اصول طراحی باغ ایرانی

[alireza&sepide 5478]

طراحی باغ ایرانی را می توان در اصول زیر خلاصه نمود.

الف ) سلسله مراتب

بر اساس این اصل فضاها و عناصر مختلف بر اساس اهمیت، ارزش کارکردی و بسیاری از عوامل دیگر در کنار هم قرار می گیرند. در طراحی اغلب باغ های ایرانی این اصل به خوبی دیده می شود. سلسه مراتب در باغ ها از سردرورودی یا گاهی میدان و آبنمایی در بیرون باغ (جلوخان) شروع و با گذشتن از هشتی و محور اصلی به کوشک باغ می رسد. این اصل را در ارتفاع، رنگ و اندازه عناصر باغ هم میتوان جستجو کرد.

ب)تقارن

تقارن یکی از اصول طراحی به شمار می رود که در دوران باستان در بسیاری از بناهای عمومی و مذهبی به کار رفته است.اصل تقارن را می توان کامل ترین شکل تعادل به شمار آورد که علاوه بر جنبه های زیبا شناسی از لحاظ ایستایی نیز همواره مورد توجه بوده است. در باغ های ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است. کوشک های ساخته شده متقارن بوده و بر روی محور یا مرکز تقارن واقع اند.اوج قرینه سازی را می توان در محورهای اصلی دید. در محور اصلی حتی درختان، درختچه ها و گل ها نیز قرینه کاشته شده اند. باغ های مستطیلی بسته به مکان قرار گیری کوشک، یک یا دو محور تقارن و پلان های مربع اغلب چهار محور تقارن دارند.

ج ) مرکزیت

یکی از امور مهم در ترکیب و سازمان دهی عناصر در بسیاری از فضاهای معماری مرکزیت است و غالبا برای تاکید به مهم ترین قسمت مجموعه مورد استفاده قرارمی گیرد. اصل مرکزیت بیشتر در کوشک ها دیده می‌شود. خصوصا کوشک هایی با طرح هشت بهشت. این اصل در پلان مربع با وجود کوشک در محل تقاطع محور ها، در اوج خود می باشد.

د) ریتم

به معنی تکرار موزون ساده یا پیچیده یک عنصر یا پدیده در یک اثر هنری است. منظور از تکرار موزون پیچیده، تکرار چند عنصر یا مجموعه به نحوی است که درک روابط و قانونمندی های حاکم بر آنها به مشاهده دقیق و عمیق نیاز دارد.

این اصل در مواردی جوابگوی نیاز عملکردی می باشد همچون حجره های یک مدرسه یا کاروانسرا ، وگاهی بر آورده کننده نیاز زیبایی شناختی است از لحاظ بصری منظری ظریف و خوشایند پدید آورد. (سلطان زاده ۱۳۷۸)

در باغ ایرانی این اصل را می توان در دیواره های حاشیه باغ، دیواره های صفحه بندی حاصل از زمینهای شیب دار و حتی در کفسازی ها مشاهده می شود.

ه) استقلال و تشخیص فضاها

در معماری ایرانی همه فضاها دارای استقلال و متشخص اند و هیچ فضایی منفی یا مانده از فضای دیگر نیست.

این ویژگی که به نظر می رسد گاهی با واقعیت های کارکردی در تعارض باشد از اصول مراعات شده در نمونه‌های ارزشمند معماری ایران است. درباغ ایرانی نیز همه فضاها اعم از ساخته و ساخته نشده ، از خود هویتی به نمایش می گذارند.بطوریکه حتی فاصله میان دو فضای مستقل، خود عرصه ای کامل به شمار می‌آیدکه واجد تعریف ، هویت و عملکرد مستقل می باشد.

و)تنوع در وحدت، وحدت در تنوع

باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی، هندسه و مصالح اجرایی، دارای تنوع فضایی بی نظیری است.تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدودسازی، تنظیم فاصله دید، بهره گیری از اشکال کامل هندسی، طرح کاشت، ترکیب بندی های متفاوت از گونه های گیاهی، کارکردهای فضایی آب، بهره گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا میکند. محورهای اصلی، محورهای فرعی، کرت‌ها، انواع حوض ها و فضاهای ساخته شده با نوع بسیار زیادی که ارائه می دهند نشان از یک نظم و وحدت سازی در کلیت باغ می دهند.

ز)طبیعت گرایی و بهره گیری از منظر

فرهنگ ایرانی انسان را جدا از طبیعت نمی بیند بلکه او را همراه باسایر عناصر طبیعت و جزء لا ینفک آن و دل سپردن به طبیعت و استفاده از مناظر طبیعی را علاوه بر اینکه پی بردن به آیات و نشانه های خدا می بیند، موجب حظ بصر و نشاط روان آدمی می داند. از این رو معماری و هنر ایران به شدت طبیعت گراست. این اصل در باغ ایرانی سبب بوجود آمدن فضاهای نیمه باز مانند ایوان و کوشک شده است که حد فاصل و پیوند دهنده فضای طبیعت (حیاط یا منظره باغ) و بخش ساخته شده می باشد. وجود فضای دنج و خلوت و پناه بردن به گوشه طبیعت در باغ ایرانی یک قاعده است، در نتیجه باغ ایرانی فضایی عارفانه و شاعرانه برای تامل به شمار می رود. وجود چشم اندازهای عمیق و باز در محورها و مسیرهای اصلی باغ، عدم وجود موانع بصری و هدف دار بودن این مسیرها (رسیدن به فضای ساخته شده یا یک نشانه بصری) بر طبیعت گرایی بیشتر صحه میگذارد.

در نهایت ویژگی های مشترک باغ های ایرانی را می توان این گونه بر شمرد

- تقسیم باغ غالبا به چهار بخش

- استفاده از خطوط راست در طراحی

- وجود یک کوشک یا بنا در مرکز یا بلندترین قسمت باغ

- استفاده از یک جوی اصلی

- استفاده از استخرهای وسیع به عنوان آینه و زیبایی چشم انداز مقابل کوشک

- رابط نزدیک با طبیعت

- کاشت درخت میوه در قسمت بزرگی از باغ

- فقدان فضای سبز بیهوده و ... (حیدر نتاج ، ۱۳۸۰)

حیدرنتاج، وحید(۱۳۸۰) پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران.

سلطان زاده حسین (۱۳۷۸) تداوم طراحی باغ ایرانی در تاج محل،‌ دفتر پژوهشهای فرهنگی،‌تهران.

[alireza&sepide 5478]

نظام هندسی حاکم بر باغ سازی پلکانی ایرانی

نویسنده فریال احمدی

۲۲ شهریور ۱۳۸۷

باغ تخت شیراز

چکیده :

قدم نهادن در باغ های ایرانی ،ما را به اندیشه وا می دارد که چه رمز و رازی در پس ظاهر آراسته ی آن ها نهفته است که بعد از گذشت قرن ها کهنه نمی گردند و همچنان با نگاهی جذاب انسان امروز را به سوی خود دعوت می کنند . آیا این جز پایداری باغ های ایرانی در گذر زمان می تواند باشد ؟

اما آنچه در باغ های ایرانی مبرهن و واضح است ،وجود هندسه انسان سازی است که در کنار طبیعت آنچنان زیبا قرار گرفته است که توانسته فضایی دل انگیز و مطبوع را برای اقلیم گرم و خشک فلات ایران به ارمغان بیاورد . یکی از این اصولی که معماری ایرانی را زنده نگه داشته است ،بهره گیری از تناسبات می باشد .

این نوشتار در ابتدا با بیان و معرفی بخش های مختلف هندسه ی باغ های ایرانی، این بخش ها را در باغ سازی پلکانی ایرانی بررسی می نماید . سپس تناسبات کلی موجود در این هندسه را مورد بررسی قرار می دهد و به تجزیه و تحلیل تناسبات در اجزای باغ تخت شیرازمی پردازد . شایان ذکر است که در این مسیر علاوه بر اسناد موجود ،از توصیفات جهانگردان و تصاویر تهیه شده توسط آن ها ، نیز بهره گرفته شده است .

کلید واژه ها :

هندسه باغ ایرانی - باغ سازی پلکانی - باغ تخت

مقدمه :

معماری ایرانی دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشور های جهان از ارزش و رمز و رازی مختص به خود برخوردار است . این ویژگی چون طرحی متناسب ،هندسه ای بدیع ،تناسباتی موزون ،سازه ای دقیق و خلاقیت هایی نو و بالاخره تزییناتی گوناگون که هر یک در غین سادگی معرف شکوه معماری این سرزمین است .

هنر باغ سازی یکی از کهن ترین هنر های ایرانیان است که دارای سنت های ارزشمند و قدرتی معنوی است و به بهترین وجه به سمت شمال - جنوبی جهت گیری می شود . شکل باغ در ایران از دیرباز تا کنون با طبیعت و میزان آب تناسبی کامل داشته ،بنابرین از دیرباز باغ ها به شیوه های گوناگون ساخته شده است . با روی آوردن ایرانیان به دین اسلام ،جها ن بینی اسلامی باعث ترویج باغ سازی ایرانی در تمام نقاط ایران شد . لذا ایرانیان بهشتی را در این عالم طرح کردند که با خصوصیات این دنیا مطابقت دارد اما تصویری از آخرت را تداعی می کندو بالا خره می توان اذعان داشت که باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب ،برخوردار از حرمت و محرمیت ،منزه از بیهودگی و افراط و تفریط ،مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است .

فرهنگ ایرانی انسان را جدا از طبیعت نمی داند بلکه او را همراه با سلیر عناصر طبیعت و جز لاینفک آن و دل سپردن به طبیعت و استفاده از مناظر طبیعی را علاوه بر اینکه پی بردن به آیات و نشانه ها ی خدا می بیند ،موجب حظ بصر و نشاط روان آدمی می داند . از این رو معماری وهنر ایران به شدت طبیعت گرا است . این اصل در باغ ایرانی سبب به وجود آمدن فضاهای نیمه باز مانند ایوان و کوشک شده است پیوند دهنده فضای طبیعت و بخش ساخته شده می باشد .

مهم ترین مشخصه باغ ایرانی که آن را در یک نگاه از باغ های دیگر ملل متمایز می سازد، هندسه حاکم بر آن است ،چراکه طرح کالبدی آن بر اساس ساختار هندسی بسیار دقیق ،حساب شده و منحصر به فرد شکل یافته است که در آن به طور عمده از اشکال مربع و مستطیل استفاده می شود .باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی ،هندسه و مصالح اجرایی ،دارای تنوع فضایی بی نظیری است . تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدود سازی ،تنظیم فاصله دید ،بهره گیری از اشکال هندسی ،طرح کاشت ،ترکیب بندی های متفاوت از گونه های گیاهی ،کارکرد های فضایی آب ،بهره گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا می کند . محور های اصلی ، محور های فرعی ،کرت ها ،انواع حوض ها و فضاهای ساخته شده نشان از یک نظم و وحدت سازی در کلیت باغ می دهند .

1- هندسه حاکم بر باغ سازی ایرانی :

عناصر اصلی شکل دهنده هندسه باغ های ایرانی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود :

1-گستردگی دید :

محوری در باغ ایرانی وجود دارد که در طول بزرگتر آن کشیده شده است . این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است . پدید آوردن فضای تأمل از طریق مواجهه انسان با فضای بی انتها و ساخت و پرداخت منظره بی کران و لایتناهی در عرصه محدود تفرج ،طلب نشاط ،سر خوشی و رهایی از قید های روزمره است . ساماندهی محور اصلی از طریق ایجاد پرسپکتیو های تشدید شونده و تکیه بر ایجاد عمق در فضا صورت می گیرد : خیابانی کشیده تا افق ،بدنه ای از درختان که عمق دید را فراهم می آورد ،جوی آب که تا انتها امتداد یافته ،باغچه های پای درختان و هر عنصر دیگر در جهت تشدید پرسپکتیو ساماندهی می شود . همچنین شیب طبیعی زمین ،موقعیت مناسبی را برای قرار گیری کوشک در نقطه مرتفع فراهم می سازد که تأثیر از معنای فردوس در بهشت شداد می باشد . تفاوت زاویه دید انسان در جهت بالاتر و پایین تر از خط افقی باعث می شود که نزدیک به نظر آید و ناظر را به ادامه مسیر ترغیب کند . برعکس هنگامی که فرد از کوشک نگاه می کند ،فاصله طولانی تر به نظر می آید و به باغ وسعت بیشتری می دهد . همینطور که یکی از اصول معماری ایران درونگرایی بوده است ، باغ ها نیز از این امر تبعیت کرده و دور تا دور آن با دیوار محصور بوده است . علاوه بر عمارت یا کوشک اصلی ،بنای سردر هم وجود داشته است که در راستای محور اصلی قرار داشته است و محل پذیرایی محسوب می شده است .

