزند بدون دخالت پدر، اگر در گذشته باور کردنی نبوده اما امروز از نظر علوم زیستی ممکن است.امروزه با پیشرفت علم، بحثی مطرح شده، به نام «تولید مثل‌های غیرمزدوج». یعنی تولیدی که در آن فرد ماده، ظاهراً بدون تماس با فرد نر، بارور می‌شود. و شواهدی از این قبیل باروری‌ها را ذکر می‌نمایند. و نیز از نظر علمی نشان می‌دهند که در نوع انسان هم بعضی از زن‌ها ذوجنبتین ( دارای دو جنبه ) می‌باشند یعنی ساختمان درونی خاصی دارند که خود به تنهایی قادر به تولید فرد جدید می‌باشند، این ویژگی را در اصطلاح «نرمادگی » و چنین زایشی را « بکرزایی » می‌گویند، که بیشتر، در زن‌ها بروز می‌کند. چنین زن‌هایی ممکن است علاوه بر داشتن غده‌های تناسلی مختلط، بعضی از صفات ظاهری مردها مانند موی صورت را نیز داشته باشند. همچنین افرادی دیده شده‌اند که در آن‌ها لزوماً « اسپرماتوژنزیس » همراه با « اوولاسیون » ‌و قاعدگی وجود داشته است.

بکرزائی در نوعی از حشرات مانند شته و بعضی از جانداران مانند ستاره‌ی دریایی و کرم ابریشم وجود دارد که بدون عمل لقاح رشد و نمو خود را شروع می‌کنند. و جانداران ذره‌ بینی، مانند: باکتری‌ها و ویروس‌ها تولید مثل بدون لقاح دارند. حتی « فیلدوکسرا و استاتریکس » می‌تواند تا 10 نسل بدون دخالت نر تولید مثل کند. قورباغه‌ها نیز می‌توانند، بکرزائی داشته باشند.

حتی برخی نویسندگان نام افرادی را ذکر کرده‌اند که بدون تماس با مرد، باردار شده‌اند: برای مثال: خانم «امی ماری جونز» فرزند بدون پدر به دنیا آورد. پزشکان بعد از آزمایشات به این نتیجه رسیداند که در خون دختر او ( مونیکا ) کوچکترین علامت یا اثر مرد خارجی وجود ندارد.

بکرزایی در میان حشرات و باکتری‌ها اثبات شده است و شاید در مورد انسان نیز اثبات شود.صاحب نظران می‌گویند: وجود شخص دو جنسی حقیقی، که دارای بافت‌های بیضه و تخمدان باشد می‌تواند بدون تماس، تولید مثل نماید، در حالی که در تاریخ بشر چنین افرادی به ندرت دیده می‌شوند و حالت عادی و طبیعی ندارند بلکه استثناء هستند

 

 

زایمان حضرت مریم (س) بکرزایی یا معجزه در نگاه قرآن

موضوع باروری و بارداری حضرت مریم (س) از مسائل پر سر و صدا و پر گفتگوی تاریخ بشر است. نه تنها قرآن به مسئله‌ی باردار شدن حضرت مریم (س) بدون تماس با مردی اشاره کرده، کتاب انجیل نیز به این مسئله پرداخته و آن را معجزه‌ی الهی می‌داند. قرآن کریم در سوره‌ی مریم، به بیان داستان تولد حضرت عیسی(ع) پرداخته و می‌فرماید:

«ما روح خود (جبرئیل) را به سوی او فرستادیم تا به شکل بشری خوش اندام بر او نمایان شد. مریم گفت: اگر پرهیزگاری، من از تو به خدای رحمان پناه می‌برم. گفت: من فقط فرستاده‌ی پروردگار توام، برای اینکه به تو پسری پاکیزه ببخشم. گفت: چگونه مرا پسری باشد با آنکه دست بشری به من نرسیده و بدکار نبودم؟ گفت: فرمان چنین است. پروردگار تو گفته که آن بر من آسان است، تا او را نشانه‌ای برای مردم و رحمتی از جانب خویش قرار دهیم. پس حضرت مریم (س) حضرت عیسی (ع) را آبستن شد.»

آیه بیان گر آن است که حضرت عیسی (ع) از طریق معجزه‌ی الهی و قدرت ماوراء طبیعت به دنیا آمد، و طبیعت و امور عادی یا بکرزائی، در تولد حضرت عیسی (ع( نقشی نداشته است.

تعبیر « َکَانَ أَمْراً مقْضِیّاً » اشاره به اراده‌ی خداوند، و قضا و قدر او دارد که حضرت عیسی(ع) متولد شوند و تعبیر « وَلِنَجْعَلَهُ آیَةً لِّلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِّنَّا »؛ « تا او را نشانه‌ای برای مردم و رحمتی از جانب خویش قرار دهیم.» نشانگر خارق العاده بودن تولد و معجزه بودن آن است. البته این مطلب بدان معنا نیست که عیسی بدون علت بوجود آمده است، بلکه علت وجودی او، مریم و روح الهی بود که در وی دمیده شد. هر چند برخی تلاش دارند تولد حضرت عیسی (ع) را « بکرزائی » بنامند؛ اما با ظاهر آیه سازگار نیست.