نگاهى به داستان "قطار به موقع رسيد" نوشته هاينريش بُل

[spow 44,195]

حکایت «حمالان پوچی»

فتح‌الله بی‌نیاز

نگاهى به داستان "قطار به موقع رسيد" نوشته هاينريش بُل

 

داستان "قطار به موقع رسيد" روايت غريزه صيانت نفس و ميل انسان به زندگى است؛ حتى هنگامى‏كه كاملاً خود را براى مرگ آماده كرده باشد.

"آندره‏آس" سرباز بيست و چهارساله آلمانى براى اعزام اجبارى به جبهه جنگ سوار قطار مى‏شود. به‏محض آن‏كه جايى براى نشستن پيدا مى‏كند، فكر مى‏كند به‏زودى خواهد مرد. سپس به واژه "به‏زودى" مى‏انديشد: "چه كلمه هراس‏انگيزى است اين به‏زودى. به‏زودى ممكن است يك ثانيه ديگر باشد. به‏زودى مى‏تواند يك سال طول بكشد. اين به‏زودى آينده را در هم مى‏فشارد، آن‏را كوچك مى‏كند و ديگر هيچ‏چيز مطمئنى در كار نخواهد بود. هيچ چيز مطمئنى؛ هرچه هست دودلى و تزلزل مطلق خواهد بود. به‏زودى هيچ نيست و به‏زودى چه‏بسا چيزهايى است. به‏زودى همه چيز است. به‏زودى مرگ است..." (ص 9 و 10) با توجه به حركت قطار حس مى‏كند هرچيزى كه قطار در جريان حركت خود پشت سر مى‏گذارد، او نيز براى هميشه پشت سر گذاشته است. پى‏مى‏برد تفنگش را جا گذاشته است. اما افسردگى و انديشيدن به مرگ، مانع از عكس‏العملى مناسب در مقابل فراموش كردن تفنگ است. درواقع بى‏علاقگى او به جنگ و جبهه تنها توانسته است به‏صورت بى‏تفنگ بودنش آشكار شود. او نمى‏تواند آن‏كس شود كه نمى‏خواهد باشد. علاقه اصلى او درس، موسيقى، شعر و طبيعت است. موضوع‏هاى لطيفى كه با جنگ و خونريزى كاملاً در تضاد قرار دارند. به‏همين دليل از تمام چيزها و كسانى كه به‏نحوى مُهر تأييد به جنگ مى‏زنند، متنفر است و چون

 

 