شکل شماره 1: قرار گیری بنای سردر و کوشک در راستای محور اصلی باغ

2-محور های آب :

هنرمند باغ ساز ایرانی در تفسیر خود از باغ به مثابه مکان مقدس ، پیش از همه به سراغ گرد آوری نماد های قدسی می رود که آب در میان آن ها نقش مهم تری دارد . مهم ترین مسأله برای حیات بخشیدن به باغ ،رساندن آب از نقاط دور دست به آنجا بوده که با حفر چاهها و قنات ها این مشکل حل شده است . آب قنات در جوی ها و جدول های منظم قرار گرفته ،با گذر از رگ و شریان اصلی باغ به نحوی به نهر ها و جدول های فرعی جریان پیدا می کند . این روش آبیاری در طراحی باغ تأثیر گذار بوده است یا به عبارت دیگر طراحی باغ بر اساس گذر آب و تقسیم بندی باغچه ها و به وجود آوردن محور های اصلی و فرعی شکل گرفته است .

3- هندسه مستطیلی :

توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزا باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود ،دارای اهمیت خاصی بوده است .مداخله انسان در طبیعت در باغ ایرانی به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی ، که منشأ آن شناخته نشده به ساختار محیط است . در واقع باغ ایرانی در هر جا که مقدور بوده ،مستطیلی ا زمین را به خود اختصاص داده است .

شکل شماره 2: هندسه مستطیلی حاکم بر باغ سازی ایرانی

4- تقارن :

اصل تقارن را می توان کامل ترین شکل تعادل به شمار می رود . در باغ ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است . کوشک های ساخته شده ،متقارن بوده و بر روی محور یا مرکز تقارن واقع اند . اوج قرینه سازی را می توان در محور های اصلی دید . در محور اصلی حتی درختان ،درختچه ها و گل ها نیز قرینه کاشته شده اند . باغ های مستطیلی بسته به مکان قرار گیری کوشک ،یک یا دو محور تقارن و پلان های مربع اغلب چهار محور تقارن دارند .

شکل شماره 3: تقارن طولی به کار رفته در باغ وعمارت هفت تنان در شیراز

5- مرکزیت :

اصل مرکزیت بیشتر در کوشک ها دیده می شود . خصوصاً کوشک هایی با طرح هشت بهشت . این اصل در پلان مربع با وجود کوشک در محل تقاطع محور ها در اوج خود می باشد .

1/2- باغ سازی پلکانی ایرانی :

در بعضی از موارد که موقعیت طبیعی مناسبی برای ساختن باغ به نحوی وجود داشت که امکان بهره برداری از یک تپه یا دامنه ای با شیب زیاد برای ساختن بخشی از عمارت ها و فضاهای باغ پدید می آمد ٬ باغ را به گونه ای سازمان دهی می کردند که حد اکثر بهره برداری از عرصه های مرتفع و سطوح شیب دار صورت می پذیرد .در باغ های طراحی شده در چنین موقعیتی ٬ در بالای تپه یا در بخشی از دامنه کوه که عرصه و سطحی نسبتاً هموار وجود داشت .برخی از عمارت ها و فضاهای مورد نیاز طراحی و ساخته می شوند و در سطح و عرصه ای دیگر که در پایین تپه و عرصه مزبور قرار داشت .عناصر و فضاهایی که چشم اندازی مناسب فراهم می کردند ساخته می شدند .سطح شیب دار نیز غالباً به عنوان فضای سبز مورد استفاده قرار می گرفت . باغ تخت شیراز و قصر قاجار در تهران ،باغ شازده ماهان از این گونه باغ ها به شمار می آیند .در جدول شماره 1 به بررسی اصول هندسی باغ سازی ایرانی در باغ های پلکانی ایرانی پرداخته شده است .

3- باغ پلکانی شیراز (باغ تخت قراچه ) :

باغ تخت شیراز یکی از چهار باغ مشهوری است که بنا به نوشته ابن عربشاه در عجایب المقدور و شرف الدین یزدی در ظفر نامه ٬ پیش از دوره گورکانیان وجود داشته است .اساس عمارت اولیه توسط اتابک قراچه گذارده شده و به همین مناسبت به نام باغ تخت قراچه مرسوم گشته است .

شکل شماره 4: باغ تخت شیراز

توصیفات جهانگردان از باغ تخت شیراز :

1 -جکسن :

راه عمده ای را که از تنگ الله اکبر به شیراز می رود از دو سو باغ ها در بر گرفته اند . که از آن جمله هفت تن و چهل تن در جانب مشرق است که میعادگاه درویشان می باشد .در جانب مغرب نیز محوطه ای مشابه هست که یکی از جالب ترین آن ها باغ تخت است که من به خصوص به تماشای آن رفتم .این باغ در نقطه مرتفعی که مشرف به شهر است . در شمال غربی شیراز قرار دارد و شاه پیروزمند قاجار آغا محمد خان آن را در محل باغ قدیمی تری ساخته است که برای این منظور بسیار مناسب بوده است .آن را صفه صفه ساخته اند و چشمه ها و جویبارها و نهر ها آب هایشان را به صورت آبشارهای کوچک بر روی تخته سنگ های مرمرینی که در میان حوض های سنگی قرار دارند و میریزند .کنار جویبارها را سنگ تراشیده کار گذاشته اند و در حاشیه خیابان ها و راهرو های باغ درختان سرونارنج صف کشیده اند .هنگامی که من به تماشای باغ رفته بودم ٬حوض بزرگ وسط باغ پر بود ولی آبشار ها از ریزش باز مانده بودند و من فهمیدم که در خشکی تابستان همه چیز می خشکد و جای رطوبت و طراوت را گرد و خاک می گیرد .دیوارهای اطراف محوطه و پلکان های صفه سالم نمانده بودند و رو به ویرانی داشته .عمارت کلاه فرنگی که زمانی بر روی آخرین صفه به زیبایی سر بر افرشته بود .اینک ویران و متروک بود .با این همه هنوز از جلال و شکوه آن چندان باقی بود که زیبایی لوکزامبورگ کوچک گذشته حکایت کند و هنوز برای شیرازیان جای مناسب و دل انگیزی است که عصر ها بیایند و از هوای خنک دم غروب آن بهره مند شوند .

2- ویلبر :

عکسی که در حدود نیم قرن قبل گرفته شده باغ را به صورت ویرانه ای نشان می دهد .از آن موقع تاکنون ساختمان های ویران شده قسمت مرتفع را تجدید کرده اند .

لیکن استخر بزرگ آن اکنون خشک و خالی است و حتی امروز که باغ ویران وخراب شده باز هم جالب توجه است .چون نمونه کاملی از باغی است که با چشمه ای آبیاری می شود و آب آن در یک استخر بزرگ جمع می شود .این قبیل استخرها را دریاچه های کوچک می نامیدند و بدیهی است که تا سر حد امکان آن را بزرگ می ساختند . نوع باغ های تپه مانند در باغ هایی که در سراشیبی و یا به طور پلکانی ترتیب داده شده ٬ در آذربایجان و هند نیز مشاهده می شود . طرح هایی که بابر در زمان های قدیم تهیه می کرد٬ احتمالاً تحت تأثیر و نفوذ طرح های ایرانی بوده است .حقیقت این است که به هیچ طریق نمی توان دانست که ایجاد این نوع باغ ها چگونه در ایران رواج یافت .

3- ادوارد براون :

مقداری با فاصله به طرف شمال غربی ٬ باز هم دور تر از جاده و دامنه تپه ها ٬ باغ باشکوه ٬ اما رسیدگی نشده ای به نام باغ تخت است که به خاطر تراس ها و ساختمان های سفید رنگی که در انتهای دورتر آن احداث شده اند و از بالای خیابان هایی که در طرفین آن را درختان ارغوان پوشانده اند به شه می نگرد از بقیه متمایز تر است .

4- فرصت الدوله :

فرصت الدوله اشعار زیر را درباره باغ های آباد شیراز در عهد قاجاریه نقل می کند که در آن از تعدادی باغ های مشهور نام برده شده است .

یکبار اگر گشایی آن روی دل گشا را صد شکر از عنایت گویم ز دل خدا را

آن را که از رخت هست در خانه یک جهان گل کی آورد به خاطر باغ جهان نما را

باغ نظر چو دارم ز آن عارض چو جنت سوی ارم نخوانید این عاشق لقا را

از وعده بهشت است خشنود شیخ وزان حور حاصل بود علی النقدرشک بهشت ما را

خوش گلشنی ز کویش دارم که شه ندارد کو باغ تخت نبود داور من گدا را

5- مؤلف فارسنامه ناصری درباره این باغ چنین نوشته است :

در جانب شمال شیراز به ساخت یک میل کمتر حصاری از چینه کشیده . انواع درخت ها در آن کاشته اند و اکنون بیشتر آن خشکیده و قطع شده در جای آن ها زراعت کنند و حصارش خراب و بی تعمیر باقی است . در جنب صبوی این باغ پارچه کوهی به بلندی سی ذرع به پهنای صد ذرع به مسافت صد گام از کوه جدا شده ٬ در سال 480 اتابک قراچه والی مملکت فارس بر پشته این پارچه کوه عمارتی ملوکانه ساخته نامش را تخت قراچه گذاشت و جدولی را از نهر اعظم شیراز جدا کرده ٬ از دامنه کوه شمالی شیراز در برابر این پشته رسانیده٬ شتر گلویی را از زیر زمین گذرانیده داخل این عمارت نموده . حوض و باغچه آن را آب داد و بعد از سال ها خراب گشته جز نامی از آن باقی نبود و در سال 1208 به فرمان....... آغا محمد خان قاجار .........اساسی محکم و بنایی مستحکم در جای عمارت تخت قراچه گذاشته ٬ تخت قاجارش فرموده و در سال 1261 بفرموده ........ محمد شاه قاجار ....این عمارت را به چند مرتبه پرداخته ٬ طاق نماها ساخته ٬ صحن مرتبه ا درختان نارنج کاشته ٬ مرتبه دیگر حوض های کشکولی مرتب نموده و به این ترتیب به آخر رسانیدند و در دامنه مرتبه آخرین آن ها دریاچه وسیعی در جای دریاچه پیشینش و از خیانت کار کن یا کارفرما آب را زیاده از هفته نگاه ندارد ٬در جانب این دریاچه درخت های سرو و کاج کاشته اند و عمارت تخت قاجار از زیور جوانی روی به پیری گذاشته .

4- نتیجه گیری :

با توجه به بحث های گفته شده و توصیفات ارائه شده ، می توان موارد زیر را برای هندسه موجود در باغ های پلکانی ایرانی (باغ تخت شهر شیراز ) بیان نمود :

* باغ ایرانی هرجا که مقدور بوده است ، فضای مستطیل شکلی را به خود اختصاص داده است ودر تمامی نقاط تحمیل این هندسه به محیط طبیعی اطراف مشهود است . این موضوع در باغ های پلکانی حایز اهمیت می باشد .

اصول هندسی حاکم در نظام باغ سازی پلکانی به همان گونه ای تبلور یافته که در باغ های مسطح حضور داشته است با این تفاوت که تجلی آب و بهره گیری از صوت و حرکت ایجاد شده توسط این عنصر قدسی برجسته تر می باشد . بنابراین تمامی اصول هندسی گفته شده چون تقارن ، گستردگی دید، محور آب ، هندسه مستطیلی و مرکزیت به طور قاطع در باغ های پلکانی نیز وجود دارد .

