عدالت​ در​معماری اسلامی ايرانی

[شـاهین 8068]

عدالت​ در​معماری اسلامی ايرانی

 

 

نظام اعتقادي مذهب شيعه، بر پايه سنت و سيره‌ معصومين عليهم‌السلام استوار است و انسان را به عدالت، آگاهي، انديشه و اجتهاد فرا‌مي‌خواند؛ رسالت آن، ستيز با تحجر و تعصب سياسي و اجتماعي است. از اين‌رو مذهب شيعه در ايران به‌دليل گوهر انساني و عقلاني خود به عقايد اصيل ايراني محتوا و جهت داد. به علت سخت‌گيري‌هايي که در طول تاريخ بر پيروان مذهب شيعه وارد آمده است، همواره براي اعلام و اظهار وجود در تنگنا قرار داشته و اعتقادات خود را به‌صورتي ظريف و در ايما و اشاره و کنايه بيان مي‌کرده است؛ مسجد به‌عنوان مکان بروز چنين عقايدي از ظرايفي در طراحي برخوردار شد که درک آنها با شناخت دقيق مباني اعتقادي شيعه امکان‌پذير است. رسمي شدن مذهب شيعه در دوره صفوي فرصتي به دست معماران شيعه مذهب داد که عقايد خود را آزادانه‌تر تبليغ کنند و جهان‌بيني تشيع را در قالب آفرينش فضاهاي مذهبي به‌ويژه در معماري مساجد آشکار كنند. بدون شک اين اعتقادات در تمامي اجزا و عناصر مسجد شامل جانمايي و ارتباطات فضايي، تزئينات، ميزان نور، رنگ، مقياس و ساير عناصر مساجد تاثير گذاشته و نمايان شده است؛ اما در اين پژوهش براي وصول به نتيجه‌اي واضح‌تر تعدادي نمونه از مساجد شيعي و تعدادي نمونه از مساجد اهل سنت در ايران از لحاظ چگونگي ارتباطات فضايي مورد بررسي تطبيقي قرار مي‌گيرد و اصولي که در مراتب فضايي و نحوه حرکت آدمي در مساجد رعايت مي‌شود، معرفي مي‌گردد.

 

مسجد کجاست؟

مسجد نوع عالي بناي اسلامي به معناي واقعي کلمه است و به اين ترتيب کليد معماري اسلامي به شمار مي‌رود و معماري آن از اساس مساوات‌طلبانه، شمايل‌شکن، درون‌نگر و از همه مهم‌تر سرشار از انگيزه‌هاي مذهبي عميق است. (هيلن براند: 70، 1377)

مسجد علاوه بر اينکه قلب شهر اسلامي و عامل انسجام فيزيکي شهر است؛ جايگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند نيز مي‌باشد؛ «و ان‌المساجدَ لِللهِ فَلاَ تَدعُوا مَعَ‌الله اَحداً.» (سوره‌ جن: 18) مسجد جايگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است؛ «وَ اَقيمُوا وُجوهَكُم عِندَ كُل مَسجد وَادعُوهُ مُخلصينَ لَهُ‌الدينَ». (سوره حج: 4) مسجد هرچند يك واحد اجتماعى كوچك است، ولى نماد يك جامعه‌ اسلامى و نمونه‌ عينى حاكميت ارزش‌هاى اسلامى است. بنابراين، تحقق ارزش‌هايى از قبيل تقوا، علم، جهاد، برادرى، مساوات و عدالت از مسجد آغاز مي‌شود. همچنين از رسول خدا(ص) نقل شده ‌است كه فرمودند: «بهترين مردم كسانى هستند كه پيش از همه به مسجد داخل مى‌شوند و آخر از همه از مسجد خارج مى‌شوند.» در درراللآلى نيز از آن حضرت (ص) نقل شده ‌است: «هرگاه گروهى در مسجدى از مساجد خدا به تلاوت كتاب خدا و فراگيرى آن بپردازند، قطعاً آرامش و رحمت خدا بر آنان نازل مى‌شود و خداوند نام آنان را در زمره‌ ياران خويش ثبت مى‌فرمايد و هر كه رفتارش او را در مسير حق كُند نمايد نسبت‌هاى خويشاوندى‌اش نمى‌تواند به او سرعت بخشد.»

