ایده های داستانی از کجا می آیند؟

[spow 44197]

ایده های داستانی از کجا می آیند؟

 

«زندگی پی»، رمانی است از «یان مارتل» که برنده جایزه بوکر شد. این رمان در ایران توسط گیتا گرکانی به فارسی ترجمه و توسط نشر علمی، چندین نوبت به فارسی منتشر شده است. در مقاله ای که خواهید خواند، نویسنده کتاب، به شرح و تفصیل، ماجرای نوشتن رمان و منبع الهامات و اخذ ایده های داستانی اش را شرح می دهد.

 

حدس می زنم که بیشتر کتاب ها، از ترکیب سه عامل خلق می شوند: تاثیر، الهام و کار طاقت فرسا و سنگین. بگذارید جزئیات حضور هر کدام از این عامل ها را برایتان در خلق «زندگی پی» شرح بدهم.

 

● تاثیر

 

حدودا ۱۰سال قبل، مروری بر نوشته جان آپدایک را در «مرور کتاب های نیویورک تایمز» خواندم. مرور، بر رمانی از نویسنده ای برزیلی بود: مویسیر سیلیار. نام رمان را فراموش کرده ام ولی جان آپدایک از کتاب خیلی بد گفته بود: او عملا فکر می کرد که کتاب را باید یک جا به دست فراموشی سپرد. مرور او یکی از آن مرورهایی است که آدم را به شک می انداخت، چون بیشتر توصیف گرا بود، تا آنکه بخواهد حضوری نقدگرا داشته باشد، انگار مرورگر، کتاب را پس می زند تاثیری لاقید در من داشت. اما چیزی در مرور، من را گرفت: بنیاد و اساسِ آن. رمان، تا جایی که یادم می آید، داستان باغ وحشی در برلین بود که خانواده ای یهودی اداره اش می کردند. سال، حوالی ۱۹۳۳ است و شگفتی ساز نیست که کاروبارشان بد است. خانواده تصمیم به مهاجرت به برزیل می گیرند. افسوس، کشتی آن ها غرق شده و یک یهودی تنها در قایقی نجات، با پلنگی سیاه باقی می ماند. چه چیزی در این داستان آپدایک را مایوس کرده بود؟ یادم نمی آید که واضح در این مورد حرفی زده باشد. آیا تمثیل های درون کتاب خیلی سنگین بودند، یا تشابه بین پلنگ سیاه و نازی ها، مسئله ای خیلی رو بود؟ آیا نتیجه داستان از قبل مشخص بود؟ آیا مسئله لحن کتاب بوده؟ سبک آن؟ ترجمه اش؟ هرچه بوده، کتاب آپدایک را خسته کرده بوده، اما تاثیر آن بر خیال پردازی های من، مثل کافئینی شوک بار بود. من به شگفتی افتادم. چه ترکیب خارق العاده ای از زمان، عمل و مکان. چه سادگی تکان دهنده و غنی ای. اوه، چه چیزهای شگفت انگیزی می توانستم با این داستان انجام بدهم. احساسی ترکیب شده از حسادت و خشم داشتم، مثل وقتی که کتاب میشیاما، «ملوانی که از وقار دریا افتاد» را می خواندم، که چه کارهای فوق العاده ای می توانستم با این داستان انجام بدهم. اما کوفتش بزنند! این ایده به ذهنی اشتباه خطور کرده بود. دنبال کتاب گشتم، اما کتاب فروش هایی که سراغ شان رفتم، در رایانه هایشان نام این کتاب را نداشتند و سر تکان می دادند و بعد کل ماجرا را فراموش کردم. می خواستم آن را فراموش کنم. نمی خواستم واقعا کتاب را بخوانم. چرا باید به این سایندگی تن می دادم؟ چرا باید این ایده خارق العاده، با نویسنده ای ضعیف، خراب می شد؟ بدتر از آن، چه می شد اگر آپدایک اشتباه کرده بود؟ شاید این داستان سرگردانی، چیزی عالی می بود؟ بهترین داستان برای خوانده شدن. اولین رمان خودم را نوشتم. به مسافرت رفتم. دوستی هایی شروع شده و به پایان خود رسیدند. بیشتر به سفر رفتم. چهار یا پنج سال گذشت.

 

● الهام

 

به هند رفته بودم. برای دومین بار. سفری کوتاه تا دوباره من را تکان بدهد و محسورم کند. شروع سفر خشن بود. به بمبئی رسیدم، که واقعا شلوغ بود، اما درونم شلوغ تر بود. احساس تنهایی هولناکی داشتم. یک شب بر روی تختم نشستم و زار زدم، صدای گریه ام را خفه می کردم، تا همسایه هایم از پشت آن دیوارهای نازک، متوجه گریه من نشوند. زندگی من به کجا می رفت؟ ظاهرا چیزهای زیادی به آن اضافه نمی شد یا چیزی در آن شروع نمی شد. دو کتاب چرت نوشته بودم که هر کدام حدود هزار نسخه فروخته بودند. نه خانواده ای داشتم نه کاری، حدودا سی وسه سال هم بود که داشتم روی این زمین زندگی می کردم، بی هیچ دستاوردی. احساسی خشک و بی تفاوت داشتم. احساسات برایم رنج آور شده بودند. ذهنم به یک دیوار تبدیل شده بود و اگر این کافی نبود، رمانی که می خواستم در هند بنویسم، در درونم مرده بود. هر نویسنده ای می داند این چه احساسی است. داستانی در ذهن تو متولد می شود و تو را مجنون می کند. طبعیت تو خواستار آتش گرفتن می شود. امیدواری رشد داستان را ببینی و عاقبت شاهد تولدش بر روی کاغذ باشی. اما در نقطه ای، نگاهی به داستان می اندازی و هیچ احساسی نداری. هیچ ضربانی را احساس نمی کنی. شخصیت ها، طبیعی با تو سخن نمی گویند، پلات پیش نمی رود، توصیف ها به سراغت نمی آیند. همه چیز داستان تو، کاری بی نتیجه می شود. داستان مرده. من به یک داستان نیاز داشتم. بیشتر از هر چیزی، من به یک داستان نیاز داشتم.