منابع :

- آریان پور ٬ علیرضا . «پژوهشی در شناخت باغ های ایران و باغ های تاریخی شیراز ».انتشارات :فرهنگسرا

- انصاری ٬ مجتبی و محمودی نژاد ، هادی . « باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تأکید بر ارزش های باغ ایرانی دوران صفوی » . مجله هنر های زیبا . شماره 29 . صص 48-39

- براون ٬ ادوارد .« یک سال در میان ایرانیان » . ترجمه : مانی صالحی علامه .چاپ اول .سال 1384

- بهبهانی ایرانی٬ هما .« شاخص ها و ویژگی هی باغ سازی دوران قاجار در تهران ». ویژه نامه طراحی محیط . شماره 29 . صص 99-81

- پیرنیا ٬ محمد کریم . « آشنایی با معماری اسلامی ایران » .انتشارات : دانشگاه علم و صنعت .سال : 1382

- پیرنیا ٬ محمد کریم . « باغ های ایران » . مجله آبادی . شماره 15 . زمستان 1373

- جکسن ٬ ویلیامز . « سفرنامه جکسن ( ایران در گذشته و حال ) » . ترجمه : منوچهر امیری . انتشارات : خوارزمی . چاپ اول .سال 1352

- خوانساری ٬ مهدی . « باغ ایرانی بازتابی از بهشت » .انتشارات : دبیر خانه همایش بین المللی باغ ایرانی . سال : 1383

- دیبا ،داراب و انصاری ،مجتبی . « باغ ایرانی » . مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهر سازی ایران (ارگ بم کرمان ). جلد دوم . ص 25

- سید صدر ٬ ابو القاسم .« دایرﺓ المعارف معماری و شهر سازی » .انتشارات : آ زاده .چاپ اول . سال 1383

- شاکری ٬ مریم .«آب و باغ ایرانی ». کتاب ماه هنر خرداد وتیر 1382. صص 134-130

- « فارسنامه ناصری » .جلد دوم .ص 165

- کمالی سروستانی ٬ کوروش . « باغ های تاریخی شیراز » .انتشارات : سازمان میراث فرهنگی . سال 1384

- منصوری ،سید امیر . « درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی » . مجله :باغ نظر . شماره 3 . بهار و تابستان 1384 . صص 63-58

- نصر ٬سها . « شیوه های باغ آرایی و عناصر شکل دهنده باغ ایرانی » .صص 2-1 . ( مقاله از سایت www.farhangiran.com انتخاب شده است )

- نصر ٬سها . « سیر تحول باغ ایرانی در گذر زمان » .صص 5-1 . ( مقاله از سایت www.farhangiran.com انتخاب شده است )

- نعیما٬غلامرضا . « باغ های ایران » . انتشارات : پیام . چاپ اول .سال 1385

- ویلبر٬ دونالد . « باغ های ایران و کوشک های آن » . ترجمه :مهین دخت صبا .انتشارات : علمی -فرهنگی .سال 1385

- هاشم نژاد ، هاشم . « جستجوی ضرایب نهفته در میراث کهن » . مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهر سازی ایران (ارگ بم کرمان ). جلد دوم . ص 43

4- منابع اشکال و جداول :

- پیرنیا ٬ محمد کریم . « باغ های ایران » . مجله آبادی . شماره 15 . زمستان 1373

- پیرنیا ٬ محمد کریم . « باغ های ایران » . مجله آبادی . شماره 15 . زمستان 1373

- پیرنیا ٬ محمد کریم . « آشنایی با معماری اسلامی ایران » .انتشارات : دانشگاه علم و صنعت .سال : 1382

- آریان پور ٬ علیرضا . « پژوهشی در شناخت باغ های ایران و باغ های تاریخی شیراز ».انتشارات :فرهنگسرا

- تمامی جداول توسط نگارنده تهیه شده است .

فریال احمدی/دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر .دانشگاه تربیت مدرس

Email: این آدرس ایمیل در برابر اسپم ها محافظت می شود، برای دیدن آن می بایست جاوااسکریپت فعال باشد

[spow 44197]

سلام دوستان عزیز

دانلود مقاله ای با عنوان:

 

باغ های ایرانی

 

امیدوارم به درد دوستان معماربخوره

موفق باشیم

 

دانلود کنید

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[Bahram Sh مهمان]

سلام دوستان عزیز

دانلود مقاله ای با عنوان:

 

باغ های ایرانی

 

امیدوارم به درد دوستان معماربخوره

موفق باشیم

 

دانلود کنید

:icon_gol:........

[Atre Baroon 19624]

واژه شناسی و فلسفه به وجود آمدن باغ ایرانی

واژه شناسي:

باغ ايراني به دليل پيشينه ي تاريخي و ويژگي هاي شاخص كه در آن قابل شناسايي است داراي تعاريف خاص خود مي باشد. با اين وجود در اين باره چندين ديدگاه وجود دارد كه در مواردي با يكديگر متفاوتند.در اين زمينه گاه كساني باغ را از لحاظ شكل و اجزا تعريف نموده اندو عده اي ديگر ايده ي كلي و مفهوم باغ را دستمايه خود قرار مي دهند وبرخي ديگر اين دو تعريف را با يكديگر جمع نموده وتعريفي ديگر ارائه ميكنند.

گذشته از اين موضوع، واژه‌هاي مرتبط با باغ و واژه‌هايي كه معاني و مفاهيم گوناگون آنرا دربردارند و ريشه و خاستگاه آن بوده‌اند در طول قرون و هزاره‌ها واژه‌ها و تركيبات بسياري را بوجود آورده‌اند.

در دورة هخامنشيان و پس از آن در سرتاسر سرزمين ايران، تعداد بي‌شماري باغ‌هاي بزرگ و باشكوه وجود داشته است.اين گونه باغها كه در آن زمان در يونان وجود نداشت،از نظر مردم اين كشور و ساير كشورها بسيار جالب مي نمود و آنها براي آن همان واژه پرديس را بكار ميبردند. اين واژه در زبان يوناني Paradeisos و در زبان انگليسي به صورت Paradise به معني بهشت بكار برده مي‌شود

فلسفه ي به وجود آمدن باغ :

انسان كاشف طبيعت و عاملي در تجلي امكانات و استعدادهاي نهاني طبيعت شناخته شده و اوست كه با تصور در طبيعت، رازهاي نهاني خود را آشكار ساخته و گه‌گاه از چهره به ظاهر خصمانه و شرارت آلودش، زيبايي، صفا و صميمت نشان ميدهد. در اين فلسفه روابط انسان و طبيعت به صورت يكپارچه مشاهده مي‌شود و انسان نه جزئي جدا‌شدني از طبيعت و نه حاكم مافوق آن است. شعر و ادب هنرهاي تزئيني ايران خواه از زمان هخامنشيان و خواه از زمان سامانيان و دورة اسلامي، هميشه سرشار از احترام و علاقه‌ به طبيعت است.

پیشینه تاریخی باغ ایرانی

هر شهر و قصری در ایران قدیم باغ‌هایی داشت که بسیاری از آنها عمومی بوده و همه آنها برای مراسم نوروز گشوده می شدند. باغ ایرانی دارای محوطه‌های باز بوده و به صورت چهارراه‌های بزرگی که در میان آنها، آب‌نمایی برای نوشیدن آب وجود داشت و میدان مرکزی یک پارک بزرگ بود، گرداگرد آن درختان تبریزی بلند با آلاچیق پوشیده از یاسمن و گل‌سرخ قرار داشت.

باغ از زمان‌های قدیم بخش اساسی از زندگی ایرانیان و معماری کشوربوده و در موجودیت آتشکده‌های بزرگ و تقویت نمادین آنها، سهم داشته است. از زمان سومریان، باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه می کرد.

ایرانیان به منظور بهره‌گیری نسبی از منابع آب، با قدرت تخیل و ابداع، چاره اندیشی کرده بودند و کاریزهایی عمیق که از 80 الی 120 کیلومتر طول داشته، حفر می کردند. حتی در 3500 سال پیش از میلاد، آرایش سفال پیش از تاریخ، علاقه شدید به آب و حاصلخیزی را نشان می‌دهد. این نقش های کهن، همه عناصر آن را به صورت واقعی یا نمادی، ثبت کرده‌اند : کوه، ابر، برکه، جنگل، پرندگان آبی و درختان که هدف عمده از آنها دریافت پاسخ مساعد از قدرت‌های آسمانی بود.

در سفال سامرا، طرح نمونه‌وار باغ دیده شده است؛ به صورت دو نهر متقاطع با پرندگان و درختان در هر یک از چهارگوشه. در مفرغ‌های لرستان (حدود هزار سال قبل از میلاد) . باز درخت را همراه با آب روان ترسیم کرده‌اند که مطلوبترین منظره در یک سرزمین خشک است. پس از آب، درختان مهمترین نقش را در شکل‌گیری باغ ایرانی دارند. ایرانیان قدیم معتقد به فرشته مقدسی بودند به نام (اوروزا) که صدمه زدن به گل و گیاه، موجب ناراحتی و خشم او می‌شد.

کوروش کبیر در سارد، باغ بزرگی ساخته و به دست خود در آن درخت کاشته بود. گزنفون در کتاب خود به نام (اکونومیگوس) نقل کرده است که کوروش شخصاًُ لیزاندر را به تماشای باغ خود در سارد برده است که لیزاندر از مشاهدة زیبایی درخت‌ها، نظم و دقت فواصل آنها و مستقیم بودن ردیف‌ها ، زاویه‌ها و روایح معطر و متعددی که هنگام گردش به مشام آن دو می رسیده، تحسین و تمجید می‌کند.

باغ‌های هخامنشی دارای طرح‌های مستطیل دقیق با خیابان‌ها و درختان متقاطع بود. سنگ نگاره‌های به جا مانده از دوران هخامنشی با درختان راست قامت، به خوبی اهمیت باغ در میان ایرانیان و نیز نظم هندسی موجود در باغ‌های ایرانی را نشان می‌دهند. باغ در عصر شاهنشاهی ساسانیان نیز بر پایه اصول گذشته شکل می‌گیرد. ترکیب هندسی منظم، میان عرصه اصلی، خیابان‌های عمود برهم و کرت‌های راست گوشه، باغ‌ها بسیار وسیع بودند و با دقت طراحی و مراقبت می‌شدند و گاه نزدیک به 25 کیلومتر مربع مساحت داشتند.

باغی که توسط خسرو پرویز پس از هفت سال کار ایجاد شد، اصلاحی جسورانه و زیبا در محیط بود. در دوران اسلامی، باغ‌های انبوه کاخ ها را احاطه می‌کردند و از لحاظ معماری به عنوان بخشی از آن محسوب می‌شد، به صورتی که باغ تمامی جوانب اصلی بنا را به صورت قرینه فرا می‌گرفت. سراسر محوطه به قطعات مستطیلی تقسیم می‌شد که از میان آنها جوی‌های کوچکی می‌گذشت . این ‌باغ‌ها به پیروی از پیشینیان ایرانی ساخته می‌شدند.

از همان سده‌های نخستین هجری، باغ‌سازی به شیوة ایرانی به فراسوی مرزها می‌رود و به مرور زمان گسترة خود را وسیع‌تر می‌کند. باغ‌های زیبای آندلسی (الحمرا) و باغ‌های بابری کشمیر نمونه‌هایی از باغ‌هایی هستند که تحت تأثیر باغ‌سازی ایرانی شکل گرفتند. شیوة باغ‌سازی در کشورهای شرقی از باغ‌سازی ایران الهام گرفته است. بابرشاه از شاهان مغولی حاکم بر هند شیوة باغ‌آرایی ایرانی را به سرزمین هند برد و باغ‌هایی در آگرا واقع در شمال هند احداث کرد که معدودی از آنها تا به امروز موجود است و سپس جهانگیر یکی از جانشینان وی چندین باغ در منطقه کشمیر ایجاد نمود.

در کتاب تاریخ تمدن ـ عصر ایمان ـ ویل دورانت آمده که باغ به سبک ایرانی مورد تقلید سایر ملل نیز قرار گرفت و هم در بین اعراب و مسلمانان و هم در هندوستان رواج یافته است و در قرون وسطی موجب الهام اروپائیان گردیده است. در اروپای قرون وسطایی که در شهرها به باغ عمومی و فضای سبز مفهومی نداشت، بیشتر شهرهای ایران در محاصرة باغ‌های سرسبز و انبوه که پناهگاهی برای آسایش ساکنان آنها بوده است و از نظر زیبایی، طراوت و داشتن باغ‌های بزرگ و بی‌شمار در دنیای آنروز به خود می‌بالیده‌اند.

[Atre Baroon 19624]

باغ ايراني بيشتر حاكي از نياز هاي روحي انسان است. از زمان‌هاي قديم بخش اساسي از زندگي ايران و معماري آن بوده و در موجوديت آتشكده‌هاي بزرگ و تقويت نمادين آنها، سهم داشته است. از زمان سومريان، باغ، معبد و قصر سلطنتي را احاطه ميكرد. بي‌شك باغ در چنين اقليم خشكي همه چيز از آسايش و زيبايي داشت تا عرضه كند. ولي هنگاميكه مبارزه به خاطر زنده ماندن بيش از لذت شخصي اهميت داشت. اين يك موضوع فرعي بود. از آنجا كه همه چيز را از مشيت خداوند مي‌دانستند. ايرانيها از قديم الايام به ساختن باغ و باغچه در حياطها و دور و بر خانه ها علا قه ي خاصي داشتند.شايد خاطره ي ميهن اصلي و خاستگاه قوم آريا منشأ اين علاقه بوده است. آنها باغچه هايي را كه در اطراف بنا مي ساختند « په اره دئسه» مي ناميدند.فرامانروايان شهر هاي داخل ايران،يا شهرهاي قلمرو شاهنشاهي ايران در خارج،همه ملزم به ساختن چنين باغچه هايي بوده اند. مثلاُ يكي از اين په اره دئسه ها يا پرديس ها در تخت جمشيد بود كه خشايار شاه در هنگام بر شمردن نام بناهايي كه ساخته ، از آن ياد كرده است.(باغ ايراني،محمد كريم پير نيا)

چهار قرن و نيم پيش از ميلاد، در ليسريا باغي زيبا و بزرگ وجود داشته است كه بنام پاراديس معروف بوده است. باغ‌هاي معلق بابل نيز كه بوسيله بخت‌النصر بخاطر همسر ايراني وي، دختر فرمانرواي ماد، احداث شده‌اند بر طبق همان اصول طرح پاراديس ايجاد گرديده، به طوريكه از نظمي خاص و الگويي مناسب برخوردار و تا زمان اسكندر هم برجاي مانده بوده‌اند.

