رفتن به مطلب

«به آفرید» اولین اصلاح گر مذهبى


ارسال های توصیه شده

از خصایص پادشاهان هخامنشى و اشکانى؛ دارا بودن روح تساهل مذهبى و آزاد گذاردن پیروان ادیان مختلف و احترام به آرا و عادات ملل دیگر است. در دوره هایى که هخامنشیان و اشکانیان در ایران فرمانروایى مى کردند نفوذ روحانیون محدود بود و طبقه روحانى طبقه حاکم را تشکیل نمى داد. در سال ۲۴۴میلادى که اردشیر بر اشکانیان فائق آمد و ایالات ایران را به تصرف درآورد، به تدریج بستر براى قدرت یابى روحانیون هموار شد. تنها وحدت سیاسى، ذهن اردشیر را مشغول نداشته بود بلکه از نظر او وحدت سیاسى با وحدت دینى توأم بود و به این سبب « آتش ها از آتشکده هاى جزء برگرفت و بکشت و نیست کرد» و فردى را به مقام موبد موبدان قرار داد و اختیاراتى وسیع درباره امور نظرى و عملى دین به او واگذاشت.

 

اردشیر در وصیت به پسر خود شاپور گوید که: بدان که دین و ملک دو برادرند که یکى بى دیگرى نتواند بود، چون دین اساس پادشاهى است و پادشاهى حامى دین. (مسعودى، مروج الذهب، ج دوم، ص ۶۲) یکى از نتایج وسعت این اختیارات، استبداد در میان موبدان و دیگر غلبه ظواهر و رسوم دینى و سست شدن عاطفه مذهبى و شیوع تزویر و تقدس دروغین بود. ظهور فرقه هاى مخالف سنت، بر شدت این استبداد افزود. روحانیون زردشتى چنین مى پنداشتند که وظیفه حکومت یارى کردن ایشان در دفع پیروان این فرقه ها است و حکومت نیز بى آنکه به عواقب وخیم این سختگیرى ها توجه داشته باشد، بر طبق این طرز فکر رفتار مى کرد. بدین ترتیب، مذهب زردشتى با سختگیرى و تعصب و عدم سازگارى با ادیان دیگر، مملو از عقاید مطلق و آداب سخت و آزاردهنده شد. تعالیم دینى اى که در داخل و خارج از ایران پس از تشکیل دولت ساسانى پدید آمد، دین زردشت را که با استقرار ساسانیان به سمت وحدت و یکپارچگى مى رفت ، دستخوش زوال نمود. دین مانى و مزدک در داخل ایران و مسیحیت و بودایى در خارج، از کیش هاى مخالف مذهب زردشت حاکم بود. دین زردشت از جانب شرق به جد در معرض خطر بود چرا که دین بودا در این حوالى در حال گسترش بود. این دین قبل از میلاد مسیح از حدود هند به بلخ رسیده و در آن دیار معابدى برپا کرده بود. در اواخر دوره ساسانیان، در شرق ایران و به خصوص در بلخ بودائیان بسیارى بوده اند به طورى که بلخ یکى از مراکز مهم بودائیان شد. (ابن ندیم، الفهرست، ص ۳۴۵)

چون موبدان زردشتى که در مرکز دولت ساسانیان بودند بر نواحى شرقى تسلط چندانى نداشتند و گذشته از این، نشر دین بودا را خطرى سیاسى براى دولت نمى انگاشتند آزادى بودائیان بیشتر از پیروان سایر ادیان بود. در داخل؛ آنچه که خطرناک فرض مى شد تبلیغات مانویان بود. دین مانى دینى ادبى بود بدین معنا که روحانیون این شریعت براى مباحثه در مسائل مربوط به این دین با پیروان سایر ادیان، به نوشتن رسالات و کتب مى پرداختند و مانى یکى از مدعیان نادر پیغمبرى است که خود به موازات تبلیغ و وعظ، به تالیف کتب نیز مى پرداخته است. نتیجه تبلیغات مانویان منحصر به مانوى شدن جمعى از معاصران ایشان نبود بلکه این امر در سست کردن عقاید مردم نیز دخیل بود. بر اثر نشر افکار مانویان عده اى بى آنکه دین مانى را بپذیرند نسبت به صحت عقاید دینى خود مظنون مى شدند. به سبب سختگیرى موبدان زردشتى مانویان از ایران کوچ کردند اما پس از انقراض دولت ساسانى و ضعف نسبى دین رسمى زردشتى، بسیارى از مانویان و داعیان این دین به ایران بازگشتند (ابن ندیم، همان، ص ۳۳۷) و آسایش و آزادى نسبى یافتند. به علاوه شهر بابل که در نظر مانى جایگاه حکمت و مقر رئیس دین او بود، تسلط اعراب بر عراق، براى مانویان خشنودکننده بود. کشتن و شکنجه پیروان فرق مختلف پس از قتل موسسان آنها رخ مى داد و به صورت قتل عام در مى آمد اما آن نتیجه اى که مورد نظر بود حاصل نمى آمد.

