باغ های ایرانی در گذر زمان

[* v e n o o s * مهمان]

ایران هر سال ۲ سهمیه ثبت میراث فرهنگی در یونسکو دارد که بر همین اساس در تیر سال ۱۳۹۰ یک میراث طبیعی و یک اثر غیرمنقول را در یونسکو به ثبت جهانی خواهد رساند. باغ های ایرانی همان اثر غیرمنقول است که قرار است درجریان نشست سال آینده این سازمان به ثبت جهانی برسد.

تهیه پرونده باغ های ایرانی حدود یک سال و نیم زمان برده است. در این پرونده، ۹ باغ از ۷ استان کشور معرفی شده اند که شامل ارم شیراز، عباس آباد بهشهر، فین کاشان، چهلستون اصفهان، شاهزاده ماهان کرمان، پاسارگاد، پهلوان پور یزد، دولت آباد یزد و اکبریه بیرجند می شود. پرونده ثبت جهانی باغ های ایرانی، مراحل کارشناسی در یونسکو را هم گذرانده است که قطعاً به عنوان سیزدهمین اثر میراث فرهنگی جهانی ایران ثبت می شود. به همین بهانه نگاهی به ویژگی ها و پیشینه باغ های ایرانی داریم.

هزاران سال قبل اولین محل های سکونت کم و بیش ثابت در جاهایی به وجود آمدند که انسان های کوچنده شروع به کشت گیاهان کردند و تا وقت برداشت محصول مجبور به توقف در محل بودند. بنابراین اولین کشاورزان برخلاف پیشینیان خود مجبور به پذیرفتن یکجانشینی شدند. در نتیجه کشاورزی و استقرار دائمی که مقدمه احداث باغ و بوستان شدند، تغییری عمده در نحوه زندگی بشر پدید آورد و به نوعی انقلاب عظیم در دوره نوسنگی (دوره پایانی عصر حجر) به وقوع پیوست.

● آب، خاک، درخت

پس از توسعه دهکده ها و روستاهای اولیه که ازلحاظ موقعیت جغرافیایی در بهترین زمین های قابل کشت قرار داشتند، دومین انقلاب متحول کننده فرهنگی یعنی پیدایش شهرها و در پی آن شکوفایی تمدن های بزرگ در حوالی رودهای پر آب باستانی و چشمه سارهای بزرگ به وقوع پیوست. به این ترتیب دسترسی به منابع آب از دیر باز تاکنون از مهم ترین عوامل موثر در مکان یابی محل های استقراری بدوی به شمار می آید و شکل گیری نخستین زیستگاه های انسانی پاسخ جدی به این نیاز زیستی ویژه بوده است.

این در حالی است که فلات ایران با وجود تمرکز تمدن های اولیه و مشهورش در حواشی رودها به دلیل ویژگی های اکولوژیکی، از منابع آب سطحی مطمئن برخوردار نیست و آب همواره در خشک بوم ایران عنصر کمیاب و عزیزی است که زندگی در این پهنه، سرسختانه بدان وابسته بود. آرایش سفال های پیش از تاریخ در بسیاری از محوطه های باستانی، علاقه شدید به آب، حاصلخیزی و فضاهایی انبوه از درختان و باغ ها را در زندگی مردمان خو گرفته با خشکی کویر و سوزندگی خورشید در این سرزمین کهنسال را گواهی می دهند.

عمق نیاز دیرینه به آب و آبادانی به قدری بود که بعدها ایرانیان باستان آب را در کنار ۳ عنصر باد، خاک و آتش مقدس شمرده و به پرستاری و مراقبت از آن پرداختند. این عنصر حیاتی که نقش معنوی خود را در بسیاری از عرصه های زندگی بشر از عصر حجر تاکنون بازی کرده، در پیدایش باغ های تاریخی نیز جایگاه والایی را مختص خویش داشته است.

[* v e n o o s * مهمان]

● پردیس ها

ایرانیان قدیم از دوران باستان گونه های بسیاری از درختان، گل ها و سبزه ها را می شناختند و با گل پیوندی پایدار داشتند. به نحوی که حتی طبق افسانه های کهن، منوچهر پیشدادی را نخستین کسی می دانند که در جهان به احداث و آفرینش باغ و بوستان پرداخت. اقوام ایرانی با تجربه ای که در زمان دراز به دست آوردند، جوی ها و کانال های بسیاری از رودهای خروشان حفر می کردند و دشت های خشک را به کشتزار و درخت زارها تبدیل می نمودند. در زمانی دیگر آب یاب های متبحر به شیوه کندن کاریز و قنات ها پی بردند و در این فن، گوی مهارت و سبقت را از سایرین ستاندند و با این پیشرفت نه تنها پیرامون سراهایشان را مزین، بلکه گرداگرد ده و شهر و بیرون باروها را نیز با بوستان های دل انگیز پوشانیدند.

با وجود این که دستیابی به سابقه ای روشن از باغ سازی ایران کار بسیار دشواری است، اما بی شک آغاز انتظام بخشی باغ ها در ایران و حتی جهان را باید در زمان هخامنشیان جستجو کرد، چراکه با توجه به قراین، ناحیه پارس که مقر فرمان رانی این شاهنشاهان بوده، باغ های مصفا و انبوه داشته است. باغ سلطنتی کوروش کبیر حدود قرن ۶ قبل از میلاد با شبکه ای منظم و مسیری سنگفرش و آب روهای متعدد از نمونه های اولیه روی کار آمدن این پدیده در عالم است. پس از وی عموزاده اش داریوش اول، پایتخت بهاره اش، تخت جمشید را به جهت برپایی مراسم عید نوروز بر پا ساخت و آن را مستور از باغ های خرم گردانید.

