باغ کتیبه ها،گنجینه ای از 5 هزار سال کتیبه نگاری صخره ای ایران

[sam arch 55,878]

 

متن:بابک زیرک

مدیر پروژه:رسول بشاش

طراح:بابک زیرک

 

اخیرا در بخشی از پهنه ی باغ قدیمی و با شکوه مجموعه ی فرهنگی - تاریخی نیاوران،موزه ای در فضای باز با عنوان باغ کتیبه ها افتتاح شد که آثار و اسناد تاریخی نگاشته شده بر صخره های سنگی ایران را طی دورانی متجاوز از 5 هزار سال در خود جای داده است و به جرئت می توان ادعا کرد موزه ی یاد شده - به تایید کارشناسان زبان های باستانی و کتیبه شناسان - نمونه ای بی همتا در جهان به شمار می آید.ایم مجموعه،علاوه بر نمایش تطور و تحول خط از نقوش ابتدایی تا شکل گیری الفبا،پژوهش های بسیار مهمی را درباره ی فرهنگ و دانش دنیای کهن میسر می کند.

 

برنامه ریزی برای ایجاد این گنجینه به سال 1382 باز می گزدد،هنگامی که مدیریت پروژه ی ساماندهی مجموعه ی فرهنگی - تاریخی نیاوران بر عهده ی نگارنده بود و برحسب اتفاق با پروژه ای آشنا شدم که عبارت از شناسایی،باز پیرایی و نهایتا برداشت و نمونه برداری دقیق از بقایای کتیبه های صخره ای و سنگی در حوزه ی جغرافیایی ایران - در گستره ی تاریخی خود - بود،کاری که فعلا در محدوده ی کنونی کشور قابل اجراست،گرچه ابعاد کار به سبب آنکه بخش بسیار بزرگی از آثار نوشتاری و نشانه های جک شده بر صخره ها در محدوده های جغرافیایی امپراتوری های ایرانی پیش از اسلام و به عبارت صحیح تر در حوزه ی فرهنگی و تمدنی ایران بزرگ قرار دارند،دامنه هایی بسیار فراتر از مرزهای کنونی کشور را در بر می گیرد.

 

 

مثلا بسیاری از کتیبه های هخامنشی در ارمنستان کنونی جای دارند،در افغانستان،ترکمنستان و ازبکستان (ماورالنهر قدیم) نیز کتیبه های زیادی از دوره ی اشکانی قابل شناسایی است.در مرزهای شمال غربی ایران در محدوده ی دریاچه ی وان نیز،کتیبه ی خشایار شا به سه زبان پارسی باستان،عیلامی و بابلی ،یادگاری ارزشمندی محسوب می شود.کتیبه هایی نیز از داریوش کبیر در ترعه ی سوئز،درباره ی حفر این کانال و ارتباط رود نیل به دریای سرخ - که امکان حرکت کشتی های امپراتوری هخامنشی را در دو حوزه ی آبی مهم فراهم ساخت - در سرزمین مصر گنونی بر جای مانده است.

 

این کتیبه ها دیرینه ترین اسنادی بر جای مانده است که در آن ها از خلیج فارس نام برده شده است.آثار پیش گفته متاسفانه - با وجود اهمیت تاریخی بسیار - در شرایط مساعدی قرار ندارند و نیازمند توجهی ویژه اند.در این راستا،پژوهشکده ی معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی از سال 1368 به نمونه برداری با تهیه ی مولاژ از کتیبه های صخره ای ایران همت گماشت.دراین سال متاسفانه کتیبه ی معروف پهلوی ساسانی در مشکین شهر - با وجود تلاش برای نگهداری آن - به دست سوداگران،دچار ضایعه ای جدی و جبران ناپذیر شد.بازتاب این امر در افسوس و اندوه بسیار دوستداران فرهنگ و تاریخ،و اقدام به تهیه ی مولاژها متجلی گردید.

[sam arch 55,878]

مهم ترین اهداف این برنامه نمونه برداری از کتیبه ها - که منبع بسیاری از وقایع تاریخی اند - در دسترس گذاشتن آن ها،نظارت و مراقبت توسط کارشناسان،انجام مرمت های لازم و نیز تهیه ی آرشیو فنی شامل عکس و کپی منفی از کتیبه ها و بسترهای آن بوده است.

