مقاله آشنایی با صندوق‌ سرمایه‌گذاری مشترک (Mutual Fund)

[YAGHOT SEFID 29302]

مقدمه

 

رفع موانع مختلف اقتصادی کشور، یا حداقل کاهش آثار آن‌ها طلب می‌کند که منابع و امکانات کشور به سوی فعالیت‌های مولد و صنعتی هدایت ‌شوند. برای گسترش این فعالیت‌ها ضروری است که وجوه موجود در جامعه و پس‌اندازهای سرگردان خانوارها به‌سمت سرمایه‌گذاری‌های مورد نظر هدایت شوند. بی‌تردید، این مهم را نمی‌توان به انجام رساند، مگر این‌که بازارهای پول و سرمایه و امکانات مرتبط با آن‌ها گسترش پیدا کند.شرکت‌های سرمایه‌گذاری از بخش‌های فعال در بازارهای مالی هستند. در سال‌های اخیر صنعت واسطه‌گری مالی در سراسر جهان رشد و گسترش چشمگیری را شاهد بوده است و سرمایه‌گذاران از محاسن و مزایای این شرکت‌ها باخبر و با فعالیت آن‌ها آشنا هستند. در این مقاله صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک به‌عنوان یکی از انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری برای آشنایی بیشتر عموم معرفی شده‌اند.

 

 

صندوق سرمایه‌گذاری

 

نهاد مالی است که فعالیت اصلی آن سرمایه‌گذاری در اوراق‌بهادار است و مالکان آن به نسبت سرمایه‌گذاری خود، در سود و زیان صندوق شریک‌اند3.

 

صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری بازار پول

 

این صندوق‌‌ها مانند صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری هستند با این تفاوت که اقدام به خرید اوراق ‌بهادار بسیار مطمئن با قابلیت نقدینگی بسیار زیاد نظیر اسناد خزانه (به‌جای اوراق‌قرضه و سهام) می‌کنند. از آن‌جا که دارایی‌های این بنگاه‌ها به اندازه کافی بدون مخاطره و نقد است، درآمد بهره‌ای آن برای جذب هرگونه زیان سرمایه‌ای کفایت می‌کند4.

 

صندوق‌های سرمایه‌گذاری متقابل یا مشترک

 

گروهی از سرمایه‌گذاران که دارای هدف سرمایه‌گذاری مشابه می‌باشند، می‌توانند وجوه خود را در یک صندوق قرار دهند و با سرمایه‌گذاری از آن محل از مزایای حاصله از جمله کاهش مخاطره، مدیریت تخصصی پرتفوی، نقدینگی بالا و سهولت در امور سرمایه‌گذاری برخوردار شوند.

 

 

صندوق‌های مشترک یا متقابل سرمایه‌گذاری چند مزیت عمده دارند5:

 

1. اجازه‌ی پخش نمودن پرتفوی در اسرع وقت را به سهام‌داران کوچک و بزرگ می‌دهند. 2. با توجه به دسترسی به تخصص قادر هستند که مدیریت پرتفوی مطلوبی را ارایه کنند که بسیاری از افراد سرمایه‌گذار توان ایفای این مسئولیت را ندارند. به‌عبارت دیگر، یکی از ابزارهای مدیر پرتفوی دریافت اطلاعات جدید و مستمر است که با حضور در بازارهای سرمایه امکان‌پذیر می‌شود. درواقع این‌صندوق‌‌ها مسئله« عدم تقارن در اطلاعات» را تاحدی حل کرده‌اند و از «انتخاب نامطلوب» مشتریان جلوگیری می کنند. 3. قیمت گذاری سهام صندوق‌های سرمایه‌گذاری شفاف است و بستگی به ارزش خالص دارایی6 دارد که درحقیقت به‌صورتی ساده‌تر از ارزش سایر پرتفوی‌ها قابل محاسبه است. 4. در بدو فعالیت، این صندوق‌ها عموماً در سهام سایر شرکت‌ها سرمایه‌گذاری می‌کردند ولی به تدریج و خصوصاً در دهه‌ی 1980 به سرمایه‌گذاری دراوراق‌بدهی نیز روی آوردند. در حال حاضر، صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری پرتفوی‌های مختلف بااهداف متنوع را به عموم عرضه می‌کنند. 5. در مقایسه با سایر سرمایه‌گذاری‌ها، سرمایه‌گذاری در صندوق مشترک آسان‌تر و سریع‌تر است و غالباً به کمیسیون خرید و فروش کم‌تری منجر می‌شود. البته در بسیاری از مواقع ممکن است «کمیسیون خرید» وجود نداشته باشد ولی غالباً «کمیسیون فروش» کمی وجود دارد. 6. هزینه معاملات، به‌دلیل معاملات جمعی، در صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری به‌شدت کاهش می‌یابد. زیرا هزینه معاملات متعدد برروی اوراق‌بهادار و ایجاد پرتفوی حتی برای یک فرد ثروتمند نیز بالاست، در حالی‌که این هزینه با مشارکت در صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری کاهش می‌یابد. تاریخچه و خصوصیات صندوق‌های مشترک