ساخت باغ در كشور ما سابقه اي طولاني داشته و در تمام دورانها به خصوص دوره اسلامي مورد توجه بوده است.باغ ها چند عملكرد داشته اند و در بعضي دورانها باغ هاي عمومي براي گردش و تفريح اهالي ساخته مي شده است.در كتاب پژوهشي در شناخت باغهاي ايران و باغ هاي تاريخي شيراز آمده است .آيين و كيش قديم ايرانيان به كشاورزي و باغ سازي اهميت خاصي داده،آن را ستايش نموده است چنانكه در ونديداد،فر گرد سوم_فقره ي 33 ميخوانيم كه زر تشت به اهورا مزدا مي گويد:اي آفريننده ي جهان مادي،اي يگانه ي پاك،چهارمين كسي كه زمينه را به منتهي درجه وجد آورد كيست؟اهورا مزدا پاسخ مي دهد، آن كس كه بيشترين مقدار گندم كشت كند و بيشترين سبزيها بكارد و بيشترين درختها بنشاند،كسي كه زمين خشك را آب دهد وزمين خيس (باتلاق) را بخشكاند وزير كشت ببرد.(آشنايي با معماري اسلامي،محمد كريم پير نيا).

كوروش كبير در سارد، باغ بزرگي ساخته و به دست خود در آن درخت كاشته شد. گزنفون yenophon در كتاب خود به نام (اكونوميگوس) نقل كرده است كه كوروش شخصاًُ ليزاندر را به تماشاي باغ خود در سارد برده است كه: ليزاندر از مشاهدة زيبايي درخت‌ها، نظم و دقت فواصل آنها و مستقيم بودن رديف‌ها و زاويه‌ها و روايح معطر و متعددي كه هنگام گردش به مشام آن دو مي رسيده، تحسين و تمجيد مي‌كند. باغ‌هاي هخامنشي داراي طرح‌هاي مستطيل دقيق با خيابان‌ها و درختان متقاطع بود. سنگ نگاره‌هاي به جا مانده از دوران هخامنشي با درختان راست قامت، به خوبي اهميت باغ در ميان ايرانيان و نيز نظم هندسي موجود در باغ‌هاي ايراني را نشان مي‌دهند.

در كتاب فارسنامه ابن‌بلخي كه بين سالهاي پانصد تا پانصد و ده هجري تأليف شده است، سلسله‌هاي پيش از اسلام را بنا به روايت قديم به چهار سلسله بنام پيشواديان، كيانيان، اشكانيان و ساسانيان بر شمرده است، مؤلف اين كتاب، (منوچهر پسر ميشخوريار) را كه هفتمين پادشاه پيشدادي است نخستين كسي مي‌داند كه در جهان به احداث باغ و بستان پرداخته و مي‌نويسد: (آثار او آنست كه اول كسي كه باغ ساخت او بود و رياحين گوناگون كي بر كوهسارها و دشت‌ها رسته بود جمع كرد و بكشت و فرمود تا چهار ديوار گرد آن در كشيدند و آنرا بوستان نام كرده يعني معدن بديها).

باغ در عصر شاهنشاهي ساسانيان نيز بر پايه اصول گذشته شكل مي‌گيرد: تركيب هندسي منظم، ميان اسة اصلي، خيابان‌هاي عمود برهم و كرت‌هاي راست گوشه، باغ‌ها بسيار وسيع بودند و با دقت طراحي و مراقبت مي‌شدند: گاه نزديك به ٢٥ كيلومتر مربع مساحت داشتند. باغي كه توسط خسروپرويز پس از هفت سال كار ايجاد شد، اصلاحي جسورانه و زيبا در محيط بود.

[Atre Baroon 19624]

الگوهای باغهای ایرانی :

الگوی 1 : کوشک ( باغ فین کاشان )

- ساختمان کوشک دارای الگوی فضای میانی می باشد.

- ورودی باغ بر روی محور اصلی مقابل کوشک قرار می گیرد

 

الگوی 2 : کوشک باغ ( باغ شاهزاده کرمان )

- کوشک در یک سوم میانی قرار می گیرد ، به این صورت که اگر طول مستطیل را به سه قسمت تقسیم کنیم ، کوشک در تقاطع یکی از یک سوم قرار می گیرد

 

الگوی 3 : باغ ( باغ دولت آباد یزد )

 

ویژگی باغها :

1- دیوار محصور دورشان دارند => درونگرا بودن

2- هندسی بودن ساماندهی فضایی آن => باغها همه هندسی هستند – باغ ایرانی هندسی است ، حتی درختهای آن ، برخلاف باغهای ژاپنی و چینی که الگوی باغ را از خود باغ گرفته اند.

3- وجود سر در بصورت ساختمان => المانهای ورودی : پیش خان – پیش طاق – آستانه یا پای در – پِلَنگ ( درگاه میان یک دیوار ستبر ، از آستانه تا پایان پهنای دیوار ) –دالان درون باغ – در اغلب باغها ساختمانهای ورودی 2 طبقه هستند

4- دارای برج

5- شبکه خیابان بندی راست

6- شبکه آب نماها و آبیاری راست

7- ساختمان کانونی ( کاخ ، کوشک ، کلاه فرنگی و ... )

8- باغچه های چهارپهلو پر از درختان و گلها

 

نقشه های باغهای ایرانی :

۱- باغهای تخت و کم شیب => باغ فین کاشان ، باغ دولت آباد یزد

2- باغهای شیبدار و سکوبندی شده => باغ تخت شیراز

3- باغهای ساخته شده بر روی زمینهای دارای پستی و بلندی و کمتر دست خورده => باغ عباس آباد بهشهر

 

 

تقسیم بندی باغها در جهان:

1- باغ هندسی : آمیختگی اندامها ، بخش بندی و آراستگی کالبد آن ، چهار چوبی هندسی دارد و برگرفته از سازمان هندسی می باشد => خطوط راست ، گوشه های راست ، اندازه های پیراسته ، راسته راهنما ، دیدهای ویژه ، شبکه بسامان آب و آبیاری => باغهای ایرانی و هندی

2- باغ دورنمایی ( ضد هندسی ) : آمیخته ای از اندامهای چشم نواز با کالبدی آزاد => نرمش خطوط ، راه های اریب ، گوناگونی رویه ها ( گوناگونی سطوح ) ، پرهیز از راسته سازی => باغهای ژاپنی و چینی

3- باغ هندسی - دورنمایی : آمیخته ای از نوع اول و دوم => باغهای فرانسه و انگلیس

 

ویژگیهای کلی باغ:

- در باغها 4 عنصر مرتبط با آب داریم : 1- جوی ها 2- آب نماها ( در مقاطع جوی ها ) 3- آبفشان یا فواره 4- آبشار یا آبشره

- همه کوشک های دو طبقه هستند

- باغ ایرانی ، باغ پرسپکتیو یک نقطه ای است

- باغ ماهان کرمان شاهکار بازی با آب است ، شیب آن از باغ فین و دولت آباد بیشتر است

- آب و حرکت عناصر اصلی باغسازی هستند

- تَریشه : گذرگاه های باغها

- کهن ترین باغ ایرانی باغ پاسارگاد ( باغ کوروش ) می باشد

 

 

منبع :

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[Mahnaz.D 61915]

باغ پهلوان‌پور

مهريز كه از دوران قاجار بر كوير به يادگار مانده، هنوز خنكای يك باغ سرسبز را داراست. «باغ پهلوان‌پور» در محله‌ی مزبورآباد (بيدك) مهريز در سی‌وپنج كيلومتری يزد واقع است كه به دليل آب روان و سرسبزی حاصل از آن به تنهايی يك باغ‌محله است. حسن ملارضا اين باغ را بنا نهاد و آن را به دامادش علی پهلوان اهدا كرد. اين باغ متعلق به اواخر دوره‌ی قاجار است و شانزده حقابه (سهميه‌ی آب به اندازه‌ی ده دقيقه از آب قنات حسن‌آباد) دارد. اين آب هر دوازده روز يك بار در آن جاری می‌شود و درختان چنار و انار، بادام و خرمالو جلوه‌يی خاص به باغ بخشيده‌اند. باغ پهلوان‌پور از لحاظ معماری نماينده‌ی تغييرات سبك باغ‌سازی كهن به جديد و رايج ام‌روزی‌ست.

اين باغ دارای ساختمان‌های كوشك (شربت‌خانه)، بنای زمستانه، سرای‌داری، حمام و آش‌پزخانه است. سبك معماری آن تركيبی از معماری كوشك و حياط مركزی‌ست. مجموع ورودی شامل برج اسطبل است كه تزئينات برج آن يادآور دوران زنديه است، هر چند كه در اواخر قاجار ساخته شده. كوشك يا شربت‌خانه لقب زيباترين بنای ساختمان را از آن خود كرده، چرا كه از داخل شامل تالار، حوض‌خانه و گوش‌واره‌ی زيبايی‌ست كه آب زلال قنات حسن‌آباد، ابتدا از اين كوشك می‌گذرد و بعد به باغ سرازير می‌شود. برجی گلين و گچ‌بری‌های زيبای سقف‌ها بسيار ديدنی‌اند.

بنای معروف زمستان‌خانه كه در دوران پهلوان اول بر پهنه‌ی اين باغ حك شده، بنا به اقليم منطقه به گونه‌يی ساخته شده است كه برای استفاده از زمستان و گرمی و سردی هوا مناسب است. اتاق‌های نشيمن، پستو و مطبخ در يك طبقه‌ی زمستانه واقع‌‌اند. در كنار كوشك باغ پهلوان‌پور، حمام، آش‌پزخانه و انباری و کارگاه ريسنده‌گی به تازه‌گی از زير خروارها خاك بيرون آمده‌ا‌ند. در كنار آن بناهای ديگری چون سرای‌داری باغ، در جبهه‌ی شمالی باغ، در اختيار خدمه بوده است.

[Mahnaz.D 61915]

باغ صدری تفت (باغ نمير)

باغ صدری تفت يكی از باغ‌های زيبا در محله‌ی باغ گلاب‌دان اين شهرستان است كه در دوران زنديه و به دستور «صدر العلما» ساخته شده و در قسمت بالای تالار باغ، با تاق‌نمای محرابی تزئين شده است و در بدنه‌ی داخلی بادگير دو طبقه‌ی اين باغ، سروی‌ست كه به شيوه زيبايی گچ‌بری شده و در دو سويش نقشی از اهورا مزدا ديده می‌شود. در قسمت پشت تالار فضايی هست كه با فضای زير بادگير ارتباط دارد و هوای مطبوعی را به وجود می‌آورد و اتاق‌های سه‌دری آن، حوض سنگی و آسياب آبی كه در انتهای باغ قرار دارند بر زيبايی اين باغ تاريخی افزوده‌اند. باغ دارای يک بادگير بلند بيست‌وسه متری و يک تالار و هفتادو‌پنج فواره‌ی زيبا نيز هست.

[Mahnaz.D 61915]

باغ گلاب‌دان

باغ گلاب‌دان تفت بناهای زيبايی در کنار خود دارد: مثلا آب‌انباری از دوران پهلوی در روستای كوير، محله‌ی گلاب‌دان شهرستان تفت. اين بنا مجموعه‌يی متشكل از حمام، تكيه و مسجد است كه همه‌گی آن‌ها وقفی هستند. اين آب‌انبار دو قسمت اصلی مخزن و درگاه ورودی دارد. تمامی قسمت‌های آب‌انبار گلاب‌دان با آجر ساخته شده و دارای چهار بادگير سه متری با تزئينات آجركاری‌ست. از مشخصه‌های اصلی آب‌انبار پلكان و پاگرد آن است. ورودی آب‌انبار تا محل اين پاگرد بدون سقف و به شيوه‌ی ويژه‌ای ساخته شده است. در وسط فضای اطراف مخزن، كه اكنون با ديواری محصور شده است، اجاق‌هايی وجود دارد كه در مراسم مذهبی ماه محرم مورد استفاده قرار می‌گيرند. آب اين آب‌انبار در گذشته از قنات تأمين و از آن به عنوان منبع آب شرب محلی استفاده می‌شد، ولی در حال حاضر بدون استفاده مانده است.

