آریایی ها و اسیای میانه

[ماتینا 4,434]

مهاجرت اریایی ها به نقاط مختلف اسیا

 

 

در اواسط هزارۀ دوم ق.م، اقوام اریایی، از منطقۀ سیبری ِ اوراسیا ( مرز بین دو قارۀ اسیا و اروپا )، و به قولی از سرزمین های واقع بین دریاچۀ ارال و دریای خزر، به سوی اروپا و فلات ایران سرازیر شدند. وِندیداد در « فرگرد اول»، مرکز اصلی انها را « ایران وئیجه» دانسته است که پس از مهاجرت، دارای 16 مملکت شدند. این دوران را متعلق به قبل از ظهور اشوزرتشت می دانند. زمانی که اریایی ها از ایران وئیجه به راه افتادند، به تدریج در نقاط مختلفی که انها را «شهرهای شادی بخش»، نام نهادند، استقرار یافتند. اکثر این شهرها، در شمال شرقی فلات ایران قرار داشتند که مهم ترین انها عبارت بودند از :

 

سُغد - سوغده ( sughdhe )

مرو - مورو ( moru )

نسا - نیسایه ( nisaya )

بلخ - بخده ( bakhdha )

رخج - هره هوایتی ( herahvaiti )

هرات - هرویو ( harogu )

گرگان - وهرکانه ( vehrkana )

هلمند - هائتومنت ( haltumyant )

کابل - وئه کرته ( vaekereta )

 

 

همان گونه که ملاحضه کردید، بعضی از این نقاط ، سرزمین هایی هستند که در حوالی دو رود سیحون و جیحون واقع شده بودند که بعدها، اوغوزها، و از جمله ترکمانان، در انجا مستقر شدند و اکنون نیز بخشی از سرزمین های فعلی جمهوری ترکمنستان را تشکیل می دهند.

 

 

 

 

باستان شناسی اسیای میانه و ترکمنستان :

 

اسیای میانه یا اسیای مرکزی، شامل چندین کشور مهم می شود که هر کدام از انها دارای تاریخی کهن بوده و در قلب محدودۀ خود، زیستگاه های اولیۀ بشری را جای داده اند.

ترکمنستان، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان و اوزبکستان، از جملۀ این کشورها هستند.

 

فلات ایران از گذشته های بسیار دور، ارتباط و پیوستگی قابل توجهی با این نواحی جغرافیایی داشته که بعدها با هجوم و یا مهاجرت های مکرّر اریایی ها، هپتال ها، ترک ها، اوزبکان و ترکمانان از سوی شمال شرق ایران، این ارتباط دو چندان شد. مهاجرت ها و تهاجمات سبب گردیدند که در طی قرون متوالی، بِده بِستان های فرهنگی نیز بین این نقاط انجام گیرد که هرگز از چشم تیزبین باستان شناسان و سپس مورخین، دور نماند.

 

دیاکونف، تمدن ابتدایی بعضی از نقاط شمال شرق و شمال ایران را از جمله : « تورَنگ تپه» استراباد ( گرگان فعلی)، را با تمدن اولیۀ اسیای میانه مربوط دانسته و دامنۀ شباهت های ان را تا « تپه حصار» دامغان هم، از نظر دور نداشته است.

 

سایکس معتقد است :

« از حفاری های پَمپِلی ( pampelly )، نزدیک شهر عشق اباد، میشود نتیجه گرفت که ظروف سفالین دوره های قدیمی گرگان شمالی یا « تپۀ انو» در ترکمنستان شمالی، ممکن است واسطۀ بین تمدن دورۀ سنگ و دورۀ فلز ماوراء خزر و ایلام باشد.»

 

 

 

 

اسطوره و تاریخ در اسیای میانه

 

برای بررسی و شناخت اسیای میانه و پیوندهای ان با فلات ایران، لازم است که اسطوره و تاریخ ایران را در چهار مرحله مورد کنکاش قرار داد :

1- دوران اساطیری

2- دوران اوستایی : که بیشترر شامل تاریخ این منطقه در عصر هخامنشیان می شود.

3- دوران تاریهی تا پایان عهد ساسانی

4- دوران اسلامی

 

 

دوران اساطیری :

 

یکی از جالب ترین و در عین حال پر ابهام ترین بخش تاریخ این دوران، بخش اسطوره های ایران باستان است که اختصاصآ در این قسمت به ان خواهیم پرداخت.