 

به ماتهارن رفته بودم، تپه ساری نزدیک بمبئی. جای کوچکی است و مرتفع، با منظره هایی زیبا بر جلگه های اطراف و به خاطر ساختار متمایزش، نمی تواند با ماشین ها، ریکشاها یا موتورسیلکت ها همساز شود. باید سوار بر تاکسی یا قطاری کوچک به آنجا بروی و بعد بیشتر مسیر را یا پیاده می روی یا سوار بر اسب. همین جا بود، بالای بلندترین صخره موجود، که ناگهان، ذهنم از ایده های مختلف منفجر شد. به زحمت می توانستم همراه ایده ها جلو بروم. در چند دقیقه فرخنده، کل جریانات رمان به شکل نهایی خود رسیدند: قایق نجات، حیوان ها، ترکیب باورها و جانورشناسیِ مخصوص باغ وحش ها، داستان های موازی. این لحظه الهام از کجا آمده بود؟ چرا فکر می کردم که برخی باورها و تصویر باغ وحش، می توانند با هم ترکیب خوبی در داستان بسازند؟ می توانستم جواب های تقریبی بدهم. چون در هند بودم؛ کشوری با باورهای مختلف و مناطق زیستی مختلف.

 

[spow 44197]

● کار سنگین

 

به تمام باغ وحش هایی که می توانستم، در جنوب هند رفتم. با مدیر باغ وحش تریواندرام مصاحبه کردم. زمان هایی را در مکان های مهم هند گذراندم. بافت شهری مرتبط با رمانم را می کاویدم و با طبیعت اطراف آن آشنا می شدم. سعی کردم تا خودم را تا جایی که می شود، در هویت هندی شخصیت اصلی خودم شناور کنم. بعد از شش ماه، به اندازه کافی رنگ و جزئیات محلی داشتم. به کانادا برگشتم و یک سال و نیم را به تحقیق گذراندم. کتاب های پایه ای مذاهب مختلف را خواندم. کتاب هایی در مورد روان شناسی خواندم. درباره موجودات مختلف تحقیق کردم. کتاب هایی درباره حیوانات خواندم. داستان های نجات یافتگان و داستان هایی مربوط به فجایع طبیعی را خواندم.

 

تمام مدت، در هند و در کانادا، یادداشت برمی داشتم. در صفحاتی، با خطوطی تندنوشته شده و رگبار مانند، «زندگی پی» چارچوب های خودش را پیدا می کرد. مدتی طول کشید تا حیوان اصلی رودررو با شخصیت اصلی ام را پیدا کرد. اول به یک فیل فکر می کردم. فیل هندی، از فیل آفریقایی کوچک تر است و فکر می کردم یک فیل نر نوجوان می تواند راحت توی یک قایق نجات جا بشود. اما تصویر فیل در قایق نجات، به نظرم بیشتر از آن چیزی که می خواستم، کمیک شده بود. جایش را با کرگدن عوض کردم. اما کرگردن ها گیاه خوار هستند و نمی دانستم چه جوری باید در وسط دریا، او را زنده نگهدارم. به نظرم جیره غذایی جلبک دریایی هم برای خواننده و هم برای نویسنده، یکنواخت و کسل کننده می شد، پس دیگر خبری از کرگدن هم نبود. آخرسر گذاشتم تا انتخابم مسیری قهقرایی را طی کند و بعد به یک حیوان رسیدم: یک ببر. چه حیوان های دیگری روی قایق می خواستم؟ زرافه، کفتار و اوران گوتان به ذهنم خطور کردند. هر کدام شان برابر نقش هایی بود که از انسان درون داستان می خواستم و محجوبیت کفتار، غریزه مادرانه اوران گوتان و غرابت زرافه، همه به داستان می آمد. من موش خرماهای آفریقایی را انتخاب کردم، چون مدلی از حیوان های موش مانند را می خواستم که ارتباطی با موش های آشنای ما نداشته باشند. حیوان هایی بی خیال می خواستم تا بر پایه آن ها بتوانم شخصیت هایی که می خواهم را نقش بزنم.

 

مردفرانسوی آدم خوار و نابینا در قایق دیگر، در اولین لحظه الهام در ماتهارِن به ذهنم خطور کرد؛ به عبارتی دیگر، اصلا نمی دانم که او از کجا آمد. مابقی ماجرا، کاری سنگین ولی جذاب و روزانه بود که بتوانی همه چیز را بی مشکل به روی صفحات کاغذ بیاوری، بدون لحظه ای از شک، البته کار بدون اشتباه نبود و بازنویسی های خودش را هم داشت، اما همیشه، همیشه، لذتی عمیق و رضایت بخش درونم داشت، با این آگاهی که اصلا مهم نیست چه رفتاری با رمان بشود. از این رمان آسوده ام و کمک کرد تا دنیایم را کمی بهتر بشناسم.

 

یان مارتل

 

ترجمه سیدمصطفی رضیئی