[Mahnaz.D 61915]

باغ دولت‌آباد

اين باغ نمونه‌ی باغ‌های بزرگ ايران است كه در سال 1160 هجری قمری در دوره‌ی زنديه بنا شده است. بادگير مرتفع و زيبای اين باغ اصيل ايرانی سی‌وسه متر از سطح زمين ارتفاع دارد و در واقع بلندترين بادگيری‌ست كه تاكنون از سوی پژوهش‌گران معماری و باستان‌شناسی شناسايی شده است. اين باغ بزرگ يكی از يادگارهای محمدتقی خان بافقی، مشهور به خان بزرگ، سرسلسله‌ی خاندان خوانين يزد و مرد مقتدر آن روزگار است.

در کتاب جامع جعفری با «ذكر قنات مباركه‌ی دولت‌آباد يزد و ايراد وقف‌نامه آن از منشآت عالم ربانی آقای سيد احمد اردكانی …» آمده است:

«... تخمينا معادل پانصد درب باغ و مساوی دو هزار جريب زمين از آن آب شاداب است ... منبع و مظهر آن هر دو در بلوك مهريجرد است و ... در ساحت نه فرسنگ زمين قمری به جهت آن آب حفر فرموده از بلوك مهريجرد و شهرت بنا فرموده، از بلوك مهريجرد به حوالی ولايت كشانيدند و در حومه‌ی شهر به زراعت رسانيدند و آسيابی در قريه‌ی محمد‌آباد چاهوك كه واسطه‌ی ميان مهريجرد و شهرت بنا فرموده، از آن آب دائر ساختند ... بالجمله بنای قنات مزبور بر چهار رشته قنات است ... رشته‌ی اول قنات مسمی به باقرآباد است كه در اصل مرغابی بود و بعد از انتقال به نواب جنت‌مآب خان مغفور سعيد آبی بر روی كارش آمد ... رشته‌ی دوم قنات مسمی به مهدی‌آباد است ... رشته‌ی سيم قنات مسمی به [...؟] است ... رشته‌ی چهارم نصفه از قنات قديمه‌ی بغدادآباد است كه منتقل به خود فرموده ... و اين چهار رشته قنات را بر روی هم مسمی به قنات دولت‌آباد ساخته از ساحت مهريجرد به عرصه‌ی حومه‌ی شهر چنان‌كه مسطور گشت جاری گردانيده و در موضع آب‌شاهی ربع از قنات دولت‌آباد را مفروز نموده و به اولاد فرخنده نهاد خود بخشيده‌اند و سه ربع ديگر را به حومه آورده ربعی از آن سه ربع را به ضميمه‌ی باغ دولت‌آباد كه نيز از ابنيه‌ی آن بزرگوار است با اراضی تابعه‌ی باغ مزبور وقف بر چهارده معصوم فرموده‌اند كه متولی شرعی آن (نام متولی را از نسخه‌ی خطی زدوده‌اند) ...»

نويسنده سپس با شرح وقف‌نامه می‌نويسد:

«يكی ديگر از بناهای آن بزرگ‌وار باغ دولت‌آبادست كه متصل به دروازه‌ی چهارمنار و خارج شهر واقع است و از آب قنات دولت‌آباد مشروب می‌شود ... مقابل آن عمارت در سمت غربی كه بدايت باغ است، طرح عمارت ديگر ريخته‌اند ...»

باغ دولت‌آباد پس از محمدتقی خان رو به ويرانی رفت و اگر چه دوباره مورد مرمت قرار گرفت، ولی هيچ‌گاه به روزگاران آبادانی و دل‌گشايی عهد خان بزرگ نرسيد. باغ دولت‌آباد متشکل است از عمارت تالار آيينه، عمارت سردر، عمارت بهشت آيين، عمارت بادگير، عمارت حرم‌خانه يا حرم‌سرا، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمان يا خانه‌ی خدم و حشم و آش‌پزخانه و ديوان‌خانه، ساباط، آب‌انبار، درشكه‌خانه، اسطبل تابستانه و زمستانه است. اين باغ هم‌چنين دارای قنات، حوض‌ها و جداول آب متعدد در فضای اصلی‌ست. از مصالح شاخصی كه در بناهای اين باغ به كار رفته سنگ مرمر است كه از شهر مراغه آورده شده. عمارت هشتی و بادگير از مهم‌ترين بخش‌های مجموعه به شمار می‌روند كه در آن، آميزش جريان هوا و آب به زيباترين شكل صورت گرفته است. كاربندی‌های بسيار ظريف سقف هشتی اثر استاد حاجی علی‌اكبر آخوند است كه با سيم گل و دم‌گيری گچی به طرزی بسيار ماهرانه اجرا شده است. در ارسی مشبك به شيشه‌های رنگی نيز كه مرمت شده است به زيبايی بنا اضافه كرده است. باغ از رديف‌كاری درختان مختلف برخوردار است كه عمده‌ترين آن‌ها را سرو و كاج تشكيل می‌دهد. درختان ميوه‌ی باغ شامل انگور و انار است كه داخل كرت‌های منظم كاشته شده‌اند. در اين باغ بوته‌های گل سرخ نيز به فراوانی يافت می‌شود كه به صورت رديفی كاشته شده. باغ دولت‌آباد به لحاظ هنر باغ‌آرايی و هم‌چنين معماری استادانه از مجموعه‌های ديدنی كشور محسوب می‌شود، نمونه‌يی كه حداقل پس از گذشت چند دهه برای آن مشابهی نداريم.

استاد محمدکريم پيرنيا در گفت‌وگو با مهندس فرهاد ابوالضيا گفته‌اند (اين گفت‌وگو در تارنمای باغ‌های ايرانی ثبت است):

«يكی از مشخصه‌های مهم باغ ايرانی، تمايل زياد به نمايش آب بود، چون آب معمولا خيلی كم و بسيار عزيز بود. معمار باغ‌ساز بازی‌های غريبی با آن می‌كرد. مثلا در باغ دولت‌آباد يزد كه بنايی در بالای باغ با يك بادگير، و بعد از آن يك هشتی و سه اتاق در بالا و طرفين آن، و يك بنا در سمت راست و يك بنا در سمت چپ و يك سردر دارد، معمار با بازی وصف‌ناپذيری بارها آب را به درون زمين برده و بيرون آورده است.

ابتدا آب را در زير بادگير در يك حوض يك‌پارچه‌ی مرمر برده كه می‌جوشد و در آن بالا می‌آيد. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی می‌شود. از وسط هشتی به سه حوض كشيده‌ی دراز در سه شاه‌نشين می‌رود. در مقابل «ارسی» اتاق‌ها سه «سينه كبكی»ست از سنگ مرمر كه آن را به شكلی می‌تراشيدند تا موج ايجاد كند و آب را وقتی كه كم است بيش‌تر نشان دهد . آب از هر سينه كبكی وارد يك حوض‌كله‌گی می‌شود، و از آن‌جا در جوهايی در دو طرف ميان كرت جاری می‌شود و به سردر می‌رسد. گاه آب در اين مرحله وارد آب‌گردانی بسيار زيبا می‌شد كه در باغ دولت‌آباد يزد به كلی از بين رفته است. بعد از آن آب از زير سردر عمارت بيرون می‌رفت و به يك استخر بزرگ دوازده ضلعی می‌رسيد و به سه استخر ديگر در سه طرف‌شان. آب از اين استخرها به خيابان‌ها و آبادی‌ها می‌رفت و سرانجام به مصرف كشت و زرع می‌رسيد.»

سازنده‌ی باغ دولت‌آباد در وقف‌نامه‌اش نوشته است: «خدا لعنت كند آن كسی را كه قبل از بيرون آمدن آب از اين باغ، حتا به اندازه‌ی سيراب كردن گنجشكی از آن استفاده كند. محصول اين‌جا وقف بارگاه مولا در نجف است.» متأسفانه بعدها قنات را از بالا بستند و نگذاشتند به شهر بيايد و برای تأمين آب باغ، از چاه آب می‌كشيدند و حوض‌هايش را پر می‌كردند، كه ديگر اين باغ هرگز آن صفا و زيبايی گذشته را باز نيافت.

[Mahnaz.D 61915]

باغ مشير

باغ مشير ام‌روزه به يک باغ هتل تبديل شده است. اين هتل در محل باغ قديمی مشير الممالك متعلق به دوران قاجاريه احداث شده است. اين باغ دارای ساختمان، كوشك و كالبد باغ‌های ايرانی با درختان انار، توت، بيد، كاج و نهر آب جاری‌ست.

 

باغ خان

اين باغ در زمان محمد خان، والی حاكم يزد بين سال‌های 1280 تا 1293 هجری قمری ساخته شده است. بنای وسط باغ سه طبقه دارد و در طبقه‌ی دوم باغ تالار بزرگی هست كه سقف بلند و پهنی دارد. سازنده‌ی اين تالار استاد كريم بوده است كه نقل است تاق آجری اين سقف زيبا را يك روزه پوشانده است. گويا در دهه‌ی دوم قرن چهاردهم يكی از نواده‌گان ميرزا جعفر منشی به نام ميرزا فتح‌الله خان مستوفی يزدی آن را خريده است .صاحب تازه قسمت‌های آسيب‌ديده‌ی باغ را با شيوه‌يی زيبا مرمت و بازسازی كرد و نقوش و تزئيناتی در آن حك كرد.

گفتنی اين كه باغ خان در قديم بين راه تفت و يزد قرار داشته و اينك با گسترش شهر يزد، اين باغ فاصله‌ی چندانی تا شهر يزد ندارد. هم‌چنين در گذشته آب دوازده رشته قنات از اين باغ عبور می‌كرده است كه اكنون اثری از آن نيست.

[Mahnaz.D 61915]

باغ حجت‌آباد وزير

حجت‌آباد در شمال باختری شهر يزد، در محل تقاطع راه يزد - تهران و جاده‌ی طبس واقع شده است و از آبادی‌های شهرستان يزد، بخش اشكذر و دهستان رستاق است. باغ، عمارت، حمام، آب‌انبار، بازار و ساباط حجت‌آباد وزير را شخصی به نام ميرزا محمد مستوفی بنا كرده که در اواخر سلطنت ناصرالدين شاه فرمان‌دار كردستان بود. پس از دو سال به تهران آمده و به سمت وزير مشاور نايل می‌شود. از آن‌جا كه اصالت يزدی داشته و به سبب تعلقات ملكی قصد عزيمت به آن ديار می‌كند. سپس با حفظ سمت وزارت، حكومت يزد را نيز عهده‌دار می‌شود. از اين‌جاست كه بناهای يادشده دربالا عنوان وزير را به خود می‌گيرند نام حجت‌آباد نيز از آن سبب برگزيده شد كه اين مكان‌ها به نيت امام زمان (ع) ساخته شده‌اند.

قسمت‌های مهم مجموعه‌ی حجت آباد مشتمل بر آب‌انبار، ساباط، کاروان‌سرا، حمام، عمارت و باغ است. اين مجموعه در مسير قنات قديمی به نام حجت‌آباد قرار داشته كه در نهايت به حوض درون محوطه‌ی عمارت ختم می‌شده و پس از آن برای آب‌ياری باغ مورد استفاده بوده است. حمام اين مجموعه دارای حوض هشت ضلعی با نورگيرهای سقفی و فضاهای جنبی‌ست كه يا بدون استفاده مانده و يا با مرور زمان از خاك و شن‌های روان پر شده است. عمارت كه در مجاورت ضلع باختری باغ است، در حدود صدوسی سال قدمت دارد. عمارت به صورت مستطيل كشيده‌يی در سه طبقه‌ی زير زمين، هم‌كف و طبقه‌ی بالا ساخته شده است و عمده‌ی مصالح ساختمان خشت و گل و آجر است. بنا در جبهه‌های باختری به ديوار باغ متصل و سه جبهه‌ی ديگر آن آزاد و دارای نمای اصلی عمارت نمای خاوری‌ست و ورودی اصلی در ميانه‌ی اين بنا قرار دارد. هشت ورودی قديمی از طريق هشت راه ارتباطی طولی و عرضی افراد را به داخل بنا هدايت می‌كند.

و از اين باغ‌ها جز نام و نشانی از آبادانی و سرسبزی‌شان چيزی نيافتم: باغ ناجی يزد، باغ گل‌کار، باغ قصر آينه، باغ حافظی طزرجان.

[Mahnaz.D 61915]

باغ گلشن طبس

باغ گلشن طبس توسط ميرحسن خان، حاكم طبس، وقف شده است و هم‌اكنون در آن هفتاد گونه درخت ميوه، دوهزار درخت خرما، سه‌هزار اصله مركبات و انار و نيز گل‌های تزئينی و گياهان دارويی ديده می‌شود.