بدین قرار نمونه برداری از کتیبه های پارتی و پهلوی ساسانی شاپور اول در غار حاجی آباد در استان فارس و سپس کتیبه های صخره ای شاپور اول و کرتیر - موبدان مقتدر ساسانی - در نقش رجب در سال 1376 تا 1378 انجتم شد.مدتی از کپی برداری از کتیبه های ارزشمند کرتیر سپری شده بود که سوداگران بخشی از تندیس کرتیر را بردیند و به سرقت بردند و آنچه اینک در باغ کتیبه هاوجود دارد در کتیبه ی اصلی ویران شده است.

این سرگذشت غم انگیز سبب شد کتیبه های ارزشمند صخره ای با سرعت بیشتری کپی برداری شوند و در اختیار پژوهشکده قرار گیرند،اما به دیلی عدم پیش بینی فضایی برای نگداری و نمایش مولاژهای مثبت،این نمونه ها - که در شرایط بسیار دشوار و بار کار سنگین در ارتفاع زیاد کوهستان ها تهیه شده بودند - در وضعیت نابه سامانی نگاهداری می شدند.از سال 1382 بخش بزرگی از مولاژهای تهیه شده از کتیبه های بزرگ دوره های پیش از تاریخ و کتیبه های عیلامی،مادی،هخامنشی،پارتی و ساسانی به مجموعه ی نیاوران منتقل شدند و نهایتا پس از فراز و نشیب های بسیار،فضایی محدود در مکانی مناسب،برای نگهداری و نمایش کتیبه ها اختصاص یافت.

 

برای استقرار مناسب کتیبه ها لازم بود فاصله ی مناسب برای دیدن کامل آثار،به فراخور اندازه و ارتفاع آن ها،رعایت شود.مسیرها نیز به گونه ای طراحی شد که پس از طی مسیر مشخصی که ویژه ی یک دوره ی تاریخی است،استراحتی کوتاه مقدور باشد.برای اجتناب از ازدحام بیش از حد پایه ها نیز،بر دو طرف اغلب قطعه های صخره مانند،کتیبه های دوره های تاریخی مختلف نصب شدند،اما حرکت در هر کدام از مسیرها به صورتی تنظیم شده که در هر بخش فقط آثار یک دوره ی تاریخی در معرض دیدن باشد.

[sam arch 55,878]

بازدیدکنندگان با ورود به باغ کتیبه ها به جایگاه کتیبه های پیش از اسلام به ترتیب زیر هدایت می شوند:

 

 

دوران پیش از تاریخ¹ و سپیده دم تاریخ² (تا 2000 سال قبل از میلاد):در کتیبه های پیش از تاریخ،ابتدا نقوش و چکیده نگارهای حیوانات،و انسان - در حال شکار با تیر و کمان یا کمند،یا در حال انجام رقص آیینی - نمادها و شکل های انتزاعی،و به مرور علائم و نشانه های خطوط سطری و خط میخی قابل مشاهده است.قدمت نقوش روی کتیبه های این دوره مشخص نیست،اما تاریخ خطوط سطری با مقایسه با خطوط روی اشیا و جام های عیلامی به 2300 پیش از میلاد می رسد.قدیمی ترین خط میخی اکدی موجود بر کتیبه ها نیز مربوط به آنوپانی نی پادشاه سرزمین لولویی و متعلق به 2000 سال قبل از میلاد است.

 

دوره ی ماد ها و معاصرانشان(607 تا 549 قبل از میلاد):در اینجا علاوه بر کتیبه های مادی،چندین نمونه از کتیبه های آشوری و اورارتویی،که در محدوده ی اقلیمی و زمانی مادها به دست آمده اند،به نمایش گذاشته شده است.

 

 

دوره ی هخامنشی (549 تا 331 قبل از میلاد):اسناد مکتوب یافت شده ی دوره ی هخامنشی به پنج خط و زبان فارسی باستان،عیلامی،اکدی،آرامی،و هیروگلیف مصری نوشته شده اند.در اینجا دو کتیبه ی صخره ای مربوط به داریوش و خشایارشا در دامنه های کوه الوند همدان،به سه خط و زبان فارسی باستان،عیلامی و اکدی به نمایش گذاشته شده است.