از طرفي مسجد از مهم‌ترين رويکردهاي توسعه، توجه به سرمايه‌هاي اجتماعي و تقويت شاخص‌هاي کمي و کيفي و به‌کارگيري آن در توسعه کشور است. اين رويکرد نه‌تنها به قابليت زمينه‌سازي براي رشد و گسترش سرمايه‌هاي اجتماعي توجه دارد بلکه معتقد است تقويت سرمايه‌هاي اجتماعي نقش مهم و حياتي در ابعاد مختلف توسعه‌ جامعه دارد. چنين رويکردي اساس توسعه را بر پايه و بنيان معرفي نظام فکري خود پي‌ريزي مي‌کند و چنين نگرشي ضمن استفاده از تجارب ساير جوامع از نگاه کليشه‌اي و اقتباسي اجتناب مي‌کند. عنصر دين به‌ويژه دين مبين و کامل اسلام و تجلي‌گاه آن که همانا مسجد است از مهم‌ترين سرمايه‌هاي اجتماعي محسوب مي‌شود که همواره نقش تعيين‌کننده‌اي در توسعه جوامع به‌ويژه جوامع محله‌اي و شهري دارد. مسجد نهادي است که در اجراي عدالت اجتماعي و توزيع متناسب بيت‌المال، فقر‌زدايي و تبعيض‌زدايي نقش مهمي را ايفا مي‌کند، علاوه بر اينها مسجد در انعکاس نقطه‌نظرها و پيشنهادهاي مردم شهرها و محله‌ها به مسوولان و تاثير‌گذاري بر روند تصميم‌گيري و مديريت خرد کشور مي‌تواند بسيار تاثير‌گذار باشد.

 

مفهوم عدالت

عدل در لغت به معناي در برابر ستم، امري بين افراط و تفريط، مرد صالح، حق، راست، توازن، استقامت، ميانه‌روي، قصد و ميزان آمده است. با عنايت به مشتقات آن در زبان عربي كه در فارسي هم متداول است همچون تعادل، تعديل، متعادل، معادل و امثالهم اهميت آن در جملگي مقولات مربوط به عالم وجود و فعاليت‌هاي انسان روشن مي‌شود.