در طبس باغ‌های زيبايی چون باغ شازده و باغ امير با بادگيرها و نماهای زيبا برقرار بود که گويا زلزله همه را در هم کوبيد و از ريشه برآورد. در باغ گلشن گل‌های شگفت‌انگيزی روييده بودند، هم‌چون ياس زرد، مريم روز و پيچ اناری.

باغ روآب

قدمت باغ روآب به اوايل دوره‌ی قاجار می‌رسد. قسمت‌هايی از اين بنا در سال 1381 با هدف تعريض معبر تخريب شد.

 

و باغات معروف بافق عبارت‌اند از: باغ سرچشمه يا باغ سلوچ، باغ تيتـو و باغ سردر صدرآباد (كه متأسفانه قسمت‌های جانبی كوشك آن فرو ريخته است. بنای اصلی سالم مانده و با مرمت آن می‌توان در حفظ يكی از باغ‌های كهن بافق كه چشم‌اندازی زيبا دارد، كوشيد).

 

در فرهنگ‌نامه‌ی دهخدا، فهرستی از باغ‌های يزد برشمرده شده به اين قرار: باغ شمس‌الدين ترخان (باغی در غايت بزرگی و انهار در وی جاری و عمارت‌اش مختصر و دل‌پذير)، باغ شهر، باغ عزآباد، باغ علاء، باغ فيروز، باغ كمال (منسوب به كمال كاشی)، باغ لاستان (به صورت لايستان و لاسدان تلفظ می‌شود)، باغ لالا (كه از مستحدثات لالا صواب يكی از پيش‌كاران اتابكان يزد بوده است)، باغ محمد ميرك (كه آن را از فرط صفا، عشرت‌خانه‌ی حور و غلمان می‌گفته‌اند)، باغ مولايی، باغ مهتر علی‌شاه (باغی به غايت وسيع با دو نهر آب روان، با درگاه عالی و طنبی بر بالای آن و درميان باغ صفه و پيش‌گاه و موضعی وسيع)، باغ طغاشاهی (از مستحدثات اتابك طغان‌شاه است و شاه يحيی ساباطی عالی و مسجدی بر در آن ساخته و درآن ساباط هميشه آب تفت جاری‌ست) و باغ عبدالباقی.

در ميبد نيز باغ‌های بسيار زيبا فراوان است. در شاه‌آباد فيروزآباد باغی بسيار زيبا به نام شاه‌آباد از دوران قاجار هست. تمام هفده روستای ميبد در انبوه باغ‌های انار و توت و زردآلو و انجير و در کوچه‌باغ‌های بسيار زيبا قرار گرفته است. يکی از اين روستاها خود کوچه‌باغ نام دارد و همه باغ‌های انار و ميوه است. باغ حيدری‌زاده در شمس‌آباد، باغ سالار و خانه و حوض‌خانه و باغ دکتر حکيمی در ميبد، باغ و عمارت بسيار زيبای گلشن در مهرجرد از نمونه‌های باغ در اين روستاها هستند.

[شـاهین 8068]

مقدمه :

ساخت باغ در کشور ما سابقه ای طولانی داشته و در تمام دورانها بخصوص دوره اسلامی مورد توجه بوده است. باغها در کل عملکردهای مختلفی داشته اند و در بعضی دورانهای باغهای عمومی برای گردش و تفریح اهالی ساخته می شوند. در دوره اسلامی نیز ایجاد باغها و درخت زارها همچنان مورد علاقه ساکنان این سرزمین کهنسال بوده و علاوه بر باغهای بزرگ و با شکوه بیرون شهرها، چندین سده پدیده باغسازی در درون و پیرامون شهرها، خاص این سرزمین بوده است. در دین اسلام کاشتن درخت پسندیده و از بین بردن و قطع بیمورد آن نکوهیده شمرده شده و در این مورد احادیث و روایت فراوانی در دست است. از طرفی به دلیل اختلاف آب و هوایی مناطق مختلف ایران، بخصوص در مناطق گرمسیری باغ اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این دو موضوع و مسایل دیگر باعث شدند که در این سرزمین درخت به عنوان عامل گیاهی و حیاتی مورد احترام اهالی قرار گیرد.

 

باغهای ایرانی :

 

باغ ایرانی از قدیمی ترین و مهمترین باغ های جهان به شمار می روند. باغ ایرانی بیشتر حاکی از نیازهای روحی و کمتر متناسب با نیازهای آب قابل سنجش است. از زمان های قدیم بخش اساسی از زندگی ایران و معماری آن بوده در موجودیت آتشکده های بزرگ و تقویت نمادین آنها، سهم داشته است از زمان سومریان باغ، معبد و قصر سلطنتی را احاطه می کرد. زندگی در ایران به آب وابسته و در واقع آب عامل اصلی زندگی است. ایرانیان درخت را همراه با آب روان ترسمی کرده اند که مطلوبترین منظره در یک سرزمین خشک است. پس از آب درختان مهمترین نقش را در شکل گیری باغ ایرانی دارند. ایرانیان قدیم معتقد به فرشته مقدسی بودند به نام ( اوروزا ) که صدمه زدن به گل و گیاه موجب ناراحتی و خشم او می شد. ایرانیان بسیار پیشتر از سایر اقوام و ملل پی بردند که باغ سازی اساس کشاورزی است و نیکوترین شیوه های باغ سازی را هم از زمانهایی د یرین به دست آورده بودند. در دوران اسلامی، باغ های انبوهی کاخ را احاطه می کردند و از لحاظ معماری به صورت بخشی از آن در نظر گرفته می شد. به صورتی که باغ تمامی جوانب اصلی بنا را به صور قرینه فرا می گرفت. سراسر محوطه به قطعات مستطیلی تقسیم می شد که از میان آنها جوی های کوچکی می گذشت. این باغ ها به پیروی از پیشینیان ایرانی ساخته می شوند از همان سده های نخستین هجری، باغ سازی به شیوه ایرانی به فراسوی مرزهای می رود و به مرور زمان گستره خود را وسیع تر می کند. شیوه باغ سازی در کشورهای شرقی از باغ سازی ایران الهام گرفته است، در این اسلام کاشتن درخت پسندیده و از بین بردن و قطع بی مورد آن نکوهیده شمرده شده و در این مورد احادیث و روایات فراوانی در دست است.

 

مقدمه ای بر پیشینه تاریخی باغ ایرانی :

 