 

سرزمین کهن خوارزم و سواحل شرقی دریای مازندران، از اولین نواحی بودند که اریایی در انجا مسکون شدند. در ان دوران، رود جیحون (امودریا)، سراسر این منتطقه را پیموده و سپس به دریای مازندران می ریخت. این امر باعث ابادانی محل زیست جمعیت های مختلفی شده بود. امّا اندکی پس از تغییر مسیر این رود و سرازیر شدن ان به سوی شمال شرقی و ریختن به دریاچۀ ارال، قسمت عمده ای از مناطق قبلی، دچار بی ابی شده و متروک گشتند که در گذشته به انان « دشت خاوران» یا ( قره قوم)، می گفتند.

 

به اعتباری، دلیل اینکه ایرانیان، به غرب، خاوران می گفتند، بدان جهت بود که در غرب این دشت می زیستند. ناحیه ای را که اریایی های ایرانی در ان می زیستند، « ائیران» و ناحیۀ دیگری را که هم نژادان انها، با سطح تمدن پایین تری در همسایگی و شرق انها سکونت اختیار کرده بودند، « توران» نامیدند.

 

تُرکستان نیز از گذشته های دور، به سرزمین هایی اطلاق می شد که مسکن اصلی اقوام ترک ( اوغوزها و ترکمن ها)، بود و در واقع، ایالت وسیعِ «سین کیانگ یا ترکستان چین کنونی »، تا قسمت های گسترده ای از شرق را در بر می گرفت. ولی بر اثر مهاجرت های پی در پی به سوی غرب، بخش هایی از سرزمین های ماوراء النهر هم ترکستان نام گرفت. ان چنان که دامنه ای جبالِ تیانشان، دره های بالای رود جیحون و سیحون، یعنی حوضۀ دریاچۀ بالخاش و قره گُل، ایسیق گُل و دره و انهار ایلی را هم شامل می گشت.

 

این مناطق را در عهد باستان، توران می گفتند.

 

مسئلۀ تورانیان در تاریخ ایران، به ویژه اسیای میانه که بعدها ***** زیستی ترکان و ترکمانان گردید، بخاطر جنگ های طولانی افراسیاب تورانی و ارجاسب، با پادشاهان پیشدادی و کیانی، اهمیت زیادی یافت و بخشی از حماسه های باستانی ایرانیان را بوجود اورد. این وقایع را فردوسی بزرگ، به زیبایی در شاهنامۀ شش هزار بیتی، در قالب نظم جاودانه نمود. این تورانیان را بسیاری از مورخین ( به خصوص در قرون اولیۀ هجری)، از نژاد ترک دانسته اند که اگر این نظریه را بپذیریم، وقایع انها، بی ارتباط با اخلاف بعدی انان، یعنی سایر اقوام اوغوز ( ترکها و ترکمن ها)، نخواهد بود. مرحوم حسین پیرنیا که پژوهش و تفحّص عمیقی در تاریخ ایران باستان داشت، در ذکر خصوصیات سکاها، تلویحآ انها را از نژاد تورانیِ التایی، یعنی تورانیانِ متعلق به منطقۀ التایی، که ترک بودند، دانسته است.

 

امّا گروهی دیگر، که اکثریت قریب به اتفاق، مورخین معاصر می باشند، تورانیان را همان سکاهای شرقی ( سرم، سرمات، سورمات)، و بعضی از اریایی های مهاجر دانشته اند. گروهی دیگر با پذیرش این عقیده، قدم ها را بلندتر برداشته و تورانیان رابه دورۀ متأخرتری کشانده اند.

 

از جمله، کریستین سِن، معتقد است :

« جنگ های ایرانیان و تورانیان، مربوط به دوران اشکانی و ساسانی است. تورانیان، اقوامی بیابان گرد و وحشی، مستقر در شمال و شمال شرقی ایران بودند ... جنگ های فیروز ساسانی با هپتال ها و یا جنگ های ایرانیان با افراسیاب، در حقیقت بازتاب نبردهای سرداران ایرانی، با اقوام تخار، آلان، چینی و هپتالی بودند.»

 

 

 

بر اساس میتولوژی و حماسه های باستانی ایرانیان، مهاجران اریایِ ایران، با دو دشمن روبرو بودند :

الف : اریایی های وحشی سکایی، که به انان تور و تورانی می گفتند.

ب : اقوام بومی فلات ایران، که از نظر انان، « دیو» به حساب می امدند.

