عدم محافظت از شاهكار مهندسی ساسانی

[zahra22 19501]

مسجد سنگی، آسیاب سنگی و كانال انتقال آب ساسانی در داراب استان فارس یادگارهای منحصربه‌فردی از هنر معماری ایرانیان باستان هستند كه در اثر بی‌توجهی علاوه بر تخریب‌های همیشگی زیر چرخ ماشین‌های جاده‌سازی قرار گرفته‌اند.

مسجد سنگی، آسیاب سنگی و كانال انتقال آب ساسانی در داراب استان فارس یادگارهای منحصربه‌فردی از هنر معماری ایرانیان باستان هستند كه در اثر بی‌توجهی علاوه بر تخریب‌های همیشگی زیر چرخ ماشین‌های جاده‌سازی قرار گرفته‌اند. استان تاریخی و پهناور فارس در تاریخ ایرانیان نقش بسزایی داشته است؛ از زمان امپراتوری بزرگ هخامنشی تا دوران كریم‌خان زند وكیل‌الرعایا. به همین دلیل این استان حق بزرگی بر گردن فرهنگ و تمدن سرزمین ایران و ایرانیان داشته است.

گوشه گوشه این استان پر است از آثار و میراث‌های تاریخی دوره‌های مختلف تاریخ ایرانیان. تخت‌جمشید، پاسارگاد و نقش رستم را همه می‌شناسند اما در جنوب این استان و در فاصله شش‌كیلومتری شهر داراب، محوطه‌ای باستانی قرار دارد كه به‌رغم وجود آثار تاریخی بسیار منحصربه‌فرد و زیبا در آن كمتر مورد توجه واقع شده است. یكی از آثار تاریخی زیبایی كه در این محل وجود دارد بنایی كنده و تراشیده‌شده در دل كوهی صخره‌ای است كه روی تابلویی كه در نزدیكی آن نصب است، این‌گونه نوشته‌اند: «این اثر منسوب به عصر ساسانی و از جهت سبك بنا در نوع خود بی‌نظیر است. ساختمان اصلی آن در دل كوه ساخته شده و ستون‌های آن تماما سنگی است. بر اساس شواهد این مكان در آغاز معبد مهرپرستان آریایی بوده و در دوره ساسانیان به آتشكده تبدیل می‌شود و سپس در عصر اتابكان فارس به فرمان اتابك ابوبكر بن‌سعد بن زنگی به سال 652 ه. ق با ساختن محرابی در ضلع جنوبی آن به مسجد تبدیل و از آن زمان به نام مسجد سنگی مشهور می‌شود.»

این مسجد با پلانی چهارسو در كوهی مشهور به «پهنه» یا «پهنا» واقع شده است. پلان «چهارسو» در این مسجد، سابقه‌ای اصیل و دیرین در معماری سنتی ایران دارد. حالت چهارسوی آن دقیقا برگرفته از پلان چهارطاقی‌ها و گسترش آن از مركز به یك اندازه است و در تمام اجزای آن، سنتی كاملا ایرانی و اسلامی دیده می‌شود. مسجد سنگی (صخره‌ای) داراب نمونه‌ای منحصربه‌فرد در ایران است. طولانی‌ترین قسمت آن، طول شرقی، غربی است كه از در ورودی شروع می‌شود. ورودی‌های آن در سمت جنوب‌شرقی قرار دارد و فاصله آن از ابتدای درگاه ورودی تا انتهای شمال‌غربی تقریبا 20متر است. طول دو سوی دیگر مسجد كه یكی در راستای جنوب‌غربی و دیگری در امتداد شمال‌شرقی است 07/18 متر است.

به نظر می‌رسد كار احداث این بنا با كندن كوه از بالای نورگیر شروع شده و به صورت یك چاه با پلان مربع به پایین رفته است. سپس از چهار سمت دیواره‌های چاه، ایوان‌های مسجد كنده شده‌اند كه از نظر زمانی می‌تواند تاریخ اتمام آن را به یك‌چهارم كاهش دهد. این مسجد در دو قسمت كتیبه دارد؛ یكی كتیبه محراب و دیگری كتیبه‌ای كه در قسمت بالای ورودی داخلی جلو خان و ابتدای ایوان شرقی در بالای درگاه و جرزهای طرفین آن قرار دارد. متن یكی از این كتیبه‌ها فرسوده و به مرور زمان دچار صدمه زیادی شده و دیگری دارای متن كوتاهی است. كتیبه بالا ناخواناست و كتیبه پایین تاریخ سال 652 را نشان می‌دهد. این كتیبه آسیب زیادی دیده و دوده آن را سیاه كرده است. كتیبه اطراف محراب نیز كه همانند بقیه به خط كوفی است در حال پیدا كردن سرنوشتی مشابه كتیبه بالای ایوان ورودی است.