شعر و ادب هنرهایی تزئینی ایرانی خواه از زمان هخامنشیان و خواه از زمان سامانیان و دوره اسلامی، همیشه سرشار از احترام و علاقه به طبیعت است. در باغ – این طبیعت از پیش اندیشیده – راه به انسان و طبیعت در نهایت هماهنگی است. باغ به کمک اشکال منظم هندسی رابطه میان طبیعت و دنیای درونی تصور می شود. باغ مفهوم عرفانی و مذهبی طبیعت و نظم جهان را منعکس و مفاهیم فضاها را مطرح می کند. قرآن کریم در آیه های متعددی، خوشی های بهشت را توصیف می کند و شادی و لذت عمیق کسانی را که به خدای خویش ایمان آوردند و سرانجام آرامش، برکت و آسایش یافتند و برای همیشه در باغهایی جای گرفتند که آب از زیرآنها جاری است. در سایه های خنک و برای همیشه، اراسته به چشمه های سرشار، باغ ایرانی نه تنها جای امن و آرام که در عین حال جایی است برای تفکر آرام یا مذاکرات فلسفی. جایی است برای تأمل و تحقیق، جایی که روح خسته آدمی می تواند تازه شود و آرامش یابد و منظره هایی تازه بر او مشکوف گردد. نیلوفر آبی در سراسر اعصار و در تمامی آسیا یک نماد مقدس آسمانی بود. آرایش معماری در سراسر اعصار، منحصر به گل و گیاه بوده و می باشد. تعریف و واژه شناسی : باغ ایرانی آن گونه که از ایده و تعریف آن بر می آید گذشته از فضایی عملکردی که مردمان در آن دمی بیاسایند و تفرج کنند، خود مفهومی نقش بسته بر سرزمین و برآمده از فرهنگ و شکل گرفته در آداب و رسوم مردمان است. باغهایمان در گذشته از اندیشه های شکل گیریشان، دورنمایی از آرمانهای انسان ایرانی اند، چه به آنگاه که با حفظ تقدیس آب را چنان در باغ میگرداندند تا باغشان نیز نماد تفکر و اندیشه و عناصر هستی بخششان گردد و چه زمانی که بیش از همیشه باغ را تمثیلی از بهشت برین می دانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه می کردند. واژه باغ معادل پردیس است که از کلمه « پایری د آزا » ( به معنی محوطه محصور و مدور باغ ) از بوستان ریشه گرفته است که معرب آن« فردوس است. باغ ایرانی به عنوان گونه ای از معماری برون گرای ایرانی در منطق و اصول شکل گیری فضا ارتباطی نزدیک با معناری درون گرا ( حیاط دار ) دارد. اصول باغ ایرانی از عقاید اسلامی نیز متأثر است. واژه پردیس به همان باغهای پیرامون خانه ها گفته می شده است. علامه دهخدا درباره معنی واژه پردیس می نویسد : پردیس لغتی است ماخوذ از زبان مادی به معنی باغ و بوسان که این واژه در پهلوی، پالیز شده و در فارسی دری هم به کار رفته است. باغ هم واژه ای فارسی که در پهلوی هم به همین شکل به کار رفته است. در وصف بهشت، آیات و احادیث زیادی وجود دارد به طوری که در آن تصویر باغهایی زیبا و بس بزرگ با درختان تنومند و آبشارهایی دلپذیر و کاخهای شکوهمند با ستونها و سقف هایی بلند به دست می دهد و این بهشت دارای حوض بزرگی است و نهرهای زیادی در آن جاری است. آیات دیگری نیز در وصف بهشت آمده که گاهی آن را فردوس یا جنت نامیده اند در یک مورد نیز بهشت، ارم نامیده شده و آن بهشتی است که روی زمین ایجاد شده بود. به همین جهت همواره باغهای زیادی در ایران با نامهای باغ ارم – باغ رضوان – باغ فردوس – باغ مینو و باغ جنت وجود دارد که مفاهیم همگی آنها کنایه از بهشت است. مرحوم دکتر محمد کریم پرنیا، باغ ایرانی را به پیوند فرخنده زیبائی و سودمندی می نامد. عناصر باغ ایرانی : عناصر اصلی که شامل چهار عنصر ( زمین، آب، گیاه و فضا ) هستند وقتی در منظومه فکری معماری ایرانی و با چهارچوب مفهوم و ایده باغ در کنار هم قرار می گیرند ( باغ ) را شکل می بخشند. در رابطه با زمین که یکی از عناصر اصلی باغ است به جزء شکل موقعیت های کلی، عوامل ویژگی های دیگری همچون جنس خاک شیب و اختلاق سطح، قابلیت آبیاری و حاصلخیزی نیز اهمیت دارد. باغ ایرانی ممکن است در یک سطح با شیب ملایم و یا زیاد ساخته شود و در صورت قرارگیری در زمینی با شیب زیاد، معمولاً شکل باغ تحت تأثیر شکل زمین قرار گرفته و در چند سطح ساخته می شود. در این حالت امکان ایجاد آبشر ه آبشار میسر خواهد بود. آب نیز که از عناصر اصلی باغ ایرانی است دست کم از سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیباشناختی در باغ حضور دارد. در بیشتر موارد قناتها و یا چشمه ها منبع اصلی تأمین آب باغ بوده اند و در بسیاری از موارد میزان آب و نحوه مدیریت و تقسیم آن در گذشته که معمولاً نیز بسیار دقیق صورت می پذیرفته تعیین کننده مساحت باغ بوده است. علاقه وافر ایرانیان در به کارگیری آب در باغ باعث شده تا آنها آب را به شیوه های گوناگون در باغ به حرکت در آورده و بر زیبایی و لطافت آن بیفزایند. گیاهان در باغ ایرانی گذشته از جنس و گونه از نظر محل قرارگیری، طرح کاشت زیبایی و سودمندی بسیار قابل ملاحظه است. گیاهان در باغ ایرانی با اهداف متفاوتی از جمله سایه اندازی، محصول دهی و تزئین باغ و... به کار می روند و از آنجا که سودمندی یکی از اصلی ترین ویژگی های باغ سازی ایرانی است با بیشترین حجم گیاهان باغ، درختان میوه و پس از آن درختان سایه افکن تشکیل می دادند. به همین نسبت گیاهان تزئینی به میزان کمتری در باغ به چشم می آیند و آخرین حلقه از عناصر چهار گانه باغ ایرانی فضا یا فضای معمارانه است.در باغ ایرانی بناها ( فضای بسته ) و فضای باز با هم تلفیق گردیده و جدای از یکدیگر نیستند و حتی شاهد آنیم که آب نیز حضور و جریان خود را در میانه بناها اعلام می نماید. در میان عناصر چهارگانه ای که باغ را شکل می بخشد ( فضا) عنصری معمارانه است که وظیفه دراد تا محیطی انسانی را ایجاد کند. در تقسیم بندی و بر اساس مقیاس می توان فضاهای باغ را به گروه هایی همچون فضاهایی اصلی مانند سر درخانه، کوشک، شاه نشین و یا بالاخانه و فضاهای فرعی که مجموعه فضاهایی کم اهمیت تر باغ همچون حمام، فضاهای جنبی، خلوتها و... را شامل می گردند تقسیم کرد. فضاهای اصلی در هماهنگی با ساختار هندسی همواره در نقاط مهمی که هندسه باغ مشخص می نماید قرار می گیرند. از نظر ویژگی های کالبدی نیز می توان فضاهای باغ را تقسیم بندی کرد. این تقسیم بندی مبتنی بر فضاهای باز، نیمه باز و بسته بوده و بر اساس آن می توان ساختار فضایی و کالبدی باغ را باز شناخت و در عین حال به این دلیل که بسیاری از تغییرات که در طول زمان در فضا باغ حادث می گردد حاصل تغییرات جانبی و جداره های باغ است، روند توسعه و سیر تکامل فضایی – کالبدی آن را مورد بررسی دقیق تر قرار داد. هندسه، ساختار و نظام : مهمترین ویژگی و شاخصه باغ ایرانی فضای به غایت هندسی، منظم وار و از پیش طراحی آنهاست. این شالوده هندسی در انتزاع مفاهیم، مبانی و عناصر شکل دهنده باغ و نحوه ترکیب این عناصر و اجزاء که در نهایت به ارائه شکل کلی آن می انجامد نقش دارد. از سوی دیگر مجموعه ای از نظامها را نیز می توان بازشناخت که در شکل گیری باغ مؤثرند. این نظامها اساس فکری، آداب طراحی و نحوه زندگی و حیات مردمان تا رویش های نظم بخشی به فضاها را شامل می گردند. هندسه و ساختار : طرح باغ ایرانی براساس توجه و کاربرد خاص مربع ترکیب کلی و اجزا آن استوار است و این خصیصه شخصیت متمایز باغ ایرانی را تشکیل می دهد. تأثیرگذاری هندسه در باغ ایرانی که در پیوند فضاهای بسته و باز شکل می گیرد در تمامی عرصه ها به چشم می خورد. ساختارهای هندسی در باغ و تناسبات کلی، حصارها، محورهای اصلی و فرعی، ردیف درختکاری، جویهای آب و نحوه حضور و عبور آب و به طور کلی به هندسه مسلط در باغ می پردازد. ساختار کالبدی باغ ایرانی : محیط بیرونی باغ عمدتاً به شکل مربع کامل یا مستطیل است و با دیوار نسبتاً مرتفعی محصور است. ارتفاع دیوراها با توجه به جنبه های ایمنی و عوامل اقلیمی در هر محل متفاوت است. دیوار فضای باغ را به طور کامل مشخص از محیط پیرامون جدا می کند. دیوار بر جدایی دو عرصه فضای بیرون فضای درون باغ تأکید میکند. درختانی که در حاشیه دیوار باغ به تبع هندسه آن کاشته می شود نیز همگی همسو با هندسه دیوار باغ بوده و بر نقش آن به عنوان یک چارچوب می افزاید. فضای کلی درونی به ما تبعیت از ساختار هندسی و با خطوط عمود بر هم به فضاهای جزئی تر تقسیم می شود که این دو محور فضای باغ را به 4 قسمت تقسیم می کند. یکی از دلایلی که از مربع یا مسطیل در طرح باغ استفاده میی شود بحث جاری شدن آب در جاهای باغ و حرکت در چهارجهت است هر بخش از باغ که به شکل مربع یا مستطیل است به مربع های کوچک تقسیم می شود. در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تری دارد کاشته می شود و در این شبکه هر مربع به مربعهای کوچکتر تقسیم و در هر راستا درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس مربعهای میان آن ها کاشته می شود. این نظم هندسی به قدری دقیق است که با نگاه کردن به هر طرف ردیفهای منظم درختان دیده می شود و امکان نورگیری منظم همه درختان فراهم می شود، تا ناگهان قسمت اعظمی از باغ خالی از درخت نشود. جلوه باغ در فرهنگ ایران : باغ مفهومی نقش بسته بر سرزمین و برآمده از فرهنگ و شکل گرفته در آداب و رسوم مردمان است. دور از ذهن نیست اگر تصور کنیم که باغهایمان نیز گذشته ازاندیشه های شکل گیریشان، دورنمایی از آرمانهای انسان ایرانی اند. چنانچه با حفظ تقدیس، آب را چنان در باغ می گرداندند تا باغشان نماد فکر و اندیشه و عناصر هستی بخششان گردد و چه به زمانی که بیش از همیشه باغ را تمثیلی از بهشت برین می دانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه می کردند. باغ در حوزه فرهنگی بیش از هر چیز در ادبیات و شعر پارسی، معماری و هنرهای ایرانی به چشم می خورد. از این روست که باغ در شعر فارسی از دیرباز اهمیت و جایگاه خاص خود را داشته است. نقش باغ در هنرهای وابسته به معماری همچون کاشیکاری و تزئینات دیگر به عیان می توان دید. چنانچه در صنایع و هنرهای دستی نیز این حضور همیشگی و جاودانه بوده است و تأثیر عمیق باغ بر مهمترین هنرها همچون مینیاتور باغ در فضاسازی این از نقاشی ها تأثیر عمیق خود را بر جای گذاشته است. در مبحث جلوه باغ در هنر و فرهنگ ایرانی نباید از اندیشه ها و منظومه های فکری ایرانیان و نیز شناخت جامعه، مردمان، اقوام و عام و خاص ایرانی غافل شد و شایسته است تا آن جلوه و آن حضور را بیش از هر کجا در ساختارهای فکری، فرهنگی و اجتماعی ایرانیان جستجو کرد. کیفیت فضایی باغ ایرانی : ساختار هندسی دقیق کالبد باغ ایرانی را تعریف می کند و این ساختار هندسی موجب پیدایش کیفیتهای فضایی خاص در باغ می شود از سویی وجود چشم انداز اصلی به شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقش اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی تر جلوه گر می سازد. از سوی دیگر شیب طبیعی که در اکثر باغهای ایرانی مورد استفاده قرار گرفته موقعیت مناسبی را برای قرارگیری کوشک در نقطه مرتفع باغ فراهم ساخته است. از نظر بینایی انسان وقتی در نقطه کم ارتفاع قرار گیرد فاصله خود را تا نقطه مرتفع کمتر و احساس می کند تا زمانی که همان فاصله از نقطه بلند می نگرد همین تفاوت زاویه دید انسان در جهت بالاتر و یا پیین تر از خط افق باعث می شود که کوشک از سوی سر در ورودی باغ نزدیک به نظر آید و بیننده را به حرکت به سوی آن و طی این مسافت به ظاهر کوتاه ترغیب کندو هنگامی که ازکوشک به باغ می نگرد این فاصله طولانی تر به نظر آمده و وسعت بیشتری به باغ می بخشد مانند باغ شاهزاده در ماهان كرمان. یکی از ویژگی های معماری در باغ ایرانی تلفیق بنا و باغ است و آن گاه آنچنان به هم آمیخته اند که نمی توان احساس کرد که کجا باغ سازی خاتمه یافته و کجا آغاز شده است. عنصر مهمی مانند آب که در جویها جریان دارد مسیر خود وارد کوشک شده و به طور نمایانی در معرض مشاهده قرار می گیرد و سپس از آن خارج می شود عبور مسیر جریان آب از داخل بنای کوشک و امتداد یافتن آن در فضای باغ چنان هنرمندانه فضای بیرون و درون را به هم وصل میکند که هیچ انفصالی میان این دو حس نمی شود و انتقال صدا از فضای خارج به داخل نیز این حس را تشدید می کند. در احداث باغهای ایرانی که غالباً در دامنه تپه ها قرار دارند اصول مستقیم هندسی و ردیفها و زاویه های منظم رعایت می شود. در محوطه سازی آنها تقسیمات متقاطع و صلیب وار انجام گرفته و جویها و حوضها در وسط آنها ساخته می شود. وجود جویهایی متقاطعی که باغ را به چهار قسمت تقسیم می کند به صورت یک کیفیت عرفانی در آمده بر اساس افکار بسیار قدیمی آسیا در تصور عالم موجود و تقسیم آن بر چهار منطقه که معمولاً چهار رودخانه بزرگ آنها را از هم جدا می کند. اصلی ترین عاملی که همواره به باغهای ایرانی حیات بخشیده آب جاری بوده که در چهار باغ ها و جوبیارها و جویهای کم شیب و مارپیچ به حرکت در آمده و منظره و هوای باغ را دلپذیر می کرده اند است براساس ویژ گی های اکولوژیکی در کشور ما که بیشتر مناطق آن خشک و کم آب است برای ایجاد محیطی آرام و خنک چاره ای جز احداث جویهای آب در طول تمام باغ نمی باشد که معمولاً در تقاطعها این جویها به حوضچه ها تبدیل می گردند. این جویها غالباً از حوض خانه عمارت باغ آغاز و در فاصله های منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تکرار آبشارها به داخل حوضچه ها روان می گردد. آبنماها بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث می گردد و معمولاً بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکل های مستطیل و مربع – چند ضلعی و بیضی است. گاهی در داخل عمارتهای باغهای قدیمی هم آبنما ساخته می شود.كه اصطلاحاً به آن حوض خانه می گویند.باغهای ایرانی را می توان در یک تقسیم بندی کلی از لحاظ طرح به 2 دسته تقسیم کرد : باغهایی که دو محور موازی اصلی دارند و کوچه باغهای فرعی این دو محور با زاویه 90 درجه قطع می کنند مانند باغ دلگشا در شیراز. باغهایی که دو، سه، یا چهار محور مضاعف و موازی دارند و در مرکز باغ از یکدیگر می گذرند مانند باغ جهان نما و باغ سلطان آباد در شیراز. جایگاه باغ در شهر ایرانی : شهرهای ایرانی همواره پذیرای حضور باغ در اشکال گوناگون خود بوده اند و در هر کجا بسته به محیط اقلیم و فرهنگ شکل خاصی را پذیرفته است. شکل گیری شهرهای تاریخی ایران و رشد و توسعه آنها با توجه به ژرف به بحث باغ و باغ سازی چه در رابطه ساختاری میان باغ و شهر و چه در استفاده از باغ و عناصر مهم باغ سازی در پیکره شهر صورت پذیرفته است. باغهای ایرانی اکثراً در مناطق گرم و خشک و کم آب ساخته شده و دلیل احداث آنها در چنین مناطقی وجود چشمه های طبیعی و یا کاریز است. برای ایجاد باغ در صورت وجود آب که اصل اساسی می باشد دو اصل دیگر هم در همه نواحی ایران مورد توجه بوده است: زمین شیب دار برای تسهیل آبیاری باغ 2. خاک حاصلخیز و بارور شکل باغ در ایران از دیرباز تا کنون با چگونگی طبیعت و هوا و میزان آب تناسب کامل داشته است.گاه برای احداث باغی در زمین مناسب از نقاط دور دست آبی را که با ایجاد کاریزی به دست می آورده اند در جدولها و جویهای منظم به آن باغها می رسانده اند. در نتیجه همواره کوشش می شود که از آب بیشترین بهره به دست آید و در واقع اهمیت آب در باغهای ایرانی بیش از هر عامل دیگری است و طرح باغها به صورت تقریباً یکنواخت و همانند در بیشتر شهرهای ایران دیده می شود که تابع و متناسب با همین نیاز است جدول بندی و جوی سازی منظم باغهای ما خود دلیل جلوگیری از هدر رفتن آب است و می توان گفت چگونگی آبیاری و لزوم جلوگیری از هدر رفتن آب طرح باغها را تعیین می کند و این طرحها اکثراً به شکل مستطیل و دارای دو خیابان اصلی به صورت صلیب و برای آبیاری سایر قسمتهای جوی های آب در وسط و یا طرفین این خیابانها ساخته می شود. یکی از شیوه های باغی، باغ در زمینهای مسطح و بیشتر در پیرامون مظهر قنات احداث می شود و انگیزه آن کار این است که جریان دائمی کاریز در مسیر خود برای رسیدن به زمینهای زراعتی درختان را نیز سیراب سازند و نوع دیگر باغی که در دامنه کوه احداث می گردد و ساختمان آن در بالاترین نقطه باغ و زمین آن به صورت همه پلکانی است و آبشارهای از هر طبقه دیگر سرازیر است. باغ ایرانی همواره با دیواری محصور است که هم خلوت گاهی برای آرامش و گوشه نشینی و هم حفاظتی برای تأمین امنیت باشد. در باغهای ایرانی، فاصله میان محورها موازی معمولاً تخته زمینی است که در بعضی جاها برای کاشت گیاهان چهار فصل استفاده می شود و به آن کرت می گویند و در بعضی دیگر در صورتی که زمین شیب دار باشد مانند باغ شاهزاده در ماهان به ایجاد آب نما و آبشار اختصاص می یابد. در میان کرت، بوته های بلند که چشم انداز ساختمان باغ را بپوشاند کاشته نمی شده است. کرتهای دو سوی خیابانهای باغ را که بیشتر به صورت چهارتخته آرایش می شود، با نهال های میوه پر می کردند و در چند باغچه آن، سبزیکاری و گاهی سیفی کاری می کردند.