 

 

آغاز فعالیت صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری به سال 1822، یعنی به زمانی‌ بر می‌گردد که "ویلیام اول" دستور تأسیس «شرکت سهامی‌عام کشورهای اسکاندیناوی برای تسهیل در صنعت ملی» را داد. این شرکت را اولین شرکت سرمایه‌گذاری در دنیا تلقی می‌کنند. رشد و توسعه شرکت‌های سرمایه‌گذاری در طی قرن 19 در قاره اروپا و به‌خصوص انگلستان بسیار چشمگیر بود. به‌صورتی که در سال 1868 شرکت سرمایه‌گذاری مستعمراتی واقع در لندن فعال‌ترین و بارزترین شرکت سرمایه‌گذاری در دنیا محسوب می‌شد. در ایالات متحده، شکل‌گیری و حیات صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری به بعد از جنگ اول جهانی در سال 1922 بر می‌گردد. تا زمان بحران بازار سهام، نرخ بازده برای سرمایه‌گذاران بسیار اندک بود و این مسئله نه فقط به علت وجود مشکلات در بازار مالی، بلکه فقدان مدیریت کارآ نیز بود. بعد از جنگ دوم جهانی وضعیت صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری تغییر کرد به‌گونه‌ای که توانست جایگاه مهمی در بین مؤسسات مالی به‌دست آورد. علت اصلی این توسعه و اهمیت، افزایش درآمد مردم، فعال‌تر شدن بازار سرمایه و استفاده از مدیریت حرفه‌ای بود7.

اولین صندوق متقابل یا مشترک فعال در بازار پول در سال 1971 در امریکا توسط دو پیشگام به نام‌های براون و بنت ( Bruce bentو Henry brown) در شهر نیویورک در محله وال استریت ایجاد شد. ولی در اکثر سال‌های دهه‌ی مزبور به‌خاطر آن‌که نرخ‌های بازار پول بسیار پایین و نزدیک به نرخ بانک‌ها بود که توسط بانک مرکزی امریکا کنترل می‌شد، این صندوق‌ها سرمایه‌گذاران زیادی را جذب نکردند. ولی در اواخر دهه 1970 باافزایش نرخ های بازار پول (که عمدتاً به خاطر افزایش تورم صورت گرفت) و ادامه کنترل نرخ‌های بانکی، صندوق‌های مشترک جذابیت بیشتری یافتند و دارایی‌های آن‌ها افزایش یافت.

صندوق‌های مشترک غالباً در اوراق بدهی کوتاه‌مدت با کیفیت بالا نظیر اوراق‌قرضه دولتی، اوراق تجاری و اوراق سپرده‌های بانکی سرمایه‌گذاری می‌کنند، سررسید اوراق پرتفوی این صندوق ها اکثراً کم‌تر از 6 ماه است و به‌خاطر کوتاه مدت بودن پرتفوی، سهام این صندوق‌ها دارای نقدینگی بالایی است و ارزش سهام آن‌ها از نوسان‌های ناچیزی برخوردار است. به‌علاوه، برخی از این‌صندوق‌ها روشی به‌کار می‌برند که قیمت سهام آن‌ها قابل استرداد به‌صورت ثابت است. البته هرگونه سود و بهره به‌صورت منافع جداگانه‌ای پرداخت می‌شود. به‌خاطر آنکه ارزش سهام ثابت است، این صندوق‌ها اجازه می‌دهند که مشتریان با نوشتن حواله از حساب خود برداشت کنند. هرچند که این حساب نه سپرده جاری است و نه آنکه حواله مربوط، چک محسوب می‌شود. درحقیقت این صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری مثل یک بانک سپرده‌پذیر عمل می‌کنند.