 

گروه اول، یعنی تورانیان، به طور مداوم، شهرهای اریایی های هم نژادِ خود را که در شمال شرق ایران مسکون شده بودند، مورد تهاجم قرار می دادند. سپس به فراخنای بیابان های ان سوی جیحون (امودریا) و سیحون (سیر دریا)، یعنی منطقۀ اسیای میانه و ماوراء النهر می گریختند که تعقیب انها را بسیار مشکل می نمود. در عهد اوستا، از جنگ های بین ایرانیان و غیر ایرانیان ( تورانیان)، سخن بسیار رفته است.چنانکه دشت های نزدیک کرانۀ خزر، دریاچۀ ارال، تا دریای سیاه را بوسیلۀ گروههایی از اقوام مهاجر، اشغال شده ذکر میکند. این اقوام مهاجر، همان « سیت ها» بودند. اریایی های اصیل و خالص (تورانیان)، هنوز زندگی عشیره ای دامداری و صحراگردی داشتند. حال انکه اریایی های سُغدی، پارسی، مادی و باکتریایی، یکجا نشین شده بودند و زندگی کشاورزی را برگزیده بودند. این گروه ذکر شده، در حقیقت « ایرانیان»، یا به تعبیر دیگر، اریایی های مسکون شده به حساب می امدند. با تکیه بر منابع چینی، خانات خیوه (بعدی)، بخارا، خوقند و بسیاری از نقاط ترکستان شرقی، در همان دوران باستان، توسط اریایی ها اشغال شد که بعدها با قبایل بَدویِ تاتار، روبرو گردیدند.

 

 

حال برای اشنایی با این دو دسته از اریایی ها و جنگ های « ایرانیان - تورانیان»، به ذکر وقایع ان عهد، از دید اندیشمندان گذشته و حال می پردازیم.

قاضی احمد غفاری، فخرالدین بناتکی و ابن بلخی، در ذکر « ملوک فُرس، از ابتدای عهد کیومرث تا اخرین ایام یزدگرد»، انها را به چهار طبقۀ :

پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان، تقسیم کرده و چنین نوشته اند :

 

« طبقۀاول، پیشدادیان، که ایشان 11 تَن بودند. کیومرث بن یافث، که ترکستان را عمارَت کرد و او را سه پسر بود به نامهای :

ترک، ریغاث و اشکفار.

 

ترک، مُلکِ اَفرنج را عمارت نمود.

ریغاث، گرگان را عمارت نمود که عجم او را سیامک خوانند.

اشکفار هم مُلکِ صقالبه را بدست اورد.

 

اولین کسی که پادشاه بنمود و ایین شاهی را بر جهان اورد، کیومرث بود. افریدون ( فریدون)، هم به زندگی خویش، جهان را میان فرزندان، قسمت و به سه بَهر کرد :

ناحیۀ ترک، خزران و چینستان.

مشرق زین را به تور داد و او را فغفور نام کرد. پس از افریدون، هر سه بر پادشاهی نشستند. ولی تور و سلم، عهد بشکستند و بر برادر بزرگتر، حسد بردند و او را بکشتند و جهان رابه دو نیم کردند. ولی نتوانستند نگاه داشتن.»

 

 

گروهی از مؤرخین در ادامه ذکر وقایع عصر افریدون و حکومت ضحاک، می نویسند :

« افریدون، بعدها مملکت را بر سه پسر خود تقسیم کرد، روم و مغرب را به سَلَم داد. ترکستان (محل بعدی زیسا اوغوزها) را به تور، همچنین وسط عالم ( که ثعالبی ان را ایرانشهر وسط و میانۀ زمین، از ناحیۀ خراسان نامیده)، عراق، پارس، کرمان، اهواز، گرگان، طبرستان و تا حدود شام را به ایرج واگذار کرد. امّا ایرج بدست دو برادر خود کشته شد. به خاطر اینکه پدر، کلیدهای دَرِ گنجها و لشگر را بدو سپرده بود.»

ولی فریدون، منوچهر، پسر ایراج را ولیعهد خود نمود.

 

با استناد بر این مطلب، می توان دریافت که اوج جنگ های ایران و توران، ( اگر اریایی ها بگییم صحیح تر است)، در عصر منوچهر و افراسیاب بوده و محل نبردها، از شمال ایران ( گرکان و طبرستان)، تا جیحون (خراسان، اسیای میانه و ماوراء االنهر، سرزمین های محل زیست اوغور ها در اینده)، کشیده شده بود.

 

اصولآ، چون فضای اعصار اسطوره های هر ملتی، غبارالود و پر ابهام است. نقل و قول های زیادی، حتی دربارۀ یک واقعه مشخص، ثبت و ضبط گردیده است.