[Mahnaz.D 61915]

معماری ایرانی دارای ویژگی هایی است که در مقایسه با معماری کشور های جهان از ارزش و رمز و رازی مختص به خود برخوردار است . این ویژگی چون طرحی متناسب ،هندسه ای بدیع ،تناسباتی موزون ،سازه ای دقیق و خلاقیت هایی نو و بالاخره تزییناتی گوناگون که هر یک در عین سادگی معرف شکوه معماری این سرزمین است.

 

هنر باغ سازی یکی از کهن ترین هنر های ایرانیان است که دارای سنت های ارزشمند و قدرتی معنوی است و به بهترین وجه به سمت شمال –جنوبی جهت گیری می شود. شکل باغ در ایران از دیرباز تا کنون با طبیعت و میزان آب تناسبی کامل داشته ،بنابراین از دیرباز باغ ها به شیوه های گوناگون ساخته شده است.

 

با روی آوردن ایرانیان به دین اسلام ،جها ن بینی اسلامی باعث ترویج باغ سازی ایرانی در تمام نقاط ایران شد، لذا ایرانیان بهشتی را در این عالم طرح کردند که با خصوصیات این دنیا مطابقت دارد اما تصویری از آخرت را تداعی می کندو بالا خره می توان اذعان داشت که باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب ،برخوردار از حرمت و محرمیت ،منزه از بیهودگی و افراط و تفریط ،مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است.

 

فرهنگ ایرانی انسان را جدا از طبیعت نمی داند بلکه او را همراه با سیر عناصر طبیعت و جز لاینفک آن و دل سپردن به طبیعت و استفاده از مناظر طبیعی را علاوه بر اینکه پی بردن به آیات و نشانه ها ی خدا می بیند ،موجب حظ بصر و نشاط روان آدمی می داند . از این رو معماری وهنر ایران به شدت طبیعت گرا است . این اصل در باغ ایرانی سبب به وجود آمدن فضاهای نیمه باز مانند ایوان و کوشک شده است پیوند دهنده فضای طبیعت و بخش ساخته شده می باشد.

 

مهم ترین مشخصه باغ ایرانی که آن را در یک نگاه از باغ های دیگر ملل متمایز می سازد، هندسه حاکم بر آن است ،چراکه طرح کالبدی آن بر اساس ساختار هندسی بسیار دقیق ،حساب شده و منحصر به فرد شکل یافته است که در آن به طور عمده از اشکال مربع و مستطیل استفاده می شود.

 

باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی ،هندسه و مصالح اجرایی ،دارای تنوع فضایی بی نظیری است. تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدود سازی ،تنظیم فاصله دید ،بهره گیری از اشکال هندسی ،طرح کاشت ،ترکیب بندی های متفاوت از گونه های گیاهی ،کارکرد های فضایی آب ،بهره گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا می کند. محور های اصلی ، محور های فرعی ،کرت ها ،انواع حوض ها و فضاهای ساخته شده نشان از یک نظم و وحدت سازی در کلیت باغ می دهند.

[Mahnaz.D 61915]

هندسه حاکم بر باغ سازی ایرانی

عناصر اصلی شکل دهنده هندسه باغ های ایرانی را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:

 

1-گستردگی دید:

محوری در باغ ایرانی وجود دارد که در طول بزرگتر آن کشیده شده است . این محور ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردی و شکل دهنده منظره اصلی آن است . پدید آوردن فضای تأمل از طریق مواجهه انسان با فضای بی انتها و ساخت و پرداخت منظره بی کران و لایتناهی در عرصه محدود تفرج ،طلب نشاط ،سر خوشی و رهایی از قید های روزمره است . ساماندهی محور اصلی از طریق ایجاد پرسپکتیو های تشدید شونده و تکیه بر ایجاد عمق در فضا صورت می گیرد : خیابانی کشیده تا افق ،بدنه ای از درختان که عمق دید را فراهم می آورد ،جوی آب که تا انتها امتداد یافته ،باغچه های پای درختان و هر عنصر دیگر در جهت تشدید پرسپکتیو ساماندهی می شود . همچنین شیب طبیعی زمین ،موقعیت مناسبی را برای قرار گیری کوشک در نقطه مرتفع فراهم می سازد که تأثیر از معنای فردوس در بهشت شداد می باشد . تفاوت زاویه دید انسان در جهت بالاتر و پایین تر از خط افقی باعث می شود که نزدیک به نظر آید و ناظر را به ادامه مسیر ترغیب کند . برعکس هنگامی که فرد از کوشک نگاه می کند ،فاصله طولانی تر به نظر می آید و به باغ وسعت بیشتری می دهد . همینطور که یکی از اصول معماری ایران درونگرایی بوده است ، باغ ها نیز از این امر تبعیت کرده و دور تا دور آن با دیوار محصور بوده است . علاوه بر عمارت یا کوشک اصلی ،بنای سردر هم وجود داشته است که در راستای محور اصلی قرار داشته است و محل پذیرایی محسوب می شده است.

 

 

 

-محورهای آب:

هنرمند باغ ساز ایرانی در تفسیر خود از باغ به مثابه مکان مقدس ، پیش از همه به سراغ گرد آوری نماد های قدسی می رود که آب در میان آن ها نقش مهم تری دارد . مهم ترین مسأله برای حیات بخشیدن به باغ ،رساندن آب از نقاط دور دست به آنجا بوده که با حفر چاهها و قنات ها این مشکل حل شده است . آب قنات در جوی ها و جدول های منظم قرار گرفته ،با گذر از رگ و شریان اصلی باغ به نحوی به نهر ها و جدول های فرعی جریان پیدا می کند . این روش آبیاری در طراحی باغ تأثیر گذار بوده است یا به عبارت دیگر طراحی باغ بر اساس گذر آب و تقسیم بندی باغچه ها و به وجود آوردن محور های اصلی و فرعی شکل گرفته است.

[Mahnaz.D 61915]

-هندسه مستطیلی:

توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع برای ساده نشان دادن اجزا باغ و تعیین محل دقیق کاشت درختان به گونه ای که ردیف درختان از هر طرف دیده شود ،دارای اهمیت خاصی بوده است .مداخله انسان در طبیعت در باغ ایرانی به صورت تحمیل هندسه ویژه هنر ایرانی ، که منشأ آن شناخته نشده به ساختار محیط است . در واقع باغ ایرانی در هر جا که مقدور بوده ،مستطیلی از زمین را به خود اختصاص داده است.

 

 

4-تقارن

اصل تقارن کامل ترین شکل تعادل به شمار می رود . در باغ ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است . کوشک های ساخته شده ،متقارن بوده و بر روی محور یا مرکز تقارن واقع اند . اوج قرینه سازی را می توان در در محورهای اصلی دید.در محور اصلی، حتی درختان ،درختچه ها و گل ها نیز قرینه کاشته شده اند . باغ های مستطیلی بسته به مکان قرار گیری کوشک ،یک یا دو محور تقارن و پلان های مربع اغلب چهار محور تقارن دارند.

 

 

- مرکزیت

اصل مرکزیت بیشتر در کوشک ها دیده می شود . خصوصاً کوشک هایی با طرح هشت بهشت . این اصل در پلان مربع با وجود کوشک در محل تقاطع محور ها در اوج خود می باشد.

[Mahnaz.D 61915]

باغ سازی پلکانی ایرانی

در بعضی از موارد که موقعیت طبیعی مناسبی برای ساختن باغ به نحوی وجود داشت که امکان بهره برداری از یک تپه یا دامنه ای با شیب زیاد برای ساختن بخشی از عمارت ها و فضاهای باغ پدید می آمد ٬باغرابهگونهایسازماندهیمیکردندکهحد اکثر بهره برداری از عرصه های مرتفع و سطوح شیب دار صورت می پذیرد .در باغ های طراحی شده در چنین موقعیتی ٬دربالایتپهیادربخشی از دامنه کوه که عرصه و سطحی نسبتاً هموار وجود داشت .برخی از عمارت ها و فضاهای مورد نیاز طراحی و ساخته می شوند و در سطح و عرصه ای دیگر که در پایین تپه و عرصه مزبور قرار داشت .عناصر و فضاهایی که چشم اندازی مناسب فراهم می کردند ساخته می شدند .سطح شیب دار نیز غالباً به عنوان فضای سبز مورد استفاده قرار می گرفت . باغ تخت شیراز و قصر قاجار در تهران ،باغ شازده ماهان از این گونه باغ ها به شمار می آیند .

 

 

باغ پلکانی شیراز

باغ تخت شیراز یکی از چهار باغ مشهوری است که بنا به نوشته ابن عربشاه در عجایب المقدور و شرف الدین یزدی در ظفر نامه ٬پیشازدورهگورکانیانوجودداشتهاست .اساس عمارت اولیه توسط اتابک قراچه گذارده شده و به همین مناسبت به نام باغ تخت قراچه مرسوم گشته است.

 

[Mahnaz.D 61915]

توصیفات جهانگردان از باغ تخت شیراز

1: جکسون

راه عمده ای را که از تنگ الله اکبر به شیراز می رود از دو سو باغ ها در بر گرفته اند . که از آن جمله هفت تن و چهل تن در جانب مشرق است که میعادگاه درویشان می باشد .در جانب مغرب نیز محوطه ای مشابه هست که یکی از جالب ترین آن ها باغ تخت است که من به خصوص به تماشای آن رفتم .این باغ در نقطه مرتفعی که مشرف به شهر است . در شمال غربی شیراز قرار دارد و شاه پیروزمند قاجار آغا محمد خان آن را در محل باغ قدیمی تری ساخته است که برای این منظور بسیار مناسب بوده است .آن را صفه صفه ساخته اند و چشمه ها و جویبارها و نهر ها آب هایشان را به صورت آبشارهای کوچک بر روی تخته سنگ های مرمرینی که در میان حوض های سنگی قرار دارند و میریزند .کنار جویبارها را سنگ تراشیده کار گذاشته اند و در حاشیه خیابان ها و راهرو های باغ درختان سرونارنج صف کشیده اند .هنگامی که من به تماشای باغ رفته بودم ٬حوضبزرگوسطباغپربودولیآبشارهااز ریزش باز مانده بودند و من فهمیدم که در خشکی تابستان همه چیز می خشکد و جای رطوبت و طراوت را گرد و خاک می گیرد .دیوارهای اطراف محوطه و پلکان های صفه سالم نمانده بودند و رو به ویرانی داشته .عمارت کلاه فرنگی که زمانی بر روی آخرین صفه به زیبایی سر بر افرشته بود .اینک ویران و متروک بود .با این همه هنوز از جلال و شکوه آن چندان باقی بود که زیبایی لوکزامبورگ کوچک گذشته حکایت کند و هنوز برای شیرازیان جای مناسب و دل انگیزی است که عصر ها بیایند و از هوای خنک دم غروب آن بهره مند شوند.

 

2: ویلبر

عکسی که در حدود نیم قرن قبل گرفته شده باغ را به صورت ویرانه ای نشان می دهد .از آن موقع تاکنون ساختمان های ویران شده قسمت مرتفع را تجدید کرده اند.

لیکن استخر بزرگ آن اکنون خشک و خالی است و حتی امروز که باغ ویران وخراب شده باز هم جالب توجه است .چون نمونه کاملی از باغی است که با چشمه ای آبیاری می شود و آب آن در یک استخر بزرگ جمع می شود .این قبیل استخرها را دریاچه های کوچک می نامیدند و بدیهی است که تا سر حد امکان آن را بزرگ می ساختند . نوع باغ های تپه مانند در باغ هایی که در سراشیبی و یا به طور پلکانی ترتیب داده شده ٬ در آذربایجان و هند نیز مشاهده می شود.

 

 

 

 

منبع: تهیه و تنظیم : سایت خبری معماری نیوز