[zahra22 19501]

علاوه بر این در زمین‌های نزدیك همین محل بقایای كانال آبی به طول دست‌كم 20 كیلومتر دیده می‌شود كه پیداست در زمان رونق خود آب را از فاصله‌ای دور و دراز به آسیابی بزرگ در همین حوالی می‌رساند تا گندم مردمان را با چرخیدنی مدام آرد كند و چرخ زندگی‌شان را بچرخاند. اگر دقیق‌تر شویم در مسیر همین كانال بخش‌هایی از بقایای تنوره آب و آسیابی كه آب‌ها به مقصد آن از كیلومترها آن‌سوتر كانال‌كشی شده بود هم دیده می‌شود؛ بقایایی كه این ایام در غربتی غریب لحظه به لحظه با مدد مردم محلی و متولیان امور، فرآیند تبدیل شدن به مشتی خاك بی‌ارزش را با سرعت طی می‌كند. آسیاب سنگی داراب كه این كانال 20كیلومتری انتقال آب با هدف رساندن آب به آن ایجاد شده بود از منحصربه‌فردترین آسیاب‌های سنگی ایجادشده در دل صخره است كه سیستم آبخیزداری انتقال آب به آن در مسیر خود گاه از دل سنگی كوه و گاه با ملات ساروج و سنگ ایجاد شده بود.

بنا به گفته كارشناسان باستان‌شناسی این مجموعه از عجیب‌ترین، دقیق‌ترین و پیشرفته‌ترین سازه‌های مهندسی مدیریت منابع آبی در تاریخ محسوب می‌شود؛ سازه‌هایی كه از نظر بزرگی و دقت به كاررفته در آن در كمتر جایی دیده شده است. اگر قطر تنوره‌های آب مورد استفاده در این مجموعه مهندسی آب را كه بیش از دو متر طول دارد، با قطر تنوره‌های 70سانتیمتر سازه‌های آبی شوشتر كه به ثبت جهانی رسیده است با هم مقایسه كنیم، متوجه شكوه این مجموعه خواهیم شد. این محوطه باستانی و آثار موجود در آن با وجود دارا بودن این درجه از اهمیت هرگز به آن حد كه شایسته باشد مورد حفاظت قرار نگرفته‌اند، به گونه‌ای كه هیچ شخصی از سوی سازمان میراث فرهنگی برای مراقبت از مسجد سنگی گماشته نشده است تا این پناهگاهی شود برای معتادان و اراذل و اوباش تا از تاریكی و خلوت آن برای گذران وقت و استعمال موادمخدر سود ببرند. آنها البته به همین بسنده نمی‌كنند و هر از گاه خطی به یادگار بر دیوارهای سنگی آن می‌نویسند تا غربت و مظلومیت این شاهكار سنگی هنر معماری ایرانی و اسلامی بیش از پیش عیان شود. اما باز این هم، همه ماجرا نیست كه بخش‌هایی از سنگ‌نوشته‌ها و محوطه داخلی مسجد سنگی به دلیل مرمت‌های غیراصولی در گذشته و عدم محافظت در حال تخریب و نابودی لحظه به لحظه است.

موج مرارت‌ها و بی‌مبالاتی‌هایی كه آثار باستانی این خطه از كشورمان در این چند سال تحمل كرده است این روزها با جاده‌ای كه درست از جنب كوه محل واقع شدن مسجد سنگی و بر سر راه عبور كانال آب باستانی منطقه در حال احداث است در حال تكمیل شدن است. این جاده در مسیر خود و در نبود یك متولی دلسوز، بخش‌هایی مهم از كانال حیرت‌انگیز انتقال آب بازمانده از عهد ساسانیان را كه می‌تواند منبع مطالعاتی بسیار مفیدی برای شناخت سطح دانش ایرانیان آن زمان باشد به راحتی زیر گرفته است.

بر اساس آخرین اخبار جاده ذكرشده در مراحل پایانی زیر‌سازی قرار دارد و قیر قبل از آسفالت هم بر سطحش پاشیده شده است و این یعنی اینكه محوطه باستانی و آثار آن هم‌اكنون نابود شده و امكان بازگشت و نجات‌شان وجود ندارد. زمین‌ها و تپه‌های باستانی هم‌جوار مسجد سنگی توسط مردم محلی تسطیح شده و به زیر كشت برده شده است. البته پیش از این هم مردم محلی بخش‌های مهمی از این محوطه تاریخی شامل تپه‌های باستانی را در كمال آسودگی تسطیح كرده و به زیر كشت برده بودند كه هیچ واكنشی را در مسوولان سازمان میراث فرهنگی كشور و استان برنینگیخته بود.