نکته: پس از گسترش اسلام تمام شهرهای مسلمان نشین از هند گرفته تا اسپانیا تحت تاثیر پیشینه درخشان پردیس های ایرانی، دارای باغ های رویایی شدند

نقوش متعدد درختان سرو حجاری شده روی پلکان کاخش نیز بیانگر آنند که کاخ مزبور در محوطه های سبز پهناوری واقع شده بود و نوادگانش هم درخصوص پی ریزی مقرهای حکومتی شان از همان رویه جدشان پیروی کردند.

چند سده بعد در دوران ساسانیان که خود را از سلاله هخامنشیان می دانستند، باغ سازی گسترش فراوانی می یابد و جایگاه والای طبیعت در تفکر زرتشت بویژه پرستش آب موجب گردیده، باغ قصرهایی از این دوره مانند تخت سلیمان در بستر طبیعی جذاب، همچون دریاچه مکان یابی گردند.

ٰ● طراحی دقیق

نظم و تناسبات موزون در طراحی، احداث باغ در زمین شیب دار، فضاهای داخلی و عمارت یا کوشک در مرکز یا بلندترین قسمت باغ و ارتباط این بناها با آب، گیاه و زمین، استفاده از یک حوض یا استخر دائمی و اصلی برای تامین آب و زیبایی چشم انداز و تامین روشنایی از طریق انواع قندیل ها و فانوس ها در اطرافشان، محورهای اصلی و فرعی و سود جستن از خطوط راست، محصور بودن، استفاده از سنگ های تراشدار در کف جوی ها، ترکیب های متفاوت از انواع گیاهی، وجود چشم اندازهای وسیع و باز در محورهای اصلی باغ از جمله ویژگی هایی هستند که در جوار یکدیگر باغ ایرانی را شکل می دهند.

[* v e n o o s * مهمان]

باغ های دوره اسلامی

پس از گسترش اسلام، شهرهای تاریخی همواره پذیرای حضور گسترده باغ در اشکال گوناگون خود بودند. با گرویدن ایرانیان به این دین، از همان سده های نخستین ترویج باغ سازی ایرانی تمام قلمروی استیلای اعراب را از شبه قاره هند تا اسپانیا فرا گرفت. به طوری که در این زمان باغ های گسترده ای با اقسامی چون سکونتگاهی، حکومتی، سکونتگاهی ـ حکومتی، میوه، باغ های واقع در کنار رودخانه ها و انواع دیگر شکل گرفتند.

نحوه حضور و ظهور این پدیده در شهرها با ابعاد بسیار متفاوتی در زندگی مردم و حاکمان، از مقیاس حیاط کوچک ترین خانه ها تا مقیاس شهر ـ پایتخت های مشهور دوران بسیار مورد توجه واقع شد. به این سبب شکل گیری شهر ها از اهمیت خاصی برخوردار گشتند و نه تنها باغ ها از موقعیت شهری تاثیر پذیرفتند، بلکه شهر و مجموعه های شهری نیز تحت تاثیر باغ ها قرار گرفتند.

در نتیجه معماری و شهرسازی در این حیطه الگویی بی نظیر و یگانه از باغ، معماری و شهر را در قالب شهر باغ به صورت گسترده ای ارائه دادند. این بدان خاطر بود که مجموعه نظام ها و ارکان های شکل دهنده در این قرون با رنگ و بوی جدید بروز یافتند و با مدد از آنچه از محیط در اختیار گرفتند و با در نظر داشتن اصول هندسه و هنجارهای معماری ایرانی در محدوده ای تعریف شده نمادی از بهشت برین را شکل بخشیدند.

● معماری

مهم ترین ویژگی معماری پردیس ها و شهر باغ ها، انتظام چهار بخشی زمین بود که طرح کالبدی بسیار حساب شده ای را رقم زد. این طرح از اشکال مربع و مستطیل سود می جست و در پی آن کاربرد وسیع نوعی از باغ ها تحت عنوان چهارباغ به وقوع پیوست که طبق برخی نظرات، نتیجه ابعاد تمثیلی چهار نهر بهشتی در قرآن است.

فرم چهار وجهی ظاهرا سهل ترین راه برای شخم زدن زمین و حرکت آن در جهت مستقیم و موازی هم و همچنین آسان ترین راه برای آبرسانی با طی کردن مسافت کمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب به نظر می رسد و شاید زمانی که انسان شروع به کشاورزی نمود، برای آماده ساختن خاک به این قاعده هندسی دست یافته باشد.

از نگاه علمی، پیشینه این نوع باغ ها به دوران کوروش هخامنشی (به دلیل خصایص کاخ و باغش) و حتی قبل تر می رسند. با استناد بر کاسه ای سفالین کشف شده از میان رودان (۲۰۰۰ سال قبل از میلاد) یا حتی درفش فلزی به دست آمده از شهداد کرمان از هزاره چهارم قبل از میلاد، شواهدی از استفاده از این هندسه در باغ های پیشین مشهود می گردند. این طراحی و معماری در گذر زمان آنچنان قوام یافت که ۴۰۰ سال پیش به احداث شهر باغ اصفهان انجامید؛ مجموعه ای از معماری، طبیعت و انسان که اوج زیبایی شناسی در این عرصه است.

مهدیس نجف زاده

روزنامه جام جم ( http://www.jamejamonline.ir )