پس از کشته شدن مانى، جاذبه و قوت معنوى وى همچنان پابرجا بود طورى که بیش از هزار سال بعد آثار آن در آسیاى میانه و مغرب اقصى دیده مى شود. نفاق دینى اى که در میان ایرانیان بود، راندن مانویانى که مذهب خود را آشکار کرده بودند و کشتار عظیم مزدکیان و سختگیرى شدید نسبت به نصرانیان، وضع ناگوارى را در جامعه ایرانى ایجاد کرده بود. تعصب روحانیون زردشتى مبتنى بر علل سیاسى بود. دین زردشت دیانتى تبلیغاتى نبود و روحانیون داعیه نجات و رستگارى کلیه ابناى بشر را نداشتند اما در داخل کشور مدعى تسلط مطلق بودند. از آنجایى که روحانیون زردشتى بر پیروان این دین سختگیرى نمودند و رفته رفته پادشاهان ساسانى تمام عیار به مجریان اوامر موبدان مبدل شدند، تحمل چنین وضعیت دشوارى براى ایرانیان ناممکن آمد. عده بسیارى از ایشان مخصوصاً در عراق با امید به اصلاح احوال اجتماعى شان به اسلام گرویدند اما چندى نگذشت که اوضاع دگرگون شد عادات و عقاید اعراب قبل از ظهور اسلام دگربار به منصه بروز آمد و فاصله میان ایرانیان تازه مسلمان و اعراب، ژرف تر شد. اما در اوایل روى کار آمدن عباسیان این رویه از بین رفت و نداى برابرى مسلمانان سر داده شد تا به واسطه این شعار، قدرت به چنگ آید. سبب گرویدن زردشتیان به اسلام به ویژه در مورد رجال منطقه شمال شرق ایران، کوشش آنها براى حفظ موقعیت اجتماعى شان بوده است. با وضع اشرافى آن زمان در خراسان بزرگ، این عمل الگویى براى توده رعایا شد و بدین ترتیب، عده بسیارى از طبقات مختلف مردم از دین خود دست شستند.

بدیهى است که گرایش به اسلام تنها ابزارى براى رها شدن از فشارهاى موجود و دستیابى به آرامشى نسبى در پناه دین جدید بود. مولف تاریخ بخارا عنوان مى دارد که: هر بارى اهل بخارا مسلمان شدندى و باز چون عرب بازگشتندى ردت آورندى و قتیبه سه بار ایشان را مسلمان کرده بود باز ردت آورده کافر شده بودند. بار چهارم قتیبه حرب کرده شهر بگرفت و مسلمانى اندر دل ایشان بنشاند و ایشان اسلام پذیرفتند به ظاهر، و به باطن بت پرستى کردندى. (تاریخ بخارا، محمد بن جعفر، ص ۴۶) در اواخر دوره امویان، خراسان در هرج و مرج غوطه ور بود و هریک از مدعیان خواهان به دست گیرى قدرت در این منطقه، به نزاع با یکدیگر مشغول بودند. از سوى دیگر ابراهیم امام داعیان خود را به منطقه فرستاده بود و ابومسلم خراسانى درصدد آشکار کردن امر دعوت بود و در واقع خراسان در این هنگام بدون حاکم به سر مى برد. در چنین سیمایى از وضع سیاسى خراسان و کارنامه روحانیون دین حکومت رسمى ساسانیان « به آفرید» فرصت را مغتنم شمرد و تبلیغ را آغاز کرد. (۳۱-۱۲۹ هجرى / ۴۸-۷۴۶ م ) به آفرید پسر فروردین از اهل زوزن بود و در ده سیراوند از روستاى خواف برخاست. پس از آنکه به آفرید دعوى پیغمبرى نمود خواه به واسطه اوضاع آشفته خراسان که مردم این سامان را مستعد شورش بر ضد اعراب کرده بود و خواه به سبب شخصیت و قوت اعتقاد او، جمعى کثیر به وى ایمان آوردند. آنچه که به آفرید مطرح ساخت کوششى در جهت نزدیک کردن آئینى نوعاً زردشتی_ نه دین زردشت_ و آئین جدیدى بود که اعراب آورده بودند. به آفرید با تلفیق آموزه هاى زردشتى و اسلامى زمینه را براى پذیرا شدن خود فراهم کرد. برخى از این شرایع با رسوم و آداب معمول زردشتیان آن زمان تعارضى شدید داشت.