عدالت بارزترين شاخصه ‌تفکر شيعي است. مفهوم عدل به‌عنوان صفت بارز فعل الهي متضمن مفهوم بسيار والايي است كه اساس خلقت عالم وجود و برپايي و تداوم هستي كائنات است. شيعيان معتقدند که «در نظام آفرينش از نظر فيض و رحمت و بلا و نعمت و پاداش و کيفر الهي نظم خاصي برقرار است.» (مطهري، 63: 1362) و عدل زيربناي جهان است. از اين رو جهان‌بيني مسلمين بر عدل بنا شده و اين نظام تمام هستي را در بر مي‌گيرد که طبعا نظام اجتماعي بشر و سازمان اداره ‌جامعه را نيز شامل مي‌شود. (طغياني، 275: 1365) بنابراين اين اصل ديدگاه خاص و تلقي ويژه تشيع را نسبت به اين موضوع نشان مي‌دهد و بدين جهت از ابتدا معمول شد که شيعه عدالت را جزو اصول مذهب خود قلمداد کند و در جامعه ‌اسلامي _ شيعي جايگاه ويژه‌اي بيابد. چنانچه در خطبه ‌15 نهج‌البلاغه در خصوص اموالي که عثمان به بعضي بخشيده بود و امام علي عليه‌السلام آنها را به مسلمانان بازگرداند، مي‌خوانيم: «سوگند به خدا، اگر آن اموال را مهر زنان خود کرده يا وسيله ‌خريد کنيزها قرار داده باشند، برخواهم گرداند. چرا که به عدالت، جامعه توسعه يابد و کسي که عدالت برنمي‌تابد، ستم را غيرقابل تحمل‌تر مي‌يابد.» (نهج‌البلاغه، خطبه 15) استاد مطهري يکي از دلايل مهمي که ايرانيان تشيع را پذيرفتند، عدالت و مساوات در اعتقادات شيعه مي‌داند: «ايرانيان قرن‌ها از اين نظر (عدالت) محروميت کشيده بودند و انتظار چنين چيزي را داشتند. ايرانيان مي‌ديدند دست‌هايي که بدون هيچ‌گونه تعصبي عدل و مساوات را اجرا مي‌کنند و نسبت به آنها بي‌نهايت حساسيت دارند، خاندان رسالت‌اند.» (مطهري، 113: 1362) براساس اين تعاريف، عدل شيعي بيانگر قرارگيري همه ‌اجزاي يک مجموعه در يک نظام هماهنگ و متعادل، به‌گونه‌اي که امکان رشد و تعالي آنها را فراهم کند، است. (مشکيني، 203: 1406) .

 

عدالت در معماري

عدالت، اعم از آنكه عدالت فردي يا عدالت اجتماعي باشد، به توازن و تناسب تعريف مي‌شود. توازن و تناسب، يعني زيبايي. پس بازگشت عدالت به زيبايي است؛ و به اين ترتيب، رعايت تناسب و توازن، مأخوذ از عدالت و منجر به زيبايي است. از طرف ديگر: عدالت، ناموس اصلي جهان است، در همة نظام هستي، اصل عدالت و انتظام و تناسب به كار رفته است. جهان به عدل و تناسب برپا است؛ بنابراين اگر كسي از عدالت تخطي كند و «اگر فردي از حد استعداد و قابليت طبيعي خود پا فراتر گذاشت، مي‌تواند براي مدت معيني امتيازات و منافعي تحصيل كند، ولي خداوندِ عدالت و انتقام، او را تعقيب خواهد كرد… طبيعت مانند راهنماي يك اركستر است كه با قانون مخوف خود، هر سازي را كه سر ناسازگاري داشته باشد به جاي خود مي‌نشاند و صدا و آهنگ طبيعي او را بازمي‌گرداند.» (ويل‌دورانت، 1361: 29‌28).نقش عدل در ايجاد شهر مناسب زيست مسلمانان و تداوم حيات آن، نقشي بسيار حساس و حياتي است. رعايت عدل نافي ايجاد قطب‌هاي شهري بر مبناي درآمد و ثروت مردم و معيارهاي مادي است. توزيع عادلانه امكانات شهري و فراهم آوردن امكان دسترسي متعادل ساكنان به آنها مورد مهم ديگري است كه مرعي داشتن آن نشانه تجلي عدل در شهر است. استقرار و مكان‌يابي مناسب هر عنصر و فضاي شهر و ارتباط منطقي و مناسب آنها با يكديگر نيز موضوعي است كه ريشه در رعايت عدل دارد.

