گنجعلی خان

[spow 44197]

گنجعلی خان؛ مجموعه ای که حاکم شهر را جاودان کرد

 

میدان گنجعلی خان همانند میدان های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در سه ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد.

 

۹۵۰ سال از پایه گذاری سنگ بنای مجموعه گنجعلی خان می گذشت، پس از صفویان چندین سلسله آمده و رفته بودند که پهلوی دوم به فکر مجموعه ای افتاد که گنجعلی بیک از امرای کرمان ساخته بود. تهیه نقشه و فراهم آوردن مقدمات ثبت مجموعه مدتی به طول انجامید تا اینکه در بیست و ششمین روز دومین ماه سال ۱۳۴۷ این مجموعه عظیم ثبت شد.

 

گنجعلی بیک مشهور به گنجعلی خان، از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که به سال ۱۰۰۵ هـ .ق به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان شد. او مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر بود و دوران حکومتش در کرمان از روشن ترین دوران تاریخی این دیار به شمار می رود. از همان نخستین روز ورود خود به کرمان در جهت عمران و آبادی شهر کوشید، شهری که به گفته دکتر باستانی پاریزی شهر ضعفا بود و او قصد داشت به دهکده اغنیا تبدیلش کند.

 

او ابتدا میدانی بزرگ ایجاد کرد و سپس بناهای عمومی زیادی نظیر مدرسه، کاروانسرا، بازار، حمام، چهارسوق و آب انبار ایجاد کرد. به عقیده کارشناسان این مجموعه که در جوار بازار کرمان قرار دارد، با ۱۱ هزار متر مربع مساحت، در ساخت، شکل گیری و تکامل بازار کرمان تأثیر گذار بوده است.

 

● میدان گنجعلی خان

 

از دیگر آثاری که از مجموعه گنجعلی خان بر جای مانده، میدانی در بخش مرکزی شهر کرمان است که در حاشیه بازار بزرگ واقع شده است. در گذشته، میدان ها شهر در نزدیکی مقر حکومتی احداث و از آنها برای جمع کردن مردم و ابلاغ اعلانات حکومتی و یا شرکت در مراسم عزاداری استفاده می شد.

 

میدان گنجعلی خان همانند میدان های نقش جهان در اصفهان و یا میرچخماق در یزد، در اطراف خود بعضی از عناصر شهری را گردآورده است. در سه ضلع میدان گنجعلی خان بازار واقع شده و در ضلع دیگرش سرای گنجعلی خان قرار دارد. وجود حمام، آب انبار، ضرابخانه و همجواری با بازارها و چهار سوق، این مجموعه به هم تنیده را کامل کرده است.

 

طاقنماهای آجری، کاشیکاری، فضای سبز، حوض آب و دیگر آثار دیدنی، بر زیبایی این میدان افزوده اند.

 

طول میدان ۱۰۰ متر و عرض آن ۵۰ متر است. در شمال میدان، ضرابخانه و بخشی از بازار مسگران واقع شده و در جنوب آن بازار و حمام گنجعلی خان قرار دارد و مسجد و سرای گنجعلی خان در شرق میدان واقع شده اند. در قسمت غربی میدان نیز آب انبار گنجعلی خان و بخشی از بازار مسگرها واقع شده است.

 

● حمام گنجعلی خان

 

تماشای حمام را باید از سر در زیبای آن آغاز کرد، جایی که آجرهای ساده و نیلی، حاشیه ای از سنگ مرمر، نقاشی های زیبای سردر، مقرنس بندی های کهن آن هر رهگذری را به درون فرا می خواند. بر سر در حمام، کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده که مصرع آخر آن، سال ۱۰۲۰ ه.ق، یعنی همان سال که ساخت بنما پایان یافته اس را نشان می دهد:«کسی نداده نشان در جهان چنین حمام »

 

با توجه به تقسیمات طبقاتی عصر صفویه، رختکن حمام به شش غرفه تقسیم شده و هر غرفه، مخصوص یک طبقه از اجتماع؛ سادات، روحانیون، خان ها، اعیان، بازاری ها و رعایا بوده است. در حال حاضر در هر غرفه یک یا دو مجسمه از چهره شهروندان هر یک از طبقات را به نمایش گذاشته اند.

 

با عبور از زیر این سردر زیبا و راهرویی غیرمستقیم ، که مانع خروج دمای حمام می شودباری رسیدن به فضایی شبیه به حمام های امروزی باید از یک هشتی کوچک و درگاهی منقوش با حجاری پرندگان دریایی به فضایی بزرگ هم بگذریم.

 

«رختکن» یا «سربینه» از فضاهای اصلی بناست. جایی که تمام توان سازنده آن متوجه فضاسازی عالی و باشکوه شده و با ترکیبی مناسب از کاشیکاری پرنقش و نگار و رنگارنگ، سنگهای مرمر، سقف های کاربندی شده و استفاده از صدای آب حاصل از فوران فواره ها و نورپردازی خاص ، فضایی دلنشین ، روح بخش و مسحورکننده ، آفریده است.

 

رختکن ، متشکل از یک فضای میانی وسیع با سقفی بلند و پرکار و غرفه های کوچکتر در گرداگرد آن است، غرفه ها نیز حوضچه ای فواره دار را در مرکز خود جای داده اند. این غرفه ها از انتها به هم مرتبط هستند.

 

سیستم آبرستانی و فوران فواره ها در این حمام بسیار اصولی طراحی شده و سنگ های یکپارچه بدنه شرقی و غربی حمام موقعیت زمانی را با تابیدن نور خورشید مشخص می کنند.