وضع آنها نشان دهنده جسارت به آفرید است اما نکته اى که باید در هوش و ذکاوت این مدعى پیغمبرى جست، آن است که قبل از فتح ایران توسط اعراب و توسعه دین اسلام، مردم به دین زردشت بى علاقه شده بودند و اعمال دینى خود را مرتباً به جا نمى آوردند. به آفرید نیاز مردم در باب لزوم وجود دین به شرط اصلاح آن را دریافت و به ویژه آنکه شرایط روحى مردم با اضطراب سیاسى و هرج و مرج و شیوع فتنه و بى نظمى همراه بود و در چنین وضعى تغییر تعلیمات دینى و آوردن دستوراتى دیگر، نسبتاً آسان مى آمد. اعتقاداتى که به آفرید مطرح کرد از سوى اقشار فرودست جامعه که در وى رهبرى توانمندى که با بهره بردارى از امکان نوآورى در حکومت خراسان به هنگام انتقال قدرت از یک دودمان به دودمانى دیگر مى دیدند، به این باورها قانونیت بخشید و مورد پذیرش واقع شد. وقتى نهضت به آفرید نمودى جدى به خود گرفت و هواخواهان بسیارى به گرد آورد روحانیون زردشتى و مسلمانان با او به مخالفت برخاستند و چون نتوانستند از دعوت و پیشرفت کار او جلوگیرى کنند، زمانى که ابومسلم به نیشابور آمد به او متوسل شدند و موبدان و هیربدان زردشتى اجتماع کردند و ابومسلم را به فرامین به آفرید آگاه ساختند و عنوان داشتند: او دین شما و ما را فاسد کرده است. (بیرونى، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ص ۶۹)

بى شک اگر اوضاع خراسان که به واسطه حضور ابومسلم قرین آرامش و نظم شد، مدتى بیشتر شرایط را براى تبلیغ به آفرید مساعد مى کرد، نهضت او صورتى دیگر به خود مى گرفت. به هر سان دین به آفرید پس از قتل وى در خارج از روستاهاى نیشابور نیز نشر یافت. بیرونى آورده است: اتباع وى که به «به آفریدیان» معروفند و به احکام او ایمان مى ورزند، با زردشتیان عداوت شدید دارند و گمان ایشان این است که خادم به آفرید گفته است که وى به آسمان صعود کرده و بر اسب سمندى سوار بوده و به زودى فرود خواهد آمد و از دشمنان انتقام خواهد کشید. (همان، ص ۹۲)

به آفرید پس از مرگ خود فرقه اى به فرق دین مزدایى افزود و به سبب کشمکش در میان ایرانیان که در این زمان حاجت مبرمى به وحدت فکر و عقیده داشتند، آن را فراهم آورد. وى اولین فردى بود که مدتى بیش از یکصد سال پس از فتح ایران توسط اعراب، روند استحاله دین باستانى ایرانى را احساس کرد و با نظر به بى توجهى ایرانیان به دین اجداد خویش، گامى در جهت اصلاح آنچه که مدت ها پیش به واسطه عملکرد ناصحیح روحانیون زردشتى در اذهان مردم، خشک و نازیبا جلوه کرده بود، برداشت.

 

برای مشاهده این محتوا لطفاً ثبت نام کنید یا وارد شوید.

لینک به دیدگاه
  • 7 ماه بعد...

به گفتگو بپیوندید

هم اکنون می توانید مطلب خود را ارسال نمایید و بعداً ثبت نام کنید. اگر حساب کاربری دارید، برای ارسال با حساب کاربری خود اکنون وارد شوید .

مهمان
ارسال پاسخ به این موضوع ...

×   شما در حال چسباندن محتوایی با قالب بندی هستید.   حذف قالب بندی

  تنها استفاده از 75 اموجی مجاز می باشد.

×   لینک شما به صورت اتوماتیک جای گذاری شد.   نمایش به صورت لینک

×   محتوای قبلی شما بازگردانی شد.   پاک کردن محتوای ویرایشگر

×   شما مستقیما نمی توانید تصویر خود را قرار دهید. یا آن را اینجا بارگذاری کنید یا از یک URL قرار دهید.

×
×
  • اضافه کردن...