تمام محيط اطرافش در سال‏هاى اخير در جنگ غوطه‏ور بوده‏اند، به نفى شادى و خوشحالى بشر مى‏رسد؛ طورى‏كه مرخصى‏هاى سربازان درطول جنگ را نوعى شادى دروغين مى‏پندارد. پيشنهاد ورق‏بازى سربازى كه ريشش را نتراشيده است، او را از افكارش دور مى‏كند. با او و سرباز ديگرى كه موهاى بور دارد، سرگرم ورق‏بازى مى‏شود. بازى آن‏قدر ادامه مى‏يابد كه سرباز ريش‏نتراشيده حين بازى خوابش مى‏برد. بعد از بيدارى، به آندره‏آس مى‏گويد كه در مرخصى است، اما چون همسرش را با مردى غافلگير كرده است، نخواسته است از مرخصى‏اش به‏طور كامل استفاده كند و بى‏درنگ به جبهه برگشته است. مرد در جريان صحبت هق‏هق‏كنان گريه مى‏كند و مى‏گويد ديگر دوست ندارد زنده بماند و دلش مى‏خواهد بميرد. او طى زندگى با زن‏هاى زيادى رابطه داشته است، اما رابطه با همسرش را "نه يك ارتباط جسمانى صرف" بلكه ارتباطى "منبعث از عشق ناب" مى‏داند. به‏همين دليل رابطه همسرش با يك مرد ديگر، او را كه به‏خاطر عشق زنده مانده بود، از زندگى بيزار مى‏كند. حالا فكر مى‏كند حتماً آن مرد همسرش را ترك كرده است و زن باز هم در انتظار او خواهد ماند. با اين تصور خود را تسلى مى‏دهد و حس مى‏كند كه هنوز همسرش را دوست دارد و او را نيز به خود علاقه‏مند مى‏پندارد. آندره‏آس از مردهايى كه با آنها بازى كرده است، خوشش مى‏آيد و فكر مى‏كند تنهايى چيز مطلوبى نيست. درواقع ما(خواننده‏ها) مى‏فهميم كه "درد مشترك" باعث پيوند روحى آندره‏آس با همنوعانش شده است و او كه پيش از آن خود را تافته جدابافته مى‏ديد، حالا مى‏فهمد كه همه به‏نوعى دارند از اين جنگ لطمه مى‏بينند. حتى فكر مى‏كند گه كاش زنى در زندگى‏اش وجود داشت؛ "زنى‏كه بعد از مرگ به يادش بيفتد و برايش گريه كند." به‏عبارت ديگر خواننده به فقدان عنصر عشق در زندگى آندره‏آس، كه تا آن زمان زنى را نبوسيده است، پى‏مى‏برد. آندره‏آس مدت‏ها پيش فكر كرده بود كه "ديگر هيچ‏چيز در اين دنيا براى من از اين منفورتر و زننده‏تر نبود كه به مرگى قهرمانانه بميرم و ابداً دلم نمى‏خواست مانند قهرمانان اشعار بميرم. مثل عكس‏هاى تبليغاتى خود را فداى اين جنگ نكبت‏بار كنم ..." (ص 42) چون به مرگ فكر مى‏كند، از احساس گرسنگى و تشنگى خود وحشت مى‏كند، اما پس از رفع آنها از فرط شادى دچار لرزش مى‏شود. سر كِيف مى‏آيد و شروع به خواندن دعا مى‏كند. مى‏انديشد: اگر سربازهايى كه در قطار هستند بدانند كه او براى تمام يهودى‏هاى تحت ستم آلمانى‏ها هم دعا مى‏كند، از قطار بيرونش خواهند انداخت." هجوم افكار مرگ‏بار او را آن‏قدر غمگين مى‏كند كه به عرق‏خورى پناه مى‏برد. چون نوشيدن عرق را بد مى‏داند، دوباره شروع به دعا مى‏كند و تصميم مى‏گيرد شبى را كه تا مرگش فرصت دارد در تنهايى بگذراند: "وقتى آدم تنهاست ديگر بى‏كس و كار نيست." (ص 59) قطار به "پسه‏ميشل" مى‏رسد و او همراه دو همقطارش پياده مى‏شود. فكر مى‏كند خوب است برگه مرخصى بخرد و با قطار بعدى به آلمان برگردد و دنبال چشم‏هاى زنى برود كه مدت‏ها پيش ديده بود. در حقيقت در اينجا ما (خواننده‏ها) مى‏فهميم كه چشم‏هاى آن زن و حتى كل وجود او نماد عشق و ميل به زندگى و فرار از جنگ و مرگ است و ادامه حركت، تسليم ناچارانه به سرنوشت است. آندره‏آس با مرد موبور تنها مى‏ماند. مرد موبورِ جوان تعريف مى‏كند كه شش هفته كنار يك رودخانه بود و گروهبان فرمانده، به او و پنج سرباز ديگر تجاوز كرد و پيرمردى را كه به خواسته او تن نداده بود، كشت و بعدها از ديگران از جمله او خواست كه شهادت دهند پيرمرد به‏خاطر نافرمانى كشته شده است. مرد موبور حس مى‏كند سر تا پاى وجودش آلوده و فاسد شده است. او نيز دلش مى‏خواهد بميرد.

[spow 44,195]

نويسنده در اينجا اين انديشه را به ما القا مى‏كند كه به‏نظر هر جنگى، به‏خصوص اگر سلطه‏طلبانه باشد، تنها با وجود افرادى حيوان‏صفت تداوم پيدا مى‏كند؛ افرادى كه تنها به‏دليل درجه و مقام‏شان فرماندهى عده‏اى سرباز بى‏گناه را عهده‏دار مى‏شوند و نه‏تنها با جان آنها بلكه با روح‏شان نيز بازى مى‏كنند. بيش تر سربازانى كه از اين جنگ‏ها جان سالم به‏در مى‏برند از لحاظ روحى جزو افراد ناهنجار جامعه مى‏شوند و تا زنده هستند، هيچ‏گاه نمى‏توانند رفتارى معمول در پيش گيرند؛ حتى اگر باطناً انسان نوعدوستى باشند. (به‏عنوان جمله متعرضه مى‏توان به فيلم راننده تاكسى اشاره كرد.) آندره‏آس متوجه مى‏شود كه او دارد گريه مى‏كند. حالا كه به رنج عميق همقطارانش پى برده است، بازگشت به آلمان را محال مى‏داند؛ زيرا فكر مى‏كند نمى‏تواند آنها را تنها بگذارد. اينجا نويسنده انساندوست موضوع ديگرى از روانشناسى را براى ما بازنمايى مى‏كند: درد و رنج، عامل پيوند انسان‏هاست نه مليت، رنگ پوست، مقام و

 

 