این صندوق‌ها بسیار مورد توجه سرمایه‌گذاران قرار گرفته‌اند. برای مثال، تخمین زده می‌شود که در امریکا در عرض 20 سال بین سال‌های 1997-1977 دارایی آن‌ها از 4 میلیارد دلار به 700 میلیارد دلاررسیده باشد. ضمناً 25 درصد انواع مختلف تمام صندوق‌های مشترک را صندوق‌های فعال در بازار پول تشکیل می‌دهند. به‌طور کلی سه نوع صندوق در بازار پول فعالیت می‌کند:

[YAGHOT SEFID 29302]

اهداف صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری

 

صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری دارای دو گروه اهداف مشترک واختصاصی می‌باشند. اهداف عمومی و مشترک این شرکت‌ها را می‌توان در چهار هدف زیر خلاصه کرد:

 

 

1- ایجاد تنوع در سرمایه‌گذاری و حداقل کردن مخاطره

2- استفاده از مدیریت با تجربه و حرفه‌ای

3- پایین آوردن هزینه‌های اجرایی

4- بالابردن نقدینگی در سرمایه‌گذاری

 

صندوق‌های سرمایه‌گذاری را می‌توان بر مبنای اهداف اختصاصی به شرح زیر تقسیم‌بندی کرد:11

 

 

1- صندوق‌های سرمایه‌گذاری سهام عادی: 12

 

این صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری، درسهام عادی انواع شرکت‌ها، سرمایه‌گذاری می‌کنند. مدیران این شرکت‌ها از سیاست‌های جسورانه‌ای پیروی می‌کنند وحدود 60 درصد مبالغی که وارد این صندوق‌ها می‌شود برای خرید سهام عادی به‌کار می‌رود.

 

 

2- صندوق‌های سرمایه‌گذاری متوازن:13

 

این صندوق‌‌ها در سهام عادی و سهام ممتاز و اوراق‌قرضه شرکت‌های تولیدی سرمایه‌گذاری می‌کنند و برای کاهش مخاطره تلاش می‌کنند، بین اوراق ‌بهادار تحصیل شده توازن برقرار شود. به‌عنوان مثال نیمی از منابع مالی خود را در اوراق‌ قرضه و مابقی را در سهام عادی شرکت‌های مختلف، سرمایه‌گذاری می‌نمایند. در نتیجه این صندوق‌‌ها هم از ثبات درآمد و سود و هم از رشد بالقوه قیمت سهام برخوردار می‌شوند.

 

3- صندوق‌های سرمایه‌گذاری اوراق‌قرضه یا سهام ممتاز14:

 

این صندوق‌‌ها صرفاً در اوراق‌بهاداری که درآمد ثابت دارند، سرمایه‌گذاری می‌کنند. سرمایه‌گذاران در سهام این صندوق‌‌ها، از امنیت نسبی برخوردارند و با مخاطره کم‌تری روبه‌رو می‌شوند. قابل ذکر است این صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری نتوانسته‌اند به رشد قابل توجهی دست‌ یابند.

 

 

4- صندوق‌های سرمایه‌گذاری تخصصی:15

 

فعالیت این صندوق‌‌ها همانند شرکت‌ها یا صندوق‌هایی است که در سهام عادی شرکت‌های صنعتی سرمایه‌گذاری می‌کنند. این نوع صندوق‌‌ها معمولاً در صنایع ویژه‌ای مثل الکترونیک، فعال و دارای درجه اعتبار بالایی هستند. این صندوق‌ها مورد توجه سرمایه‌گذارانی هستند که علاقه‌مند به سرمایه گذاری در سهام شرکت‌های فعال در یک صنعت خاص، می‌باشند.