[spow 44197]

● مسجد گنجعلی خان

 

مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلی خان واقع شده و در بدنه داخلی طاقنما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می شود. در انتهای این نما سردری کوچک با طاق مقرنس کاری وجود دارد که ورودی مسجد است. سنگ نبشته بالای ورودی که با خط نستعلیق نوشته شده چنین است:

 

به عهد دولت عباس شاه آنکه جهان گشت زعدلش بهشت

 

گنجعلی خان در سبع و الف بانی این مسجد طاعت سرشت

 

به استناد کتیبه، تاریخ احداث مسجد ۱۷۰۰ هـ . ق. است. در این مسجد کوچک اثری از تمامی هنرهای ظریفه معماری مانند گچبری، خطاطی، حجاری، کشته بری، درودگری، کاشیکاری به چشم می خورد و به همین جهت می توان آن را موزه ای از هنرهای عصر صفویه دانست. نور داخلی مسجد از نورگیرهای جانبی و سقف تأمین می شود.

 

● ضرابخانه (موزه سکه)

 

این بنای بی کتیبه، در حد میانی بازار غربی و در شمال میدان واقع است. نقشه آن چهار طاقی، به شکل هشت ضلعی و دارای گنبد مرکزی و ایوان های جانبی است.

 

ضرابخانه با یک اتاق و ۴ غرفه در چهار گوشه ۲۴۲ متر مربع مساحت دارد. طاق ها و ایوان های ضرابخانه با گچبری های زیبایی تزیین شده اند.

 

شکل بنا بیشتر به زورخانه شباهت دارد اما به نظر می رسد در دوره های خاص از آن به عنوان ضرابخانه استفاده می شده و به همین نام در اذهان عمومی جای گرفته است.

 

ضرابخانه در اواخر دوره گنجعلی خان بنا شده و محل ضرب سکه و مسکوکات طلا و نقره دولتی بوده است. این محل که تا چندی پیش موزه مردم شناسی بود به همت سازمان میراث فرهنگی به موزه سکه تبدیل شده است.

 

● آب انبار

 

این بنا که تاریخ احداث آن ۱۰۲۹ ه.ق ذکر شده، در حد میانی بازار غربی قرار گرفته و دارای سردری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه است. آب انبار به دستور علیمران خان پسر گنجعلی خان بنا شده و معمار آن هم استاد عبدا… بوده است.

 

● سرای گنجعلی خان

 

در ضلع شرقی میدان و در محور آن سردر بلند و زیبایی وجود دارد که در پاکار آن کتیبه نوشته شده توسط علیرضا عباسی خطاط و خوشنویس مشهور دربار شاه عباس جود دارد و به استناد آن تاریخ احداث بنا را سال ۱۰۰۷ هـ .ق. می دانند.

 

مقرنس سردر در حمله ددمنشانه آغامحمد خان قاجار به کرمان فرو ریخته و بخش کوچکی از آن باقی مانده است.

 

ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده، در طبقه زیرین دکاکین و در طبقه بالا حجره های تجار ساخته شده اند. نمای این سرا دارای کاشیکاری معرق بوده و طرح های مورد استفاده در آن نقوش مرسوم عصر صفویه است.

 

● بازار گنجعلی خان

 

بازار از دیرباز نه فقط یکی از مراکز خاص تجاری و تعیین کننده سرنوشت اقتصادی شهر ما محسوب می شده بلکه در گذرگاه سیاست و مسائل اجتماعی جایگاه خاصی داشته است. از لحاظ ساختار فرهنگی، بازار هم مکانی برای داد و ستد به شمار می رفت و میعادگاه اهل تجارت بود و هم دانشگاهی برای تدریس اخلاق فرزانگی.

 

بخشی از بازار بزرگ کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلی خان قرار دارد که بازار مسگرها و بازار گنجعلی خان از آن جمله اند.

 

هرچند امروز مجموعه گنجعلی خان در هیاهوی زندگی شهری و مشغله فراوان مردم، شکوه گذشته را ندارد و دیگر صدای چکش مسگرها در بازار آن شنیده نمی شود اما بخشی از تاریخ پر افتخار این شهر به حساب می آید. اکنون پس از هزار سال نام گنجعلی خان حاکم دور اندیش این خطه هر روز بارها و بارها بر زبان کرمانیان و ایرانیان می آید و همه به نیکی از او یاد می کنند.

[sam arch 55879]

سجاد عزیزم تاپیک خوبی رو استارت کرده.

 

البته تو متن هم توضیحات خوبی داده شده در مورد این مجموعه ی معروف شهر کرمان.

 

دیدم که این تاپیک خوب می تونه با اضافه شدن مطلبی در قالب مقاله در مورد کاروانسرای این مجموعه کمی کامل تر بشه.

 

مخصوصا که در متن در مورد کاروانسرای مجموعه صحبت نشده.

 

مقاله ی جالبی هست،می تونه ما رو با عنصر شاخصه ی بنا که در لچکی ها و سردر و ایوان ها و حیاط اون هست آشنا کنه.

 

 

مشخصات مقاله:مقاله در 13 صفحه به قلم حمزه پورمحمدی فلاح هست از نشریه کتاب ماه هنر شماره 146 آبان ماه 1389

 

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

• ورود
• یا
• ثبت نام

[.Apameh 25173]

به نظرم تو ادامه این تاپیک در مورد حمام گنجعلی خان ( که شخص شما استارتر تاپیک مزبورهستین ) هم یه بررسی اجمالی داشته باشیم خالی از لطف نباشه

 

 

 

تاپیک مربوط به حمام گنجعلی خان : حمام گنجعلی خان