زبان. آندره‏آس از اين به‏بعد براى مرد موبور و پيرمرد نيز دعا مى‏كند. مرد ريش‏نتراشيده خود را "ويلى" معرفى مى‏كند و به آندره‏آس مى‏گويد پول قابل‏ملاحظه‏اى دارد و مى‏توانند با استفاده از آن برگ مرخصى بخرند و يك‏شب را خوش بگذرانند و بعد با قطار پيك بقيه راه را طى كنند. قطار مرخصى سر مى‏رسد و آنها سوار مى‏شوند. بين راه قطار به‏دليل خطر حمله پارتيزان‏ها چند ساعتى توقف مى‏كند. آندره‏آس با شنيدن سرودهاى ميهنى سربازها، فكر مى‏كند "اين سرودها ريشه فكر كردن را در انسان مى‏خشكاند." و به اين‏ترتيب نويسنده به‏طور ضمنى به تأثير "تلقين جنگيدن با استفاده از ابزار هنر و ادبيات و تمايلات ملى" اشاره مى‏كند. آندره‏آس طى توقف قطار به‏علت اين‏كه در مردن خود ترديدى ندارد، و در عين حال مى‏داند كه "كارهاى لازم قبل از مرگ را انجام نداده است" خودش را سرزنش مى‏كند. سپس تمام كسانى را كه سبب رنجش آنها شده بود، به‏ياد مى‏آورد، توبه مى‏كند و از خدا مى‏خواهد كه او را ببخشد. در حال دعا خوابش مى‏برد. ويلى به بهانه اين‏كه بيمار است نمى‏گذارد براى نگهبانى او را از خواب بيدار كنند. پس از رسيدن به مقصد، او همراه ويلى و مرد موبور به يك رستوران اعيانى مى‏روند و با پول ويلى؛ كه با دست و دلبازى آن را خرج مى‏كند؛ غذاى مفصلى مى‏خورند. آندره‏آس شنگول و سرحال مى‏شود و با خود مى‏گويد "زندگى شيرين است، بهتر بگويم شيرين بود. دوازده ساعت پيش از مرگم بايد بفهمم كه زندگى شيرين است، اين ديگر خيلى دير است. ناشكرى مى‏كردم، منكر اين بودم كه براى آدم چيزى به‏اسم خوشى و خوشحالى هم هست..." (ص 99) علت اين بدبينى را جنگ مى‏داند؛ جنگى كه نفس او را بريده، خونش را گرفته و سبب شده است كه زندگى‏اش به گونه‏اى باشد كه جز كثافت، خون و بوى گند چيزى حس نكند. غذاى خوب حالت مرد موبور را نيز عوض مى‏كند و آندره‏آس با ديدن حالت او فكر مى‏كند "شادى هم بسيار چيزها را مى‏شويد و پاك مى‏كند، همان‏طور كه غم چنين مى‏كند" (ص 102) به خانه‏اى لهستانى مى‏روند. آندره‏آس يك پيانو مى‏بيند و با زنِ خودفروشى به‏نام "اولينا" آشنا مى‏شود. اولينا مى‏خواهد برهنه شود، آندره‏آس مانع او مى‏شود. در سكوت فكر مى‏كند چرا به‏جاى دعا خواندن در اين ساعت آخر عمر در يك خانه‏بدنام است. دلش مى‏خواهد گريه كند. ولى به‏جاى آن از اولينا سؤالاتى مى‏پرسد. اولينا دخترى لهستانى است كه مى‏تواند تمام آثار كلاسيك موسيقى غير از آثار "باخ" را با پيانو بنوازد. اوايل جنگ پدر و مادرش مى‏ميرند. آلمانى‏ها به دخترها از جمله او تجاوز مى‏كنند و او عاقبت سر از خانه بدنام درمى‏آورد. آندره‏آس نيز به موسيقى علاقه دارد، ولى شروع جنگ مانع ادامه تحصيل موسيقى شد است. اين وجه اشتراك با اولينا و پى‏بردن به اين‏كه هر دو متولد يك سال و يك ماه با چند روز اختلاف هستند، سبب مى‏شود آندره‏آس، كه نسبت به اولينا تمايل جنسى ندارد، رازهايش را با او در ميان بگذارد و از مرگى كه انتظارش را مى‏كشد و از چشم‏هاى گيراى دخترى حرف بزند كه يك‏دهم ثانيه او را ديده بود. درد دل او باعث مى‏شود اولينا نيز اعتراف كند كه در چهره يك زنِ هرجايى براى نهضت مقاومت جاسوسى مى‏كند. او از آلمانى‏هايى كه به ديدنش مى‏آيند، در حالت مستى اطلاعاتى به‏دست مى‏آورد و آنها را به نهضت مى‏رساند. پس از اين صحبت‏ها اولينا و آندره‏آس پيانو مى‏نوازند. موسيقى هر دو آنها را به گريه مى‏اندازد. در گفتگويى درونى هر دو حس مى‏كنند كه يكديگر را دوست دارند تا آن‏حد كه نمى‏توانند بدون هم زندگى كنند. اين احساس سبب مى‏شود اولينا از رفتن پيش ژنرال آلمانى خوددارى كند. اولينا كه عشق فارغ از هوس آندره‏آس را درك كرده است، به‏عنوان خواهرى بزرگ‏تر به او قول مى‏دهد كه نجاتش دهد، زيرا در اين حالت آندره‏آس ديگر نمى‏خواهد بميرد. اولينا مى‏گويد او را به‏وسيله ماشين ژنرال همراه خود به منطقه‏اى مى‏برد كه حتى پارتيزان‏ها هم آنجا نيستند. آندره‏آس مى‏خواهد ويلى و مرد موبور را همراه ببرد. اولينا بالاخره موفق مى‏شود هر سه را سوار ماشين كند. بعد از طى مسافتى ماشين واژگون مى‏شود. ويلى، مرد موبور و راننده مى‏ميرند، اما آندره‏آسِ، درست در همان‏روز و ساعتى كه مرگش را پيش‏بينى كرده بود، زنده مى‏ماند. قطرات خون دست اولينا بر صورتش مى‏چكد "او ديگر نمى‏داند كه او هم خود شروع به گريستن كرده است..."(ص165) به اين ترتيب آندره‏آس به‏دليل آشنايى با اولينا واقعاً مى‏ميرد و با عشق به اولينا شخصيتى جديد پيدا مى‏كند و دوباره زنده مى‏شود. زيرا براى اولين‏بار در زندگى‏اش جسم و روحش را به عشقى پاك مى‏سپرد؛ عشقى كه با كمك قطرات اشك نااميدى و بدبينى ناشى از جنگ را مى‏شويد و ديدگاهى نوين از زندگى به او ارائه مى‏دهد. چكيدن قطره‏هاى خون اولينا روى صورت آندره‏آس نيز خصلت شهوانى فاحشگى را از او مى‏زدايد؛ گويى با خروج آن خون، خونى جديد كه عارى از هرگونه كينه‏اى است در وجود او جارى مى‏شود. تحول شخصيت اولينا وقتى نمود پيدا مى‏كند كه حس مى‏كند، آندره‏آس را به‏رغم آلمانى بودنش، دوست دارد.