 

 

5- صندوق‌های سرمایه‌گذاری با هدف دوگانه:16

 

این صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری در سال 1967 در امریکا پدید آمدند. سیاست این صندوق‌‌ها به‌گونه‌ای است که اهداف گروه‌های مختلف سرمایه‌گذار برآورده شود. این صندوق‌‌ها دو نوع سهام منتشر می‌کنند. سهام نوع الف و سهام نوع ب. وجوه حاصل از این دو نوع سهم در یک پرتفوی معینی از سهام عادی سرمایه‌گذاری می‌شود. این صندوق‌‌ها برای مدت معینی مثلاً 5 سال تشکیل و پس از 5 سال منحل می‌شوند. کل سود سهامی‌که صندوق هر ساله دریافت می‌کند به سهام‌داران طبقه الف پرداخت می‌شود و به سهام‌داران طبقه ب هیچ سودی پرداخت نمی‌شود. درپایان سال پنجم کل سهام موجود در پرتفوی فروخته شده و ارزش اسمی سهام طبقه الف به دارندگان آن سهام و مابقی کلاً به دارندگان سهام طبقه ب پرداخت می‌شود. بنابراین کل سود به سهام‌داران الف و کل منفعت سرمایه به سهامدران ب تعلق می‌گیرد. سهام الف دراین صندوق‌‌ها مخاطره کم‌تری را تقبل می‌کند زیرا 100 درصد سود به 50 درصد سهام که سرمایه را تأمین نموده تعلق می‌گیرد و امکان بازگشت اصل سرمایه نیز هست ولی سهام ب مخاطره‌ بیشتری دارد. زیرا بازده آن فقط از محل منفعت سرمایه تأمین می‌شود که نامعلوم و غیر قابل پیش‌بینی است.

 

6- صندوق‌های بازارپول:17

 

این صندوق‌ها، شرکت‌هایی هستند که فقط روی اوراق‌بهادار کم مخاطره و با سررسید کوتاه مدت فعالیت دارند. ازجمله این اوراق‌بهادار به اوراق خزانه، گواهی سپرده بانکی و اوراق‌تجاری می‌توان اشاره کرد.

 

 

7- صندوق‌های رشد و توسعه:18

 

این صندوق‌ها، نوعی دیگر از صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری هستند که سیاست آن‌ها بر مبنای خرید سهام شرکت‌هایی است که در یک صنعت روبه‌رشد و با فرصت‌های سرمایه‌گذاری فراوان، قرار دارد. لذا قیمت‌های سهام آن‌ها به تناسب فرصت‌های سرمایه‌گذاری و میزان رشدی که در فروش دارند، افزایش می‌یابد. البته بدیهی است این نوع صندوق‌ها از مخاطره بسیار بالایی برخوردار هستند.

 

 

8- صندوق‌های شاخص:19

 

 

این صندوق‌ها، صندوق‌‌های سرمایه‌گذاری هستند که عملکرد آن‌ها مبتنی و برابر با شاخص قیمت سهام است. باتوجه به این‌که رفتار، عملکرد و نرخ بازده این صندوق‌‌ها دقیقاً برابر با رفتار، عملکرد و شاخص پرتفوی بازار است باید قید کنند که شاخص مد نظر صندوق کدامیک از شاخص‌های موجود است. (مانند شاخص "داوجونز"( DOW JONES) و "استاندارد و پورز" (STANDADS & POORS)

صندوق‌های شاخصی، نوعی صندوق سرمایه گذاری یا یونیت تراست‌ها است که هدف سرمایه‌گذاری آن دستیابی به بازده یک شاخص انتخابی، نظیر "S&P500"، است. به عبارت دیگر، صندوق شاخصی، دارائی خود را در سهام یا اوراق ‌قرضه موجود در سبد یک شاخص، سرمایه‌گذاری می‌کند. نوعی از صندوق شاخصی علاوه بر سهام یا اوراق‌قرضه، ابزارهای مشتقه را نیز در پرتفوی خود نگه می‌دارد. هم‌چنین ممکن است صندوق در تمام سهام موجود در سبد شاخص سرمایه‌گذاری کند یا این‌که نمونه‌ی کوچک‌تری از آن را – درصد مشخصی از سهام شاخص- به‌عنوان پرتفوی سرمایه‌گذاری برگزیند. از آن‌جا که صندوق های شاخصی از یک شاخص پیروی می‌کنند پرتفوی آن‌ها نیاز به تغییرات چندانی ندارد و مدیریت‌شان در مقایسه با صندوق‌های سرمایه‌گذاری، غیر فعال است.