مسجد و تفکر شيعه

طبق تعريف سلسله‌مراتب در تفکر شيعه، درک حقيقت، سلسله مراتبي است و همه مخلوقات با توجه به شدت و ضعف دريافت‌شان، در درجات مختلفي از نظام هستي واقع مي‌شوند. وجود نظام سلسله‌مراتبي در ارتباطات فضايي مساجد شيعي سبب مي‌شود تا در نحوه ورود به يک فضا و نحوه‌ ورود به فضاي بعدي، تفاوت‌هايي به‌ وجود آيد، تا بدين ترتيب احساس قرار‌گرفتن در ساحتي ديگرگونه براي مخاطب تسهيل و تشديد ‌شود. (صاحب منصور، 1386) و بدين شکل معماري مساجد شيعي در جريان انتقال مخاطب از ساحتي به ساحت ديگر دخيل و موثر است. در حياط مسجد حوض آبي است که يادآور تسليم انسان شيعي است و حديث: «المؤمن قي‌المسجد کالسمک في‌الماء» را تداعي مي‌کند (1) پس از مکث و انديشيدن در حياط مسجد، به سمت گنبدخانه رهسپار مي‌شويم، اين بار برعکس مرتبه‌ اول که ورود از حاشيه صورت مي‌گرفت، دقيقاً از محور مرکزي وارد فضاي گنبدخانه مي‌شويم و از دالان‌هاي کناري اثري نيست؛ در واقع هنگام ورود به حياط مسجد، اجازه‌ عبور از محور و مرکز را نداشتيم اما در هنگام خروج اين رخصت و اجازه را يافتيم. (محمديان منصور، 1386) از اين‌رو طراحي فضا در مسجد به‌گونه‌اي صورت‌گرفته که انسان را يکباره راهي گنبدخانه نمي‌کند، بلکه اندکي او را در حياط مسجد مي‌چرخاند و وي را وادار به انديشيدن و تفکر مي‌کند، سپس اجازه ورود به مکان تقديس و تعالي را مي‌دهد. از طرفي ديگر دياگرام حرکتي در مساجد اهل سنت نشان مي‌دهد که گونه‌هاي مختلف اين مساجد، با الگوي شبستاني و طبق ارتباطات فضايي نخستين مسجد ساخته شده در زمان حضرت رسول (مسجدالنبي(ص)) ساخته شده‌اند و تغيير چنداني از آن زمان تاکنون نداشته‌اند. (پيرنيا، 1383) و (قباديان، 1373) مقايسه سلسله مراتب فضايي مساجد شيعي با اهل سنت نشان مي‌دهد که نظام سلسله‌مراتبي شاخصي در فضاي مساجد اهل تسنن وجود ندارد و تمامي حرکت‌ها در يک درجه از لحاظ اهميت قرار گرفته‌اند؛ تنها مکان محراب معمولاً با يک بيرون‌زدگي از ديوار مسجد شاخص مي‌شود؛ و به‌عنوان فضايي براي انديشيدن و مکث انتخاب مي‌شود. بنابراين مي‌توان سلسله مراتب حرکتي در مساجد شيعي را به تفکر و جهان‌بيني شيعه نسبت داد؛ به‌نحوي که اهل سنت به چنين نظامي در عقايد مذهبي خود اعتقاد ندارند. (طغياني، 235، 1365) بنابر‌اين تبلور اين مطلب در مساجدشان به نحوي متفاوت از مساجد شيعه به ديده مي‌آيد.از طرفي ديگر، تناسب و توازن حرکتي که از لحظه ورود تا انتها در مساجد شيعي انسان را ياري مي‌کند، در مساجد اهل سنت حضور کمرنگ‌تري دارد. مطالعه ارتباطات فضاها در مساجد اهل سنت بيانگر نوعي تقارن حرکتي است ولي به نحوي است که نمي‌توان به‌صورت يک حکم کلي در تمام مساجد اهل سنت بيان کرد و در هر مسجدي کاملا متفاوت است. بنابراين در مساجد اهل سنت راه واحد و مشخصي که بتوان آن را شاخص کرد وجود ندارد.عدالت در معماري همواره به‌صورت تناسب و توازن در دو بعد مادي و معنوي مطرح مي‌شود. در معماري مساجد بعد معنوي اهميت بيشتري مي‌يابد. معماران مساجد شيعي با استفاده از حکمت ديني تشيع، دست به آفرينش مجموعه‌هايي بي‌نظير زدند که علاوه بر تأمين نيازهاي مادي انسان، زمينه‌ساز رشد معنوي و روحي او باشد. در حقيقت معماري مساجد شيعه بيانگر نوعي هنر اسلامي‌شيعي است که مستقيماً از تفکر مذهب شيعه گرفته شده است و ويژگي‌هاي شاخص جهان‌بيني توحيدي دين مبين اسلام و مذهب تشيع را داراست. معمار شيعي با شناخت نيازهاي روحي و معنوي انسان، فضاي مسجد را همچون بستر و زمينه‌اي مناسب براي رشد و تعالي انسان طراحي كرده ‌است. در اين مقاله ابتدا عدالت از اعتقادات مهم مذهب شيعه بررسي شد و نحوه تأثيرگذاري اين ريشه‌هاي عرفاني در چگونگي شکل‌گيري ارتباطات فضايي مساجد شيعي در قياس با مساجد اهل سنت مورد بررسي قرار گرفت؛ دقت در ارتباطات فضايي مساجد شيعي نشان مي‌دهد: تمامي اجزا و عناصر در جاي درست خود واقع شده‌اند و وجود همه‌ آنان به نوعي براي برقرار‌ي تعادل بصري در فضاي درون مسجد الزامي است، تفکر شيعه با درک حقيقت آغاز مي‌شود، بنابراين نظام سلسله‌مراتبي آن انسان را يکباره راهي گنبدخانه نمي‌کند، بلکه اندکي او را در حياط مسجد مي‌چرخاند و وي را وادار به انديشيدن و تفکر مي‌کند، سپس اجازه ورود به مکان تقديس و تعالي را مي‌دهد، تعادلي پايدار و مداوم هدايت‌کننده مسير شاخص به سمت گنبدخانه، وجه تمايزي است که جهان‌بيني شيعي در معماري پديد آورده است، تناسب و توازن که با ورود به مساجد و حرکت در آن تشديد مي‌يابد را به مفهوم عدالت در تشيع مربوط است که در تفکر اهل سنت چنين مفهومي کمرنگ‌تر و بنابراين حضور آن در بعد مادي نيز ناچيزتر است، حفظ تعادل و توازن در مساجد شيعي بيشتر از طريق قرينه‌سازي اتفاق مي‌افتد.