 

دوره ی اشکانی(247 قبل از میلاد تا 224):از دوره ی اشکانی - که تاکنون نسبت به دوره های هخامنشی و ساسانی کتیبه های صخره ای کمتری داشته است - سه کتیبه ی معروف به کتیبه های گودرز،سرپل ذهاب،و دو کتیبه از خوسف بیرجند نصب شده است.

 

دوره ی ساسانی(224 تا 651 میلادی):کتیبه های این دوره بسیار زیاد و متنوع اند.مهمترین آن ها کتیبه های اردشیر بابکان،شاپور اول،نرسی،شاپور دوم،شاپور سوم،کتیبه های چهارگانه ی کرتیر،مهر نرسه بزرگ فرماندار،و انبون،شبستان سالارشاپور و نیز سنگ دخمه هایی اند مه نمونه هایی از همه ی آن ها در اینجا نصب شده اند و تحو خط در طول شش قرن و سیر آن از جدا نویسی حروف تا خط پیوسته یا شکسته ³ را نشان می دهند.

 

کتیبه های اسلامی غالبا بسیار کوچک تر از کتیبه های پیش از اسلامند.از این رو،و نیز به خاطر تعدد کتیبه های پیش از اسلام،امکان نمایش کتیبه های اسلامی در فضای باز باغ وجود نداشت.در طرح توسعه ،پیش بینی شده که این کتیبه ها در سالنی در ساختمانی به نام فیل بانی در کنار باغ مستقر شوند،در این سالن علاوه بر نمایش کتیبه ها امکان نمایش جزئیات دقیق و تصاویر مجازی کتیبه های ایرانی خارج از محدوده ی کنونی ایران،در نظر گرفته شده است.همچنین مرکز رایانه ای و آرشیو تخصصی جامعی برای ارائه اطلاعات پژوهشی و مستندات علمی برای استفاده ی پژوهشگران،دانشجویان و دوستداران آثار کهن طراحی شده است که در طرح توسعه راه اندازی خواهد شد.

 

[sam arch 55,878]

با امید به تهیه ی مولاژ از دیگر کتیبه های باستانی در آینده،فضاهای لازم در عرصه ی باغ برای استقرار آن ها در نظر گرفته شده است که از آن میان می توان به کتیبه های کانال سوئز،شهر وان،ارمنستان و افغانستان اشاره کرد.

جا دارد یکبار دیگر بر ارزش کار انجام شده تاکید شود.چند سال پیش یکی از باستان شناسان معروف و کهنسال آمریکایی با سفر به ایران،پس از اخذ مجوز و موافقت نامه های لازم برای سفر به استان فارس،فقط موفق به رویت و برداشت مختصری از یکی از کتیبه های دوران پیش از اسلام در شرایط بسیار دشوار و در ارتفاعی مخاطره انگیز شد.اما اینک با توجه به بزرگی کار انجام شده و دقت بسیار بالای نمونه ها،برای باستان شناسان و پژوهشگران ایرانی و خارجی در رشته های خط،زیان،تاریخ،فرهنگ،ادبیات،آیین شناسی و... این امکان فراهم آمده که در فضایی شایسته به بررسی دقیق این اسناد گرانقدر سنگی بپردازد.

در پایان سخن به مضمون دو کتیبه ی بی بدیل این موزه،که گوشه ای از جهن بینی ایرانیان را در عرصه ی ارج نهادن به رکامت انسانی و احترام به محیط زیست در دو هزاره پیشتر نشان می دهد،اشاره می کنیم:اولی از خشایار شا در کتیبه ی گنج نامه (کوه الوند) است:

 

خدای بزرگ اهورا مزدا است

که بزرگترین خدایان است

که این زمین را آفرید

که آن آسمان را آفرید

که انسان را آفرید

که شادی را برای انسان آفرید

 

و دیگری از کتیبه ی پهلوی یافت شده در گلپایگان:

 

این سه چیز را جاوذان بشمار

راق خاک،دریای آب،آتش هیزم...دخمه...تن

پا نوشت ها:

1.prehistory

2.protohistory

3.cursive

 

منابع:

پژوهشکده ی زبان شناسی کتیبه ها و متون،مرکز مطالعه ی کتیبه شناسی و گروه پژوهشی کتیبه های کهن و زبان های باستانی

آرشیو مطالعات شرکت مهندسان مشاور آران،گروه پژوهش معماری اقلیمی ایران

 

ماخذ مقاله مجله ی معمار

حروف چین:سام