مهم‌ترین ویژگی‌ صندوق‌های شاخصی، مالیات، هزینه و کارمزد کم‌تر نسبت به صندوق‌های با مدیریت فعال است. مخاطره سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها، تقریباً معادل مخاطره سهام موجود در شاخص است. البته صندوق‌های شاخصی به‌دلیل انتخاب پرتفوی ثابت از انعطاف پذیری کم‌تری نسبت به صندوق‌های فعال برخوردارند20.

 

 

9 - صندوق‌های قابل معامله در بورس21

 

 

صندوق قابل معامله در بورس بسیار شبیه به صندوق‌های شاخصی هستند و همانند آن‌ها در سهام زیر مجموعه‌ی یک شاخص یا سبد انتخابی از آن سرمایه‌گذاری می‌کنند. این صندوق‌ها اگرچه از نظر ساختاری به‌شکل شرکت سرمایه‌گذاری با بنیان باز یا یونیت تراست (Unit Trust) تشکیل می‌شوند، اما از جهاتی با آن‌ها متفاوت هستند22:

 

 

 

 

- فروش سهام به سرمایه‌گذاران دیگر در بازار

- بازگرداندن سهام به صندوق

بازگرداندن سهام به صندوق تنها در مقیاس "یونیت ایجاد و انتشار" و به‌صورت غیر نقدی امکان‌پذیر است. به‌عبارت دیگر سرمایه‌گذاران به جای وجه‌نقد، اوراق‌بهادار موجود در پرتفوی را دریافت می‌کنند. برای نمونه صندوق قابل معامله در بورسی که در شاخص "داو جونز" سرمایه‌گذاری کرده است، به سرمایه‌گذاران متقاضی بازگرداندن یونیت‌ها، سهام موجود در شاخص "داوجونز"، واگذار می‌کند.

محدودیت یاد شده در بازار خرید سهام صندوق مانع از آن می‌شود که صندوق‌های قابل معامله در بورس خود را صندوق سرمایه‌گذاری مشترک بنامند.

 

 

10- صندوق‌های اوراق‌قرضه شهرداری‌ها:23

 

این شرکت‌های سرمایه‌گذاری، سرمایه خود را روی اوراق‌قرضه بدون مالیات که توسط شهرداری‌های ایالتی و شهری منتشر می‌شود، تخصیص می‌دهند.

 

 

11- صندوق‌های سرمایه‌گذاری بین‌المللی:24

 

این شرکت‌ها در اوراق‌بهادار شرکت‌های خارجی سرمایه‌گذاری می‌کنند. بعضی از آن‌ها فقط در اوراق‌بهادار یک کشور خاص سرمایه‌گذاری می‌کنند. سهام این نوع شرکت‌ها بیشتر مورد تقاضای آن‌دسته از سرمایه‌گذارانی است که قصد دارند از رشد اقتصادی یک کشور خاص بهره‌مند شوند. این شرکت‌ها به‌خاطر مدیریت حرفه‌ای و آشنایی با مقررات خاص آن کشور، فرایند تصمیم‌گیری در سرمایه‌گذاری‌های خارجی را آسان می‌کنند. 1. صندوق‌های قابل معامله در بورس سهام خود را به‌طور مستقیم به سرمایه‌گذاران انفرادی نمی‌فروشند، سهام صندوق های قابل معامله در بورس در گروه‌های بزرگ که اصطلاحاً به "یونیت ایجاد و انتشار" معروف است منتشر و در اختیار سرمایه‌گذاران نهادی قرار می‌گیرد. 2. فروش "یونیت‌های ایجاد و انتشار" به سرمایه‌گذاران نهادی به‌صورت غیر نقدی انجام می‌شود و سرمایه‌گذاران در مقابل یونیت‌های دریافتی، سبدی از اوراق‌بهادار را که به‌طور معمول همانند پرتفوی صندوق است، در اختیار صندوق قرار می‌دهد. 3. سرمایه‌گذاران نهادی پس از خرید "یونیت‌های ایجاد و انتشار"، آن‌ها را تفکیک کرده و در بازار دسته دوم به سرمایه‌گذاران انفرادی واگذار می‌کنند. 4. سرمایه‌گذاران انفرادی برای فروش سهام صندوق قابل معامله در بورس دو راه دارند: