آموزش شناخت انواع طاق و قوس ها

[Mina Yousefi 24161]

تاق و تویزه ، تاق و لنگه ، تاق و باریکه ، تاق و چشمهتاق و تویزه اصطلاح مردم جنوب ایران است. به جای تویزه (تبیزه) نیز میگویند. تویزه یعنی قوس و قزح و شاخه های خمیده. منظور از تویزه در معماری ، باریکه تاق باربری است که با چفد باربر ساخته میشود (پوتر خمیده در معماری غربی) و در فواصل معینی ایجاد میگردد تا نیروهای منتقل شده از سطح تاق را به پایین انتقال دهد. (در تاقهای ضربی امروزی، تیرآهن کار تویزه را انجام می دهد. بین تیرهای آهن، تاق ضربی زده می شود ) تاق بین تویزه ها می تواند در انواع گوناگون اجرا شود که بعدا به آن خواهیم پرداخت . در کاشان و خراسان به این تویزه ها لنگه می گویند. در خوزستان اصطلاح باریکه هم بکار میرود. در واقع تویزه یا لنگه یک دنده ی تاق باربر است. در پوششهای مسطح چوبی، (پالار) یا همان تیرچوبی حمال، کار تویزه را انجام می دهد.برای ساختن تویزه ابتدا باریکه تاقی با چفد مورد نظر از گچ و نی می سازند؛ به این ترتیب که یک نیمه چفد را روی زمین ترسیم کرده، دو طرف این نیم چفد را با فاصله نیم آجر (10 الی 12 سانتیمتر)، آجر می چینند. این آجرها در واقع قالب هستند. در کف شیار به وجود آمده، کمی ماسه می ریزند. بعد دوغاب گچ می دهند. همراه دوغاب، نی را در میان می گذارند تا گچ یکپارچه شود ( نی، حالت آرماتور در بتن را دارد) و از شکستن بعدی آن جلوگیری گردد (گچ را به محض درست کردن می ریزند تا کشته نشود). بعد روی آن را با ماله صاف می کنند و می گذارند خشک شود. پس از خشک شدن یک نیمه تویزه گچی آماده است. نیمه دوم نیز به همین ترتیب ساخته میشود.ساختن دو تا نیمه تویزه بجای یک چفد کامل به منظور آن است که دو نیمه کاملاً قرینه باشند و اِشکالی ا ز لحاظ اجرای بعدی پیش نیاید. بدیهی است که این لنگه های گچی مقاومتی در مقابل بار ندارند. بعد از آنکه لنگه ها آماده شد، در محلی که باید تویزه های باربر قرار گیرند، آنها را در فضا وا می دارند (نگه می دارند). به این کار(آوزیر کردن)، یا آفزیر کردن می گویند. زیر لنگه ها را یک لایه آجر می چسبانند (به شیوه لاپوش)، بعد طرفین آن را آجر می چسبانند (مثل تاق ضربی)، در مرحله بعدی روی آن را مثل تاق رومی هره میکنند. با این کار، ضخامت و قطر لازم به دست می آید و به این ترتیب تویزه باربر به وجود می آید. در اینجا تویزه در مرحله سفت کاری است که برای نماسازی روی آن آجرنما می آید.تاق و تویزه را معمولاً در دهانه های طولانی، مانند بازارها به کار می برند.از آنجایی که تویزه ها حکم جرز را دارند و بارهای وارده از تاق به زمین را منتقل می کنند، دیوار بین تویزه ها نمی تواند و نباید به ضخامت تویزه باشد و حتی بنا به مورد می تواند فضای بین تویزه ها خالی باشد. چفد شبدریبه نظر می رسد انتخاب لغت شبدر از واژه شب به معنی پوشاندن گرفته شده باشد (پون این چفد هیچ شباهتی به گل شبدر ندارد). واژه شب در واژه های مرکبی چون شبستان، چادر شب، شب کلاه و... به همین معنی پوشاندن آمده است. در جنوب ایران به شبدری، شپدری هم گفته میشود.یکی از عللی که این قوس معمولاً در گنبدها به کار میرود (نه در تاقها)، آن است که در ترسیم این چفد از دایره استفاده میشود. لذا ترسیم آن در فضا برای اجرای تاق به علت مشکل یافتن مرکز دایره کمابیش میسر نیست. حال آنکه در خود گنبد (پوسته بیرونی) چون از نوعی شابلون (این شابلون ربطی به شاهنگ و هنجار که در ساختن پوسته داخلی گنبد بکار میرود، ندارد) استفاده می کنند (این شابلون ابزاری است که روی خود گنبد می گردد و پایه اش روی بلبرینگ است و مرتباً با آن می توان قوس گنبد را کنترل کرد)، مشکل ترسیم آن در فضا حل میشود و فرم یکدست تر اجرا میگردد. علل دیگری در کاربرد این نوع چفد وجود دارد که از آن جمله میتوان قابلیت باربری و زیبایی شکل و ترکیب پذیری آن با انحنای آوگون در گنبدهای آوگوندار را نام برد. طرز ترسیم چفد شبدری تند(ترسیم چفد شبدری در کتاب تاق و ازج غیاث الدین جمشید کاشانی آمده است)دهانه ab مفروض است. به قطر ab دایره ای میزنیم و دایره را از نقطه تیزه r به 6 قسمت مساوی تقسیم میکنیم تا نقاط qو s به دست آیند. یکبار به مرکز c و شعاع ac و cb دو قسمت پایین قوس را میزنیم ( تا نقاط k و p ) و بار دیگر به مراکز qوs و شعاع های sk و qp دو قسمت بالای قوس را ترسیم میکنیم. چفدamb مطلوب است. برای ایجاد آوگون در گنبدها به اندازه 15 درجه قوس دایره را به پایین ادامه میدهیم تا نقاط B و A (پاکار گنبد) به دست آید.

ترسیم چفد شبدری کند

دهانه ab مفروض است. دایره ای به قطر ab رسم و آن را به چهار قسمت مساوی تقسیم میکنیم تا نقاط k و p و q وs به دست آیند. یکبار به مرکز c و شعاع ac و cb دو قسمت پایین قوس را تا نقاط k وp میزنیم و بار دیگر به مراکز qوs و شعاع های sk و qp دو قسمت بالایی قوس را میزنیم. همانگونه که میبینید تیزه این قوس پایین تر از شبدری تند قرار میگیرد. در نوع کند نیز در کاربرد برای گنبد منحنی دایره را برای ایجاد آوگون به اندازه 15 درجه به پایین ادامه میدهیم تا پاکار AB به دست آید.