 

تجزيه و تحليل نمونه‌ها

مساجد بررسي شده با توجه به موقعيت‌هاي مختلف اقليمي، سازه‌اي، زماني و مکاني در ايران انتخاب شده‌‌اند. پرواضح است که در اقليم گرم و مرطوب جنوب کشور اهل تسنن درصد بيشتري از افراد را تشکيل مي‌دهند بنابراين مساجد اهل سنت از اهميت بيشتري برخوردارند. (قباديان، 215: 1374) از اين‌رو مساجد انتخابي در اين اقليم از دسته مساجد اهل سنت در دوره صفويه و پس از آن هستند و جهت بررسي دقيق‌تر و مقايسه با مساجد شيعي، ارتباطات فضايي اين مساجد نيز بررسي شده است. از طرفي با توجه به پيشينه کهن معماري ايران و غلبه مذهب تشيع در اين کشور نسبت به ساير کشورها، مساجد اين کشور همواره الگويي جهت ساخت مساجد در ساير کشورهاي اسلامي و به‌خصوص کشورهاي شيعه‌نشين است. (پيرنيا، 169: 1384) جهت اخذ نتيجه‌اي واضح‌تر از هر گروه شناخته شده، گونه‌اي شاخص جهت نمونه موردي انتخاب و ارتباطات فضايي آنها بررسي شد. ارتباطات فضايي و نحوه حرکت آدمي از لحظه ورود به مساجد شيعي بيانگر جهان‌بيني خاص مذهب تشيع بوده و نشان‌دهنده همبستگي روح معماران شيعي با مباني اعتقادي اين مذهب است.