همان‏طور كه خواننده متوجه شده است هاينريش بُل در اين اثر ضمن نمايش بيزارى مردم عادى از جنگ، به‏گونه‏اى ساده‏بينانه و كليشه‏اى، انسان‏ها را به دو گروه تقسيم مى‏كند: "خوب‏ها" كه از جنگ بدشان مى‏آيد و "بدها" كه دنباله‏رو هيتلر مى‏شوند و ستايشگر جنگ. اين تقسيم‏بندى كه از گرايش شديد ضدجنگ نويسنده نشأت مى‏گيرد، با جّو آن روزگار و نيز احساس‏گرايى نويسنده كه در متن شاهد آنيم، همخوانى دارد. در حقيقت، بُل بر خلاف داستان‏هاى قوى بعدى‏اش، در اين اثر نوعى خام‏انديشى نشان مى‏دهد؛ چيزى كه بعدها خود نيز به آن اعتراف كرد. نويسنده اگر انسانگرا و بشردوست نباشد، بهتر است قلم را زمين بگذارد، ولى چنانچه مثل بُل نوعدوست و انسانگرا بود، به‏اعتبار چنين چيز ارزشمندى، "نمى‏تواند بشر را تقسيم‏بندى كند." انسان پيچيده‏تر از آن است كه به دليل جانبدارى يا

 

 

عدم‏ جانبدارى از يك انديشه انسانى يا حكومت ضدانسانى جدول‏بندى شود. خيلى از طرفداران استالين- اين جنايت‏پيشه استثنايى قرن بيستم - در بسيارى وجوه زندگى روزمره بر مبناى اصول انسانى زندگى مى‏كردند، و خيلى از پيروان راستين مسيح و محمد(ص) در زندگى معمولى، همسران، دوستان، همكاران، همسايه‏ها، و به‏طور كلى "همنوع" محبوبى نبودند و نيستند و هزار جور اِشكال شخصيتى داشتند و دارند. بُل با پختگى سال‏هاى بعد، اين يك‏سونگرى را از آثارش حذف كرد، هرچند كه همچنان به‏عنوان يك نويسنده، به نقد روابط اجتماعى مى‏پرداخت. از اين لحاظ در رمان‏‌هاى "عقايد يك دلقك" و "سيماى زنى در ميان جمع" تراز بالاترى از بازآفرينى ارائه مى‏دهد و در آثارش با "بار ادبى بيشترى" به جنگ زورمحورى و اقتدارگرايى مى‏روند.